| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
दुकनिद्देसो
Dukaniddeso
उपादाभाजनीयवण्णना
Upādābhājanīyavaṇṇanā
५९६. समन्ततो सब्बसो दस्सनट्ठेन चक्खु समन्तचक्खूति इममत्थं दस्सेतुं ‘‘सब्बसङ्खतासङ्खतदस्सन’’न्ति वुत्तं। एवमादिनाति एत्थ आदि-सद्दो ‘‘दुक्खं परिञ्ञेय्यं परिञ्ञात’’न्ति तीसुपि पदेसु पच्चेकं योजेतब्बो। ‘‘इदं दुक्खन्ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादी’’तिआदिना (महाव॰ १५; पटि॰ म॰ २.३०) हि पाळि पवत्ताति। आकारेनाति द्वादसविधेन आकारेन। तम्पि कामावचरं विपस्सनापच्चवेक्खणञाणभावतो। ‘‘ञाणचक्खु सहअरियमग्गं विपस्सनाञाणन्तिपि युज्जती’’ति वदन्ति। अग्गमग्गेन पन सह विपस्सना पच्चवेक्खणञाणन्ति युत्तं विय दिस्सति।
596. Samantato sabbaso dassanaṭṭhena cakkhu samantacakkhūti imamatthaṃ dassetuṃ ‘‘sabbasaṅkhatāsaṅkhatadassana’’nti vuttaṃ. Evamādināti ettha ādi-saddo ‘‘dukkhaṃ pariññeyyaṃ pariññāta’’nti tīsupi padesu paccekaṃ yojetabbo. ‘‘Idaṃ dukkhanti me, bhikkhave, pubbe ananussutesu dhammesu cakkhuṃ udapādi, ñāṇaṃ udapādī’’tiādinā (mahāva. 15; paṭi. ma. 2.30) hi pāḷi pavattāti. Ākārenāti dvādasavidhena ākārena. Tampi kāmāvacaraṃ vipassanāpaccavekkhaṇañāṇabhāvato. ‘‘Ñāṇacakkhu sahaariyamaggaṃ vipassanāñāṇantipi yujjatī’’ti vadanti. Aggamaggena pana saha vipassanā paccavekkhaṇañāṇanti yuttaṃ viya dissati.
यथावुत्ते मंसपिण्डे ससम्भारे चक्खुवोहारो सन्तानवसेन पवत्तमाने चतुसमुट्ठानिकरूपधम्मे उपादाय पवत्तोति ‘‘चतु…पे॰… सम्भारा’’ति वुत्तं। सण्ठानन्ति वण्णायतनमेवाति तेन तेन आकारेन सन्निविट्ठेसु महाभूतेसु तंतंसण्ठानवसेन वण्णायतनस्स विञ्ञायमानत्ता वुत्तं, न वण्णायतनस्सेव सण्ठानपञ्ञत्तिया उपादानत्ता। तथा हि अन्धकारे फुसित्वापि सण्ठानं विञ्ञायतीति। तथा च वक्खति ‘‘दीघादीनि फुसित्वापि सक्का जानितु’’न्ति, (ध॰ स॰ अट्ट॰ ६१६) ‘‘दीघादिसन्निवेसं भूतसमुदायं निस्साया’’ति (ध॰ स॰ मूलटी॰ ६१६) च। तेसं सम्भवसण्ठानानं आपोधातुवण्णायतनेहि अनत्थन्तरभावेपि तेहि विसुं वचनं तथाभूतानं सम्भवभूतानं सण्ठानभूतानञ्च। एतेन आपोधातुवण्णायतनानं वसेन वत्तमानअवत्थाविसेसो सम्भवो सण्ठानञ्चाति अयमत्थो दस्सितो होति। तत्थ सम्भवो चतुसमुट्ठानिको सोळसवस्सकाले उप्पज्जति। तस्स रागवसेन ठाना वचनं होतीति वदन्ति। अतथाभूतानं ततो अञ्ञथाभूतानं। यथावुत्ते सम्भारवत्थुसङ्खाते। विज्जमानत्ताति भिय्योवुत्तिवसेन वुत्तं। तथा हि खीणासवानं ब्रह्मानञ्च सम्भवो नत्थीति। आपोधातुविसेसत्ता सम्भवो आपोधातुसम्बन्धी आपोधातुतन्निस्सयनिस्सितोपि होतीति तस्स चतुधातुनिस्सितताय अविरोधो वुत्तो।
Yathāvutte maṃsapiṇḍe sasambhāre cakkhuvohāro santānavasena pavattamāne catusamuṭṭhānikarūpadhamme upādāya pavattoti ‘‘catu…pe… sambhārā’’ti vuttaṃ. Saṇṭhānanti vaṇṇāyatanamevāti tena tena ākārena sanniviṭṭhesu mahābhūtesu taṃtaṃsaṇṭhānavasena vaṇṇāyatanassa viññāyamānattā vuttaṃ, na vaṇṇāyatanasseva saṇṭhānapaññattiyā upādānattā. Tathā hi andhakāre phusitvāpi saṇṭhānaṃ viññāyatīti. Tathā ca vakkhati ‘‘dīghādīni phusitvāpi sakkā jānitu’’nti, (dha. sa. aṭṭa. 616) ‘‘dīghādisannivesaṃ bhūtasamudāyaṃ nissāyā’’ti (dha. sa. mūlaṭī. 616) ca. Tesaṃ sambhavasaṇṭhānānaṃ āpodhātuvaṇṇāyatanehi anatthantarabhāvepi tehi visuṃ vacanaṃ tathābhūtānaṃ sambhavabhūtānaṃ saṇṭhānabhūtānañca. Etena āpodhātuvaṇṇāyatanānaṃ vasena vattamānaavatthāviseso sambhavo saṇṭhānañcāti ayamattho dassito hoti. Tattha sambhavo catusamuṭṭhāniko soḷasavassakāle uppajjati. Tassa rāgavasena ṭhānā vacanaṃ hotīti vadanti. Atathābhūtānaṃ tato aññathābhūtānaṃ. Yathāvutte sambhāravatthusaṅkhāte. Vijjamānattāti bhiyyovuttivasena vuttaṃ. Tathā hi khīṇāsavānaṃ brahmānañca sambhavo natthīti. Āpodhātuvisesattā sambhavo āpodhātusambandhī āpodhātutannissayanissitopi hotīti tassa catudhātunissitatāya avirodho vutto.
उतुचित्ताहारेहि उपत्थम्भियमानन्ति एत्थ ‘‘कलापन्तरगता उतुआहारा अधिप्पेता’’ति वदन्ति। अनेककलापगतभावं चक्खुस्स दस्सेति यतो उपद्दुतपटले निराकरणेपि चक्खु विज्जतीति । पटिघट्टनं विसयाभिमुखभावो निघंसपच्चयत्ता। निघंसो निस्सयभावापत्ति। यतो चक्खादिनिस्सिता सञ्ञा ‘‘पटिघसञ्ञा’’ति वुच्चति।
Utucittāhārehi upatthambhiyamānanti ettha ‘‘kalāpantaragatā utuāhārā adhippetā’’ti vadanti. Anekakalāpagatabhāvaṃ cakkhussa dasseti yato upaddutapaṭale nirākaraṇepi cakkhu vijjatīti . Paṭighaṭṭanaṃ visayābhimukhabhāvo nighaṃsapaccayattā. Nighaṃso nissayabhāvāpatti. Yato cakkhādinissitā saññā ‘‘paṭighasaññā’’ti vuccati.
अनेकत्ताति इदं अवचनस्स कारणं, न हेतुकिरियाय विञ्ञायमानभावस्स। सो पन अपेक्खासिद्धितो एव वेदितब्बो। हेतुकिरियापेक्खा हि फलकिरियाति। चक्खुं सङ्गण्हातीति चक्खुविञ्ञाणस्स निस्सयभावानुपगमनेपि तंसभावानतिवत्तनतो तस्सा समञ्ञाय तत्थ निरुळ्हभावं दस्सेति। दस्सनपरिणायकट्ठो चक्खुस्स इन्दट्ठोयेवाति ‘‘यथा हि इस्सरो’’तिआदिना इस्सरोपमा वुत्ता। चक्खुविञ्ञाणं दस्सनकिच्चे परिणायन्तं चक्खु तंसहजाते चक्खुसम्फस्सादयोपि तत्थ परिणायतीति वुच्चतीति ‘‘ते धम्मे…पे॰… परिणायती’’ति वुत्तं, न पन चक्खुसम्फस्सादीनं दस्सनकिच्चत्ता। अथ वा चक्खुसम्फस्सादीनं इन्द्रियपच्चयभावेन उपकारकं चक्खुविञ्ञाणं दस्सनकिच्चे परिणायन्तं चक्खु तत्थ चक्खुसम्फस्सादयोपि तदनुवत्तके परिणायतीति अत्थायं परियायोति दस्सेन्तो आह ‘‘ते धम्मे…पे॰… णायती’’ति। अनेकत्थत्ता धातूनं चक्खतीति इमस्स ‘‘परिणायति पकासेती’’ति च अत्था वुत्ता। सण्ठानम्पि रूपायतनमेवाति ‘‘समविसमानि रूपानि चक्खतीति चक्खू’’ति वुत्तं। तंद्वारिकानं फस्सादीनं उपनिस्सयपच्चयभावो एव वळञ्जनत्थो।
Anekattāti idaṃ avacanassa kāraṇaṃ, na hetukiriyāya viññāyamānabhāvassa. So pana apekkhāsiddhito eva veditabbo. Hetukiriyāpekkhā hi phalakiriyāti. Cakkhuṃ saṅgaṇhātīti cakkhuviññāṇassa nissayabhāvānupagamanepi taṃsabhāvānativattanato tassā samaññāya tattha niruḷhabhāvaṃ dasseti. Dassanapariṇāyakaṭṭho cakkhussa indaṭṭhoyevāti ‘‘yathā hi issaro’’tiādinā issaropamā vuttā. Cakkhuviññāṇaṃ dassanakicce pariṇāyantaṃ cakkhu taṃsahajāte cakkhusamphassādayopi tattha pariṇāyatīti vuccatīti ‘‘te dhamme…pe… pariṇāyatī’’ti vuttaṃ, na pana cakkhusamphassādīnaṃ dassanakiccattā. Atha vā cakkhusamphassādīnaṃ indriyapaccayabhāvena upakārakaṃ cakkhuviññāṇaṃ dassanakicce pariṇāyantaṃ cakkhu tattha cakkhusamphassādayopi tadanuvattake pariṇāyatīti atthāyaṃ pariyāyoti dassento āha ‘‘te dhamme…pe… ṇāyatī’’ti. Anekatthattā dhātūnaṃ cakkhatīti imassa ‘‘pariṇāyati pakāsetī’’ti ca atthā vuttā. Saṇṭhānampi rūpāyatanamevāti ‘‘samavisamāni rūpāni cakkhatīti cakkhū’’ti vuttaṃ. Taṃdvārikānaṃ phassādīnaṃ upanissayapaccayabhāvo eva vaḷañjanattho.
५९९. तंद्वारिका…पे॰… उप्पत्ति वुत्ताति चक्खुविञ्ञाणे उप्पन्ने सम्पटिच्छनादीनि बलवारम्मणे जवनं एकन्तेन उप्पज्जतीति कत्वा वुत्तं। तथा चेव हि अन्तरा चक्खुविञ्ञाणे वा सम्पटिच्छने वा सन्तीरणे वा ठत्वा निवत्तिस्सतीति नेतं ठानं विज्जतीति निच्छितं। तेन पच्चयेनाति तंपकारेन पच्चयेन। तंसदिसानन्ति गरुं कत्वा अस्सादनादिप्पवत्तिविसेसरहितताय दस्सनसदिसानं मनोधातुसन्तीरणवोट्ठब्बनानं। पञ्चद्वारिकजवनानं अस्सादनादितो अञ्ञथा गरुं कत्वा पवत्ति नत्थि रूपधम्मविसयत्ताति ‘‘अस्सादनाभिनन्दनभूतानी’’ति एत्तकमेव वुत्तं। मनोद्वारिकजवनपिट्ठिवट्टकानम्पि हि पञ्चद्वारिकजवनानं अस्सादनाभिनन्दनभावेन रूपं गरुं कत्वा पवत्ति नत्थीति न सक्का वत्तुन्ति। रूपं आरम्मणाधिपति अकुसलस्सेव होति। तथा हि पट्ठाने ‘‘अब्याकतो धम्मो अकुसलस्स धम्मस्स अधिपतिपच्चयेन पच्चयो। आरम्मणाधिपति चक्खुं गरुं कत्वा अस्सादेति अभिनन्दती’’तिआदिना (पट्ठा॰ १.१.४१६) रूपधम्मोपि आरम्मणाधिपति विभत्तो। ‘‘अब्याकतो धम्मो अब्याकतस्स धम्मस्स अब्याकतो धम्मो कुसलस्सा’’ति एत्थ पन फलनिब्बानानेव आरम्मणाधिपतिभावेन विभत्तानीति। गणनाय च ‘‘आरम्मणआरम्मणाधिपतिउपनिस्सयपुरेजातअत्थिअविगतन्ति एक’’न्ति (पट्ठा॰ १.१.४४५) वुत्तं। यदि कुसलस्सपि सिया, द्वेति वत्तब्बं सियाति। तानीति यथावुत्तजवनानि पटिनिद्दिट्ठानि। तंसम्पयुत्तानि चाति जवनसम्पयुत्तानि। अञ्ञानि चक्खुसम्फस्सादीनि। यदि रूपस्स आरम्मणपच्चयभावमत्तं अधिप्पेतं, ‘‘तं रूपारम्मणेति एतेनेव सिज्झेय्या’’ति एत्तकमेव वदेय्य। यस्मा पन रूपं तंद्वारिकजवनानं पच्चयविसेसोपि होति, तस्मा तस्स विसेसस्स दीपनत्थं ‘‘आरब्भा’’ति वचनं वुत्तं सियाति आह ‘‘आरम्मणपच्चयतो अञ्ञपच्चयभावस्सपि दीपक’’न्ति।
599. Taṃdvārikā…pe… uppatti vuttāti cakkhuviññāṇe uppanne sampaṭicchanādīni balavārammaṇe javanaṃ ekantena uppajjatīti katvā vuttaṃ. Tathā ceva hi antarā cakkhuviññāṇe vā sampaṭicchane vā santīraṇe vā ṭhatvā nivattissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjatīti nicchitaṃ. Tena paccayenāti taṃpakārena paccayena. Taṃsadisānanti garuṃ katvā assādanādippavattivisesarahitatāya dassanasadisānaṃ manodhātusantīraṇavoṭṭhabbanānaṃ. Pañcadvārikajavanānaṃ assādanādito aññathā garuṃ katvā pavatti natthi rūpadhammavisayattāti ‘‘assādanābhinandanabhūtānī’’ti ettakameva vuttaṃ. Manodvārikajavanapiṭṭhivaṭṭakānampi hi pañcadvārikajavanānaṃ assādanābhinandanabhāvena rūpaṃ garuṃ katvā pavatti natthīti na sakkā vattunti. Rūpaṃ ārammaṇādhipati akusalasseva hoti. Tathā hi paṭṭhāne ‘‘abyākato dhammo akusalassa dhammassa adhipatipaccayena paccayo. Ārammaṇādhipati cakkhuṃ garuṃ katvā assādeti abhinandatī’’tiādinā (paṭṭhā. 1.1.416) rūpadhammopi ārammaṇādhipati vibhatto. ‘‘Abyākato dhammo abyākatassa dhammassa abyākato dhammo kusalassā’’ti ettha pana phalanibbānāneva ārammaṇādhipatibhāvena vibhattānīti. Gaṇanāya ca ‘‘ārammaṇaārammaṇādhipatiupanissayapurejātaatthiavigatanti eka’’nti (paṭṭhā. 1.1.445) vuttaṃ. Yadi kusalassapi siyā, dveti vattabbaṃ siyāti. Tānīti yathāvuttajavanāni paṭiniddiṭṭhāni. Taṃsampayuttāni cāti javanasampayuttāni. Aññāni cakkhusamphassādīni. Yadi rūpassa ārammaṇapaccayabhāvamattaṃ adhippetaṃ, ‘‘taṃ rūpārammaṇeti eteneva sijjheyyā’’ti ettakameva vadeyya. Yasmā pana rūpaṃ taṃdvārikajavanānaṃ paccayavisesopi hoti, tasmā tassa visesassa dīpanatthaṃ ‘‘ārabbhā’’ti vacanaṃ vuttaṃ siyāti āha ‘‘ārammaṇapaccayato aññapaccayabhāvassapi dīpaka’’nti.
६००. सोतविञ्ञाणप्पवत्तियं सवनकिरियावोहारोति सोतस्स सवनकिरियाय कत्तुभावो सोतविञ्ञाणस्स पच्चयभावेनाति वुत्तं ‘‘सोतविञ्ञाणस्स निस्सयभावेन सुणाती’’ति। जीवितनिमित्तमाहाररसो जीवितं, तस्मिं निन्नताय तं अव्हायतीति जिव्हाति एवं सिद्धेन जिव्हा-सद्देन पकासियमाना रसाव्हायनसङ्खाता सायनकिरिया लब्भतीति कत्वा वुत्तं ‘‘जिव्हासद्देन विञ्ञायमाना किरियासायन’’न्ति। तथा च वक्खति ‘‘जीवितमव्हायतीति जिव्हा’’ति (विभ॰ अट्ठ॰ १५४)। आयोति उप्पत्तिदेसो। पसादकायस्स कायिकानं दुक्खसुखानं निस्सयभावतो इतरेसं उपनिस्सयभावतो ‘‘दुक्खदुक्खविपरिणामदुक्खानं आयो’’ति वुत्तं। ब्यापितायाति ब्यापिभावे, ब्यापिभावेन वा। कायप्पसादभावोति कायप्पसादसब्भावो। अनुविद्धत्ताति अनुयुत्तभावतो, संसट्ठभावतोति अत्थो। तस्माति यस्मा यावता इमस्मिं काये उपादिन्नकपवत्तं नाम अत्थि, सब्बत्थ कायायतनं कप्पासपटले स्नेहो वियाति वुत्तं, तस्मा। पण्डरसभावा पसादा आपाथगतं विसयं विञ्ञाणुप्पत्तिहेतुभावेन पकासेन्ता विय होन्तीति तेसं विसयावभासनकिच्चता वुत्ता। समाननिस्सयानन्ति एकनिस्सयानं। अविनिब्भुत्तेसु हि रूपरसादीसु यंनिस्सयं रूपं, तंनिस्सयो एव रसादीति। अञ्ञमञ्ञसभावानुपगमेनाति लक्खणसङ्कराभावमाह।
600. Sotaviññāṇappavattiyaṃ savanakiriyāvohāroti sotassa savanakiriyāya kattubhāvo sotaviññāṇassa paccayabhāvenāti vuttaṃ ‘‘sotaviññāṇassa nissayabhāvena suṇātī’’ti. Jīvitanimittamāhāraraso jīvitaṃ, tasmiṃ ninnatāya taṃ avhāyatīti jivhāti evaṃ siddhena jivhā-saddena pakāsiyamānā rasāvhāyanasaṅkhātā sāyanakiriyā labbhatīti katvā vuttaṃ ‘‘jivhāsaddena viññāyamānā kiriyāsāyana’’nti. Tathā ca vakkhati ‘‘jīvitamavhāyatīti jivhā’’ti (vibha. aṭṭha. 154). Āyoti uppattideso. Pasādakāyassa kāyikānaṃ dukkhasukhānaṃ nissayabhāvato itaresaṃ upanissayabhāvato ‘‘dukkhadukkhavipariṇāmadukkhānaṃ āyo’’ti vuttaṃ. Byāpitāyāti byāpibhāve, byāpibhāvena vā. Kāyappasādabhāvoti kāyappasādasabbhāvo. Anuviddhattāti anuyuttabhāvato, saṃsaṭṭhabhāvatoti attho. Tasmāti yasmā yāvatā imasmiṃ kāye upādinnakapavattaṃ nāma atthi, sabbattha kāyāyatanaṃ kappāsapaṭale sneho viyāti vuttaṃ, tasmā. Paṇḍarasabhāvā pasādā āpāthagataṃ visayaṃ viññāṇuppattihetubhāvena pakāsentā viya hontīti tesaṃ visayāvabhāsanakiccatā vuttā. Samānanissayānanti ekanissayānaṃ. Avinibbhuttesu hi rūparasādīsu yaṃnissayaṃ rūpaṃ, taṃnissayo eva rasādīti. Aññamaññasabhāvānupagamenāti lakkhaṇasaṅkarābhāvamāha.
यस्मा पच्चयन्तरसहितोयेव चक्खुप्पसादो रूपाभिहननवसेन पवत्तति, न पच्चयन्तररहितो, तस्मा रूपाभिघातो होतु वा मा वा होतु, एवंसभावो सो रूपधम्मोति दस्सेतुं ‘‘रूपाभिघातारहो’’ति वुत्तं यथा ‘‘विपाकारहसभावा कुसलाकुसला’’ति। विसयविसयीनं अञ्ञमञ्ञं अभिमुखभावो अभिघातो वियाति अभिघातो, सो रूपे चक्खुस्स , चक्खुम्हि वा रूपस्स होतीति वुत्तं ‘‘रूपे, रूपस्स वा अभिघातो’’ति। तेनेवाह ‘‘यम्हि चक्खुम्हि अनिदस्सनम्हि सप्पटिघम्हि रूपं सनिदस्सनं सप्पटिघं पटिहञ्ञि वा’’ति (ध॰ स॰ ५९७), ‘‘चक्खु अनिदस्सनं सप्पटिघं रूपम्हि सनिदस्सनम्हि सप्पटिघम्हि पटिहञ्ञि वा’’ति (ध॰ स॰ ५९८) च आदि। एत्थ च तंतंभवपत्थनावसेन चक्खादीसु अविगतरागस्स अत्तभावनिप्फादकसाधारणकम्मवसेन पुरिमं चक्खुलक्खणं वुत्तं, सुदूरसुखुमादिभेदस्सपि रूपस्स गहणसमत्थमेव चक्खु होतूति एवं निब्बत्तितआवेणिककम्मवसेन दुतियं। एस नयो सेसेसुपि। अथ वा सतिपि पञ्चन्नं पसादभावसामञ्ञे सविसयावभासनसङ्खातस्स पसादब्यापारस्स दस्सनवसेन पुरिमं वुत्तं, पसादकारणस्स सतिपि कम्मभावसामञ्ञे अत्तनो कारणभेदेन भेददस्सनवसेन दुतियं।
Yasmā paccayantarasahitoyeva cakkhuppasādo rūpābhihananavasena pavattati, na paccayantararahito, tasmā rūpābhighāto hotu vā mā vā hotu, evaṃsabhāvo so rūpadhammoti dassetuṃ ‘‘rūpābhighātāraho’’ti vuttaṃ yathā ‘‘vipākārahasabhāvā kusalākusalā’’ti. Visayavisayīnaṃ aññamaññaṃ abhimukhabhāvo abhighāto viyāti abhighāto, so rūpe cakkhussa , cakkhumhi vā rūpassa hotīti vuttaṃ ‘‘rūpe, rūpassa vā abhighāto’’ti. Tenevāha ‘‘yamhi cakkhumhi anidassanamhi sappaṭighamhi rūpaṃ sanidassanaṃ sappaṭighaṃ paṭihaññi vā’’ti (dha. sa. 597), ‘‘cakkhu anidassanaṃ sappaṭighaṃ rūpamhi sanidassanamhi sappaṭighamhi paṭihaññi vā’’ti (dha. sa. 598) ca ādi. Ettha ca taṃtaṃbhavapatthanāvasena cakkhādīsu avigatarāgassa attabhāvanipphādakasādhāraṇakammavasena purimaṃ cakkhulakkhaṇaṃ vuttaṃ, sudūrasukhumādibhedassapi rūpassa gahaṇasamatthameva cakkhu hotūti evaṃ nibbattitaāveṇikakammavasena dutiyaṃ. Esa nayo sesesupi. Atha vā satipi pañcannaṃ pasādabhāvasāmaññe savisayāvabhāsanasaṅkhātassa pasādabyāpārassa dassanavasena purimaṃ vuttaṃ, pasādakāraṇassa satipi kammabhāvasāmaññe attano kāraṇabhedena bhedadassanavasena dutiyaṃ.
कामतण्हाति कामभवे तण्हा। तथा रूपतण्हा दट्ठब्बा। तस्स तस्स भवस्स मूलकारणभूता तण्हा तस्मिं तस्मिं भवे उप्पज्जनारहायतनविसयापि नाम होतीति कामतण्हादीनं दट्ठुकामतादिवोहारारहता वुत्ता। दट्ठुकामताति हि दट्ठुमिच्छा रूपतण्हाति अत्थो। तथा सेसासुपीति। एत्थ च दट्ठुकामतादीनं तंतंअत्तभावनिब्बत्तककम्मायूहनक्खणतो सति पुरिमनिब्बत्तियं वत्तब्बं नत्थि। असतिपि तस्स मग्गेन असमुग्घातितभावेनेव कारणन्ति दट्ठब्बं। यतो मग्गेन असमुच्छिन्नं कारणलाभे सति उप्पज्जित्वा अत्तनो फलस्स कारणभावूपगमनतो विज्जमानमेवाति उप्पन्नअत्थितापरियायेहि वुच्चति ‘‘अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो उप्पन्नुप्पन्ने पापके अकुसले धम्मे अन्तरायेव अन्तरधापेति’’ (सं॰ नि॰ ५.१५७), ‘‘सन्तं वा अज्झत्तं कामच्छन्दं अत्थि मे अज्झत्तं कामच्छन्दोति पजानाती’’ति (दी॰ नि॰ २.३८२; म॰ नि॰ १.११५) च एवमादीसु।
Kāmataṇhāti kāmabhave taṇhā. Tathā rūpataṇhā daṭṭhabbā. Tassa tassa bhavassa mūlakāraṇabhūtā taṇhā tasmiṃ tasmiṃ bhave uppajjanārahāyatanavisayāpi nāma hotīti kāmataṇhādīnaṃ daṭṭhukāmatādivohārārahatā vuttā. Daṭṭhukāmatāti hi daṭṭhumicchā rūpataṇhāti attho. Tathā sesāsupīti. Ettha ca daṭṭhukāmatādīnaṃ taṃtaṃattabhāvanibbattakakammāyūhanakkhaṇato sati purimanibbattiyaṃ vattabbaṃ natthi. Asatipi tassa maggena asamugghātitabhāveneva kāraṇanti daṭṭhabbaṃ. Yato maggena asamucchinnaṃ kāraṇalābhe sati uppajjitvā attano phalassa kāraṇabhāvūpagamanato vijjamānamevāti uppannaatthitāpariyāyehi vuccati ‘‘ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāvento ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bahulīkaronto uppannuppanne pāpake akusale dhamme antarāyeva antaradhāpeti’’ (saṃ. ni. 5.157), ‘‘santaṃ vā ajjhattaṃ kāmacchandaṃ atthi me ajjhattaṃ kāmacchandoti pajānātī’’ti (dī. ni. 2.382; ma. ni. 1.115) ca evamādīsu.
एत्थाह – चक्खादीनं इन्द्रियानं किं एककम्मुना उप्पत्ति, उदाहु नानाकम्मुनाति? उभयथापीति पोराणा। तत्थ नानाकम्मुना ताव उप्पत्तियं चक्खादीनं विसेसे वत्तब्बं नत्थि कारणस्स भिन्नत्ता। एककम्मुना पन उप्पत्तियं तेसं कथं विसेसोति? कारणस्स भिन्नत्तायेव। तंतंभवपत्थनाभूता हि तण्हा तंतंभवपरियापन्नायतनाभिलासताय सयं विचित्तरूपा उपनिस्सयभावेन तंतंभवनिब्बत्तककम्मस्स विचित्तभेदतं विदहति। यतो तदाहितविसेसं तं तथारूपसमत्थतायोगेन अनेकरूपापन्नं विय अनेकं विसिट्ठसभावं फलं निब्बत्तेति। तथा च वक्खति ‘‘कम्ममेव नेसं विसेसकारण’’न्ति। न चेत्थ समत्थताभावतो अञ्ञं वेदितब्बं कारणविसेसेनाहितविसेसस्स विसिट्ठफलनिप्फादनयोग्यताभावतो। तथा हि सति एकस्सपि कम्मस्स अनेकिन्द्रियहेतुताविसेसयोगं एकम्पि कम्मन्तिआदिना युत्तितो आगमतोपि परतो सयमेव वक्खति। तथा च एकस्सेव कुसलचित्तस्स सोळसादिविपाकचित्तनिब्बत्तिहेतुभावो वुच्चति। लोकेपि एकस्सेव सालिबीजस्स परिपुण्णापरिपुण्णतण्डुलफलनिब्बत्तिहेतुता दिस्सति। किं वा एताय युत्तिचिन्ताय, न चिन्तितब्बमेवेतं। यतो कम्मविपाको चक्खादीनि कम्मविपाको च सब्बाकारतो बुद्धानंयेव कम्मविपाकञाणफलयुत्तानं विसयो, न अञ्ञेसं अतक्कावचरताय। तेनेव च भगवता ‘‘कम्मविपाको अचिन्तेय्यो न चिन्तेतब्बो, यो चिन्तेय्य उम्मादस्स विघातस्स भागी अस्सा’’ति (अ॰ नि॰ ४.७७) आदीनवं दस्सेत्वा पटिक्खित्तं। आविञ्छनं पुग्गलस्स विञ्ञाणस्स वा तंनिन्नभावप्पत्तिया हेतुभावो।
Etthāha – cakkhādīnaṃ indriyānaṃ kiṃ ekakammunā uppatti, udāhu nānākammunāti? Ubhayathāpīti porāṇā. Tattha nānākammunā tāva uppattiyaṃ cakkhādīnaṃ visese vattabbaṃ natthi kāraṇassa bhinnattā. Ekakammunā pana uppattiyaṃ tesaṃ kathaṃ visesoti? Kāraṇassa bhinnattāyeva. Taṃtaṃbhavapatthanābhūtā hi taṇhā taṃtaṃbhavapariyāpannāyatanābhilāsatāya sayaṃ vicittarūpā upanissayabhāvena taṃtaṃbhavanibbattakakammassa vicittabhedataṃ vidahati. Yato tadāhitavisesaṃ taṃ tathārūpasamatthatāyogena anekarūpāpannaṃ viya anekaṃ visiṭṭhasabhāvaṃ phalaṃ nibbatteti. Tathā ca vakkhati ‘‘kammameva nesaṃ visesakāraṇa’’nti. Na cettha samatthatābhāvato aññaṃ veditabbaṃ kāraṇavisesenāhitavisesassa visiṭṭhaphalanipphādanayogyatābhāvato. Tathā hi sati ekassapi kammassa anekindriyahetutāvisesayogaṃ ekampi kammantiādinā yuttito āgamatopi parato sayameva vakkhati. Tathā ca ekasseva kusalacittassa soḷasādivipākacittanibbattihetubhāvo vuccati. Lokepi ekasseva sālibījassa paripuṇṇāparipuṇṇataṇḍulaphalanibbattihetutā dissati. Kiṃ vā etāya yutticintāya, na cintitabbamevetaṃ. Yato kammavipāko cakkhādīni kammavipāko ca sabbākārato buddhānaṃyeva kammavipākañāṇaphalayuttānaṃ visayo, na aññesaṃ atakkāvacaratāya. Teneva ca bhagavatā ‘‘kammavipāko acinteyyo na cintetabbo, yo cinteyya ummādassa vighātassa bhāgī assā’’ti (a. ni. 4.77) ādīnavaṃ dassetvā paṭikkhittaṃ. Āviñchanaṃ puggalassa viññāṇassa vā taṃninnabhāvappattiyā hetubhāvo.
सब्बेसन्ति पदस्स पकरणतो पारिसेसतो वा लब्भमानं अत्थविसेसं अजानन्तो यथारुतवसेनेव अत्थं गहेत्वा ‘‘को एत्थ विसेसो’’तिआदिना चोदेति। इतरो तेजादीनं पच्चेकं अधिकभावे विय द्विन्नं तिण्णं वा अधिकभावेपि यथावुत्ताधिकभावेनेव एककादिवसेन लब्भमानाय ओमत्ततायपि कायप्पसादो न होतीति विञ्ञायमानत्ता पकरणतो पारिसेसतो वा चतुन्नम्पि भूतानं समभावेन कायो होतीति अयमत्थो सिद्धोति सब्ब-सद्दो इध समभावदीपकोति दस्सेतुं ‘‘इदं पना’’तिआदिमाह। इममत्थं दीपेतीति च यथावुत्तेन ञायेन ‘‘सब्बेस’’न्ति वचनतो अयमत्थो लब्भति, न तस्स वाचकत्ताति दस्सेति। तेनेवाह ‘‘अनुवत्त…पे॰… वसेन वुत्तत्ता’’ति। एकदेसाधिकभावनिवारणेनेव हि एकदेसोमत्ततानिवारणम्पि विञ्ञायतीति। एकदेसो अवयवो। चतुधातुसमुदायनिस्सयस्स हि पसादस्स तदेकधातुअधिकता अवयवाधिकता होतीति।
Sabbesanti padassa pakaraṇato pārisesato vā labbhamānaṃ atthavisesaṃ ajānanto yathārutavaseneva atthaṃ gahetvā ‘‘ko ettha viseso’’tiādinā codeti. Itaro tejādīnaṃ paccekaṃ adhikabhāve viya dvinnaṃ tiṇṇaṃ vā adhikabhāvepi yathāvuttādhikabhāveneva ekakādivasena labbhamānāya omattatāyapi kāyappasādo na hotīti viññāyamānattā pakaraṇato pārisesato vā catunnampi bhūtānaṃ samabhāvena kāyo hotīti ayamattho siddhoti sabba-saddo idha samabhāvadīpakoti dassetuṃ ‘‘idaṃ panā’’tiādimāha. Imamatthaṃ dīpetīti ca yathāvuttena ñāyena ‘‘sabbesa’’nti vacanato ayamattho labbhati, na tassa vācakattāti dasseti. Tenevāha ‘‘anuvatta…pe… vasena vuttattā’’ti. Ekadesādhikabhāvanivāraṇeneva hi ekadesomattatānivāraṇampi viññāyatīti. Ekadeso avayavo. Catudhātusamudāyanissayassa hi pasādassa tadekadhātuadhikatā avayavādhikatā hotīti.
‘‘पुरिमा चेत्थ द्वेपि वादिनो निकायन्तरिया’’ति वदन्ति। आलोकादिसहकारीकारणसहितानंयेव चक्खादीनं रूपादिअवभासनसमत्थता विवरस्स च सोतविञ्ञाणुपनिस्सयभावो गुणोति तेसं लद्धीति अधिप्पायेन ‘‘तंतंभूतगुणेही’’तिआदि वुत्तं। तेजादीनं विय विवरस्स भूतभावाभावतो ‘‘यथायोग’’न्ति वुत्तं। अथ वा रूपादयो विय विवरम्पि भूतगुणोति पराधिप्पायं दस्सेन्तो ‘‘तंतंभूतगुणेही’’ति आह। तेजस्स पन आलोकरूपेन, आकाससङ्खातस्स विवरस्स सद्देन, वायुस्स गन्धेन, उदकस्स रसेन, पथविया फोट्ठब्बेनाति इममत्थं सन्धाय ‘‘यथायोगं तंतंभूतगुणेही’’ति वुत्तं सिया। रूपादिग्गहणेति रूपादिविसये चक्खुविञ्ञाणादिके निप्फादेतब्बेति अत्थो। उपकरितब्बतोति सहकारीकारणभूतेहि यथावुत्तभूतगुणेहि चक्खादीनं सकिच्चकरणे उपकरितब्बतो। सभावेन सुय्यमानस्साति केनचि अनुच्चारियमानस्सेव लब्भमानत्ता वुत्तं। घट्टनं पन विना वायुसद्दोपि नत्थीति। अथ वा वायुम्हि सद्दो सभावेन सुय्यतीति आपे रसो मधुरोति च तस्स लद्धियेवाति दट्ठब्बं। दुतियवादिस्सपि निग्गहो होति तस्सपि तेजादिगुणा रूपादयोति एवंलद्धिकत्ता।
‘‘Purimā cettha dvepi vādino nikāyantariyā’’ti vadanti. Ālokādisahakārīkāraṇasahitānaṃyeva cakkhādīnaṃ rūpādiavabhāsanasamatthatā vivarassa ca sotaviññāṇupanissayabhāvo guṇoti tesaṃ laddhīti adhippāyena ‘‘taṃtaṃbhūtaguṇehī’’tiādi vuttaṃ. Tejādīnaṃ viya vivarassa bhūtabhāvābhāvato ‘‘yathāyoga’’nti vuttaṃ. Atha vā rūpādayo viya vivarampi bhūtaguṇoti parādhippāyaṃ dassento ‘‘taṃtaṃbhūtaguṇehī’’ti āha. Tejassa pana ālokarūpena, ākāsasaṅkhātassa vivarassa saddena, vāyussa gandhena, udakassa rasena, pathaviyā phoṭṭhabbenāti imamatthaṃ sandhāya ‘‘yathāyogaṃ taṃtaṃbhūtaguṇehī’’ti vuttaṃ siyā. Rūpādiggahaṇeti rūpādivisaye cakkhuviññāṇādike nipphādetabbeti attho. Upakaritabbatoti sahakārīkāraṇabhūtehi yathāvuttabhūtaguṇehi cakkhādīnaṃ sakiccakaraṇe upakaritabbato. Sabhāvena suyyamānassāti kenaci anuccāriyamānasseva labbhamānattā vuttaṃ. Ghaṭṭanaṃ pana vinā vāyusaddopi natthīti. Atha vā vāyumhi saddo sabhāvena suyyatīti āpe raso madhuroti ca tassa laddhiyevāti daṭṭhabbaṃ. Dutiyavādissapi niggaho hoti tassapi tejādiguṇā rūpādayoti evaṃladdhikattā.
रूपादिविसेसगुणेहीति रूपादिविसेसगुणयुत्तेहि। तेज…पे॰… वायूहीति सहाकासेहि तेजादिपरमाणूहि। कप्पासतो विसदिसायाति कप्पासपथवितो विसेसयुत्ताय ततो अधिकसामत्थिययुत्तायाति अधिप्पायो। तस्सायेवाति कप्पासपथवियायेव। यस्मा सा विज्जमानानिपि अविसेसभूतानि अत्थीति गहेतुं असक्कुणेय्यभावेन अभिभवित्वा ठिता, तस्मा तस्सायेव गन्धो अधिकतरो भवेय्याति अत्थो। अयञ्च सब्बो उत्तरो ‘‘तस्स तस्स भूतस्स अधिकताया’’तिआदिना अट्ठकथायं (ध॰ स॰ अट्ठ॰ ६००) वुत्तत्ता तथागतानं वादं सम्पटिच्छित्वा वदन्तस्स कणादस्स वसेन वुत्तो। ‘‘अत्तनो पन मतेन कणादकपिलादयो केवलं पथवादिद्रब्यमेवातिआदि लद्धि। कणादसासनाय अधिमुत्तानं सासने अनवगाळ्हानं केसञ्चि अयं वादो’’ति च वदन्ति। एतस्सुभयस्साति आसवगन्धतो कप्पासगन्धो अधिको सीतुदकवण्णतो उण्होदकवण्णो च अधिकोति एतस्स उभयस्स। तेजादिअधिकेसु च सम्भारेसु रूपादीनं विसेसस्स अदस्सनतो न रूपादयो तेजादीनं विसेसगुणोति सिद्धन्ति आह ‘‘तदभा…पे॰… त्तिता’’ति। तेन न रूपं तेजस्स विसेसगुणो एकन्ततो तेजादिके सम्भारे विसेसेन अदस्सनतो, यो यस्स विसेसगुणो, न सो तदधिके सम्भारे एकन्ततो विसेसेन दिस्सति यथा पथवीअधिके सम्भारे आपोधातूति दस्सेति। एवं सेसेसुपि यथायोगं योजेतब्बं। को पन वादो नानाकलापेति सभावतो नानत्ताभावेपि मूलकारणनानत्तवसेन अत्थि कोचि विसेसो असङ्घातेति दस्सेति, यतो परमरणादिकिरियासमत्थता नेसं केसञ्चियेव दिस्सतीति।
Rūpādivisesaguṇehīti rūpādivisesaguṇayuttehi. Teja…pe… vāyūhīti sahākāsehi tejādiparamāṇūhi. Kappāsato visadisāyāti kappāsapathavito visesayuttāya tato adhikasāmatthiyayuttāyāti adhippāyo. Tassāyevāti kappāsapathaviyāyeva. Yasmā sā vijjamānānipi avisesabhūtāni atthīti gahetuṃ asakkuṇeyyabhāvena abhibhavitvā ṭhitā, tasmā tassāyeva gandho adhikataro bhaveyyāti attho. Ayañca sabbo uttaro ‘‘tassa tassa bhūtassa adhikatāyā’’tiādinā aṭṭhakathāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 600) vuttattā tathāgatānaṃ vādaṃ sampaṭicchitvā vadantassa kaṇādassa vasena vutto. ‘‘Attano pana matena kaṇādakapilādayo kevalaṃ pathavādidrabyamevātiādi laddhi. Kaṇādasāsanāya adhimuttānaṃ sāsane anavagāḷhānaṃ kesañci ayaṃ vādo’’ti ca vadanti. Etassubhayassāti āsavagandhato kappāsagandho adhiko sītudakavaṇṇato uṇhodakavaṇṇo ca adhikoti etassa ubhayassa. Tejādiadhikesu ca sambhāresu rūpādīnaṃ visesassa adassanato na rūpādayo tejādīnaṃ visesaguṇoti siddhanti āha ‘‘tadabhā…pe… ttitā’’ti. Tena na rūpaṃ tejassa visesaguṇo ekantato tejādike sambhāre visesena adassanato, yo yassa visesaguṇo, na so tadadhike sambhāre ekantato visesena dissati yathā pathavīadhike sambhāre āpodhātūti dasseti. Evaṃ sesesupi yathāyogaṃ yojetabbaṃ. Ko pana vādo nānākalāpeti sabhāvato nānattābhāvepi mūlakāraṇanānattavasena atthi koci viseso asaṅghāteti dasseti, yato paramaraṇādikiriyāsamatthatā nesaṃ kesañciyeva dissatīti.
एकम्पीति पि-सद्देन अनेकस्मिं वत्तब्बमेव नत्थीति दस्सेति। पञ्चायतनिकत्तभावे पत्थना या दट्ठुकामतादिभावेन वुत्ता, ताय निप्फन्नं। एतेन कारणविसेसेन फलविसेसमाह। न हीतिआदिना वुत्तमेवत्थं समत्थयति। तन्ति कम्मं। विसेसेनाति अत्तनो कारणेन आहितातिसयेन । तेनेव सोतस्स न होति पच्चयो, ततो अञ्ञेनेव पन होतीति अधिप्पायो। तेन अनेकसभावेन कारणेन आहितविसेसं एकम्पि कम्मं अनेकसभावं फलं निप्फादेतुं समत्थं होतीति दस्सेति। इदानि कम्मस्स वुत्तप्पकारविसेसाभावे दोसमाह ‘‘इन्द्रियन्तराभावप्पत्तितो’’ति। तस्सत्थो – कारणविसेसाभावे फलविसेसस्स असम्भवतो यं विसेसयुत्तं कम्मं चक्खुस्स कारणं, तस्स ततो अञ्ञविसेसाभावे तदञ्ञिन्द्रियुप्पादकतापि न सियाति सोतिन्द्रियादीनं ततो अनुप्पत्ति एव सिया। एवमितरत्थापि। विसेसोति चेत्थ कम्मस्स तंतंइन्द्रियुप्पादनसमत्थता अधिप्पेता, सा च पुब्बे दस्सितसभावोव।
Ekampīti pi-saddena anekasmiṃ vattabbameva natthīti dasseti. Pañcāyatanikattabhāve patthanā yā daṭṭhukāmatādibhāvena vuttā, tāya nipphannaṃ. Etena kāraṇavisesena phalavisesamāha. Na hītiādinā vuttamevatthaṃ samatthayati. Tanti kammaṃ. Visesenāti attano kāraṇena āhitātisayena . Teneva sotassa na hoti paccayo, tato aññeneva pana hotīti adhippāyo. Tena anekasabhāvena kāraṇena āhitavisesaṃ ekampi kammaṃ anekasabhāvaṃ phalaṃ nipphādetuṃ samatthaṃ hotīti dasseti. Idāni kammassa vuttappakāravisesābhāve dosamāha ‘‘indriyantarābhāvappattito’’ti. Tassattho – kāraṇavisesābhāve phalavisesassa asambhavato yaṃ visesayuttaṃ kammaṃ cakkhussa kāraṇaṃ, tassa tato aññavisesābhāve tadaññindriyuppādakatāpi na siyāti sotindriyādīnaṃ tato anuppatti eva siyā. Evamitaratthāpi. Visesoti cettha kammassa taṃtaṃindriyuppādanasamatthatā adhippetā, sā ca pubbe dassitasabhāvova.
अनेकाहि महग्गतचेतनाहि एकाय वा परित्तचेतनासहिताय पटिसन्धिक्खणे कटत्तारूपानं निब्बत्तीति न सक्का विञ्ञातुन्ति ‘‘सब्बेसं…पे॰… विञ्ञायती’’ति वुत्तं। इदानि तमेव असक्कुणेय्यतं वित्थारतो दस्सेतुं ‘‘नानाचेतनाया’’तिआदि वुत्तं। तस्सायं सङ्खेपत्थो – ‘‘पटिस…पे॰… पच्चयो’’ति एत्थ यदि नानाकम्मवसेन इन्द्रियानं उप्पत्ति अधिप्पेता, एवं सति महग्गतकम्मेन च कामावचरकम्मेन च तंतंपटिसन्धिक्खणे कटत्तारूपं उप्पन्नं सिया, न चेतं युत्तं ‘‘महग्गतचेतना कम्मपच्चयो’’ति (पट्ठा॰ २.१२.७८) वुत्तत्ता। नापि तंतंभवनियतरूपिन्द्रियेहि विकलिन्द्रियता गतिसम्पत्तिया ओपपातिकयोनियं पटिसन्धिक्खणे युत्ता। अथ महग्गताहि एव नानाचेतनाहि निब्बत्तं, न चेका पटिसन्धि अनेककम्मनिब्बत्ता होति। निच्छितञ्हेतं साकेतपञ्हेनाति। एवं एकेन महग्गतकम्मुना चक्खुन्द्रियसोतिन्द्रियहदयवत्थूनं उप्पत्तिञापकेन इमिना वचनेन परित्तकम्मुनापि एकेन यथारहं अनेकेसं इन्द्रियानं उप्पत्ति सिद्धावाति वुत्तं ‘‘सिद्धमेकेन कम्मेन अनेकिन्द्रियुप्पत्ति होती’’ति।
Anekāhi mahaggatacetanāhi ekāya vā parittacetanāsahitāya paṭisandhikkhaṇe kaṭattārūpānaṃ nibbattīti na sakkā viññātunti ‘‘sabbesaṃ…pe… viññāyatī’’ti vuttaṃ. Idāni tameva asakkuṇeyyataṃ vitthārato dassetuṃ ‘‘nānācetanāyā’’tiādi vuttaṃ. Tassāyaṃ saṅkhepattho – ‘‘paṭisa…pe… paccayo’’ti ettha yadi nānākammavasena indriyānaṃ uppatti adhippetā, evaṃ sati mahaggatakammena ca kāmāvacarakammena ca taṃtaṃpaṭisandhikkhaṇe kaṭattārūpaṃ uppannaṃ siyā, na cetaṃ yuttaṃ ‘‘mahaggatacetanā kammapaccayo’’ti (paṭṭhā. 2.12.78) vuttattā. Nāpi taṃtaṃbhavaniyatarūpindriyehi vikalindriyatā gatisampattiyā opapātikayoniyaṃ paṭisandhikkhaṇe yuttā. Atha mahaggatāhi eva nānācetanāhi nibbattaṃ, na cekā paṭisandhi anekakammanibbattā hoti. Nicchitañhetaṃ sāketapañhenāti. Evaṃ ekena mahaggatakammunā cakkhundriyasotindriyahadayavatthūnaṃ uppattiñāpakena iminā vacanena parittakammunāpi ekena yathārahaṃ anekesaṃ indriyānaṃ uppatti siddhāvāti vuttaṃ ‘‘siddhamekena kammena anekindriyuppatti hotī’’ti.
सम्पत्तोयेव नाम सम्पत्तिकिच्चकरणतोति इममत्थं दस्सेतुं ‘‘पटि…पे॰… नकतो’’ति वुत्तं। अतिसुखुमभावतो मंसचक्खुअगोचरेन रूपायतनेन समन्नागतसङ्घातवुत्तिताय च ‘‘वायु विया’’ति वुत्तं। चित्तसमुट्ठानं सद्दायतनं सोतविञ्ञाणस्स कदाचिपि आरम्मणपच्चयो न सिया धातुपरम्पराय घट्टेन्तस्स उतुसमुट्ठानत्ता। तेनाह ‘‘न हि…पे॰… पज्जती’’ति। पट्ठाने (पट्ठा॰ १.१.२) च ‘‘सद्दायतनं सोतविञ्ञाणस्स आरम्मणपच्चयेन पच्चयो’’ति अविसेसेन वुत्तं।
Sampattoyeva nāma sampattikiccakaraṇatoti imamatthaṃ dassetuṃ ‘‘paṭi…pe… nakato’’ti vuttaṃ. Atisukhumabhāvato maṃsacakkhuagocarena rūpāyatanena samannāgatasaṅghātavuttitāya ca ‘‘vāyu viyā’’ti vuttaṃ. Cittasamuṭṭhānaṃ saddāyatanaṃ sotaviññāṇassa kadācipi ārammaṇapaccayo na siyā dhātuparamparāya ghaṭṭentassa utusamuṭṭhānattā. Tenāha ‘‘na hi…pe… pajjatī’’ti. Paṭṭhāne (paṭṭhā. 1.1.2) ca ‘‘saddāyatanaṃ sotaviññāṇassa ārammaṇapaccayena paccayo’’ti avisesena vuttaṃ.
ननु चिरेन सुय्यन्तीति दूरे ठितानं लहुकं सवनं नत्थि, तेसम्पि वा लहुकं सवनेन दूरासन्नभावानं विसेसो न सियाति अधिप्पायो। न , दू…पे॰… तोति न दूरे ठितेहि रजकादिसद्दा चिरेन सोतविञ्ञाणेन सुय्यन्ति, सचे सवनूपचारे सो सद्दो दूरे आसन्ने च ठितानं यथाभूते आपाथगते सद्दे मनोविञ्ञाणसङ्खाततो गहणविसेसतो चिरेन सुतो सीघं सुतोति अभिमानोति अत्थो। एतमेवत्थं वित्थारतो दस्सेन्तो ‘‘यथा ही’’तिआदिमाह। निच्छय…पे॰… अभिमानो होति, सोतविञ्ञाणप्पवत्ति पन उभयत्थापि समाना, यस्मा सो पन सद्दो…पे॰… आगच्छतीति। यदि धातुपरम्पराय सद्दो नप्पवत्तति, कथं पटिघोसादीनं उप्पत्तीति आह ‘‘दूरे…पे॰… पच्चयो होती’’ति। उप्पत्तिवसेन आगतानीति एतेन रूपधम्मापि यत्थ उप्पज्जन्ति, तत्थेव भिज्जन्ति, न देसन्तरं सङ्कमन्तीति दस्सेति। घट्टनसभावानेवाति तेसं भूतानं सद्दसमुप्पत्तिहेतुभावमाह। सोतपदेसस्साति सोतदेसस्स, सोतदेसे ठितस्साति अत्थो।
Nanu cirena suyyantīti dūre ṭhitānaṃ lahukaṃ savanaṃ natthi, tesampi vā lahukaṃ savanena dūrāsannabhāvānaṃ viseso na siyāti adhippāyo. Na, dū…pe… toti na dūre ṭhitehi rajakādisaddā cirena sotaviññāṇena suyyanti, sace savanūpacāre so saddo dūre āsanne ca ṭhitānaṃ yathābhūte āpāthagate sadde manoviññāṇasaṅkhātato gahaṇavisesato cirena suto sīghaṃ sutoti abhimānoti attho. Etamevatthaṃ vitthārato dassento ‘‘yathā hī’’tiādimāha. Nicchaya…pe… abhimāno hoti, sotaviññāṇappavatti pana ubhayatthāpi samānā, yasmā so pana saddo…pe… āgacchatīti. Yadi dhātuparamparāya saddo nappavattati, kathaṃ paṭighosādīnaṃ uppattīti āha ‘‘dūre…pe… paccayo hotī’’ti. Uppattivasena āgatānīti etena rūpadhammāpi yattha uppajjanti, tattheva bhijjanti, na desantaraṃ saṅkamantīti dasseti. Ghaṭṭanasabhāvānevāti tesaṃ bhūtānaṃ saddasamuppattihetubhāvamāha. Sotapadesassāti sotadesassa, sotadese ṭhitassāti attho.
चक्खुमतो पुग्गलस्स अज्झासयवसेनाति चित्रविचित्ररूपायतने येभुय्येन सत्तानं चक्खुद्वारिकजवनस्स अनुकड्ढनवसेन पवत्तिं सन्धाय वुत्तं। कण्णकूपच्छिद्देयेव पवत्तनतोति एतेन अधिट्ठानतो बहिद्धा इन्द्रियं पवत्तीति वादं पटिसेधेति। अधिट्ठानदेसे एव हि इन्द्रियं वत्तति तत्थ किच्चादिप्पयोगदस्सनतो। सतिपि पनस्स बहिद्धा वुत्तियं न विसयग्गहणे समत्थता, अञ्ञथा अधिट्ठानपिदहनेपि विसयग्गहणं भवेय्याति। आरम्मणग्गहणहेतुतो चाति कण्णकूपच्छिद्देयेव ठत्वा आरम्मणकरणस्स विञ्ञाणस्स वा हेतुभावतो।
Cakkhumato puggalassa ajjhāsayavasenāti citravicitrarūpāyatane yebhuyyena sattānaṃ cakkhudvārikajavanassa anukaḍḍhanavasena pavattiṃ sandhāya vuttaṃ. Kaṇṇakūpacchiddeyeva pavattanatoti etena adhiṭṭhānato bahiddhā indriyaṃ pavattīti vādaṃ paṭisedheti. Adhiṭṭhānadese eva hi indriyaṃ vattati tattha kiccādippayogadassanato. Satipi panassa bahiddhā vuttiyaṃ na visayaggahaṇe samatthatā, aññathā adhiṭṭhānapidahanepi visayaggahaṇaṃ bhaveyyāti. Ārammaṇaggahaṇahetuto cāti kaṇṇakūpacchiddeyeva ṭhatvā ārammaṇakaraṇassa viññāṇassa vā hetubhāvato.
तब्बोहारेनाति गन्धगन्धग्गहणस्स सहचरिताय गन्धोपि तथा वुत्तोति अधिप्पायो। गन्धो पच्चयोति गन्धो सहकारीपच्चयोति अत्थो। खेळादिको पच्चयोति योजेतब्बं। तथा पथवीति सहकारीपच्चयन्तरभूता अज्झत्तिकबाहिरा पथवी आरम्मणग्गहणे पच्चयोति अत्थो। आधारभूताति तेजोवायोधातूनं आधारभूता। निस्सयभूतानन्ति निस्सयमहाभूतानं आपोतेजोवायोधातूनं। सब्बदाति उप्पीळनकाले च अनुप्पीळनकाले च। तत्थाति चतुरासीतिपभेदे उपरिमकायसङ्खाते रूपसमूहे। विनिब्भुज्जितुं असक्कुणेय्यानन्ति इदं चक्खुदसकं इदं कायदसकं इदं भावदसकन्ति एवं कलापतोपि विनिब्भुज्जितुं असक्कुणेय्यानं।
Tabbohārenāti gandhagandhaggahaṇassa sahacaritāya gandhopi tathā vuttoti adhippāyo. Gandho paccayoti gandho sahakārīpaccayoti attho. Kheḷādiko paccayoti yojetabbaṃ. Tathā pathavīti sahakārīpaccayantarabhūtā ajjhattikabāhirā pathavī ārammaṇaggahaṇe paccayoti attho. Ādhārabhūtāti tejovāyodhātūnaṃ ādhārabhūtā. Nissayabhūtānanti nissayamahābhūtānaṃ āpotejovāyodhātūnaṃ. Sabbadāti uppīḷanakāle ca anuppīḷanakāle ca. Tatthāti caturāsītipabhede uparimakāyasaṅkhāte rūpasamūhe. Vinibbhujjituṃ asakkuṇeyyānanti idaṃ cakkhudasakaṃ idaṃ kāyadasakaṃ idaṃ bhāvadasakanti evaṃ kalāpatopi vinibbhujjituṃ asakkuṇeyyānaṃ.
६१६. दीघादीनं फुसित्वा जानितब्बतोति इदं दीघादीनं न कायविञ्ञाणगोचरत्ता वुत्तं, दीघादिवोहाररूपादीनं पन फोट्ठब्बं फुसित्वा कायविञ्ञाणवीथिया परतो पवत्तेन मनोविञ्ञाणेनपि जानितब्बत्ता वुत्तं। दीघादिसन्निवेसन्ति दीघादिसन्निवेसवन्तं। एकस्मिं इतरस्स अभावाति छायातपानं आलोकन्धकारानञ्च असहट्ठायितं आह। कथं पन आलोको अन्धकारं विधमतीति? ‘‘आलोकप्पवत्तिसमानकालं अन्धकारसभावेन पवत्तमानं वण्णायतनं भिज्जति। अन्धकारस्स निस्सयो हुत्वा पवत्तमानानि भूतानि कमेन तथारूपस्स वण्णायतनस्स निस्सयभावं गच्छन्ती’’ति केचि। सह अन्धकारेन तन्निस्सयभूतानं निरोधसमनन्तरं तंसन्ततियं तादिसे पच्चयसन्निपाते आलोकनिस्सयभूतानं उप्पत्तीति वेदितब्बं। न हि निस्सयमहाभूतेहि विना आलोकप्पवत्ति अत्थि, नापि अन्धकारसङ्खातं वण्णायतनमेव निरुज्झति तंनिस्सयेहि पयुज्जमानकएककलापभूतोपादारूपानं सहेव निरुज्झनतो। पदीपसिखामणिरंसियो विय पथवीपाकाररुक्खादीनि मुञ्चित्वापि अन्धकारो पवत्ततीति वदन्ति। मन्दं पन पाकारादिआधाररहितं न सुट्ठु पञ्ञायति, बहलं आधारं निस्साय पवत्ततीति युत्तन्ति च वदन्ति।
616. Dīghādīnaṃphusitvā jānitabbatoti idaṃ dīghādīnaṃ na kāyaviññāṇagocarattā vuttaṃ, dīghādivohārarūpādīnaṃ pana phoṭṭhabbaṃ phusitvā kāyaviññāṇavīthiyā parato pavattena manoviññāṇenapi jānitabbattā vuttaṃ. Dīghādisannivesanti dīghādisannivesavantaṃ. Ekasmiṃ itarassa abhāvāti chāyātapānaṃ ālokandhakārānañca asahaṭṭhāyitaṃ āha. Kathaṃ pana āloko andhakāraṃ vidhamatīti? ‘‘Ālokappavattisamānakālaṃ andhakārasabhāvena pavattamānaṃ vaṇṇāyatanaṃ bhijjati. Andhakārassa nissayo hutvā pavattamānāni bhūtāni kamena tathārūpassa vaṇṇāyatanassa nissayabhāvaṃ gacchantī’’ti keci. Saha andhakārena tannissayabhūtānaṃ nirodhasamanantaraṃ taṃsantatiyaṃ tādise paccayasannipāte ālokanissayabhūtānaṃ uppattīti veditabbaṃ. Na hi nissayamahābhūtehi vinā ālokappavatti atthi, nāpi andhakārasaṅkhātaṃ vaṇṇāyatanameva nirujjhati taṃnissayehi payujjamānakaekakalāpabhūtopādārūpānaṃ saheva nirujjhanato. Padīpasikhāmaṇiraṃsiyo viya pathavīpākārarukkhādīni muñcitvāpi andhakāro pavattatīti vadanti. Mandaṃ pana pākārādiādhārarahitaṃ na suṭṭhu paññāyati, bahalaṃ ādhāraṃ nissāya pavattatīti yuttanti ca vadanti.
६२०. ‘‘अमनुस्ससद्दो’’ति एत्थ अ-कारो न मनुस्सतामत्तनिवत्तिअत्थो सदिसभावदीपनताय अनधिप्पेतत्ता, मनुस्सतो पन अनञ्ञतानिवत्तिअत्थोति दस्सेतुं ‘‘अमनुस्स…पे॰… ट्ठादयोपी’’ति आह। तथा कित्तेतब्बोति ‘‘वंसफालनसद्दो’’तिआदिना वत्थुवसेन कित्तेतब्बो।
620. ‘‘Amanussasaddo’’ti ettha a-kāro na manussatāmattanivattiattho sadisabhāvadīpanatāya anadhippetattā, manussato pana anaññatānivattiatthoti dassetuṃ ‘‘amanussa…pe… ṭṭhādayopī’’ti āha. Tathā kittetabboti ‘‘vaṃsaphālanasaddo’’tiādinā vatthuvasena kittetabbo.
६३२. कम्मचित्तादिनाति आदि-सद्देन उतुआहारे सङ्गण्हाति। तंतदाकारानीति इत्थिलिङ्गादिआकारानि। इत्थिन्द्रियं पटिच्च समुट्ठहन्तीति अञ्ञमञ्ञपच्चयानिपि इत्थिलिङ्गादीनि येभुय्येन इत्थिन्द्रियसहिते एव सन्ताने सब्भावा इतरत्थ च अभावा इन्द्रियहेतुकानि वुत्तानि। अञ्ञथाति इत्थिलिङ्गादिआकारतो अञ्ञथा, इत्थिन्द्रियाभावे वा। इत्थिग्गहणस्स चाति इत्थीति चित्तप्पवत्तिया। तेसं रूपानन्ति इत्थिलिङ्गादिआकाररूपानं। यदि इत्थिन्द्रियं इत्थिलिङ्गादिआकाररूपानं सहकारीकारणं, अथ कस्मा तस्स इन्द्रियादिपच्चयभावो तेसं न वुत्तोति? नेव तं सहकारीकारणं, अथ खो तेसं तब्भावभावितामत्तेन तं कारणन्ति वुच्चतीति दस्सेतुं आह ‘‘यस्मा पना’’तिआदि।
632. Kammacittādināti ādi-saddena utuāhāre saṅgaṇhāti. Taṃtadākārānīti itthiliṅgādiākārāni. Itthindriyaṃ paṭicca samuṭṭhahantīti aññamaññapaccayānipi itthiliṅgādīni yebhuyyena itthindriyasahite eva santāne sabbhāvā itarattha ca abhāvā indriyahetukāni vuttāni. Aññathāti itthiliṅgādiākārato aññathā, itthindriyābhāve vā. Itthiggahaṇassa cāti itthīti cittappavattiyā. Tesaṃ rūpānanti itthiliṅgādiākārarūpānaṃ. Yadi itthindriyaṃ itthiliṅgādiākārarūpānaṃ sahakārīkāraṇaṃ, atha kasmā tassa indriyādipaccayabhāvo tesaṃ na vuttoti? Neva taṃ sahakārīkāraṇaṃ, atha kho tesaṃ tabbhāvabhāvitāmattena taṃ kāraṇanti vuccatīti dassetuṃ āha ‘‘yasmā panā’’tiādi.
६३३. लिङ्गं परिवत्तमानं पुरिमलिङ्गाधारजातिअनुरूपमेव हुत्वा परिवत्ततीति कत्वा वुत्तं ‘‘पटिसन्धियं विय पवत्तेपी’’ति। यस्स…पे॰… नोति आदिवचनतोति आदि-सद्देन ‘‘यस्स वा पन पुरिसिन्द्रियं उप्पज्जति, तस्स इत्थिन्द्रियं उप्पज्जतीति नो’’ति (यम॰ ३.इन्द्रिययमक.१८८) सङ्गण्हाति।
633. Liṅgaṃ parivattamānaṃ purimaliṅgādhārajātianurūpameva hutvā parivattatīti katvā vuttaṃ ‘‘paṭisandhiyaṃ viya pavattepī’’ti. Yassa…pe… noti ādivacanatoti ādi-saddena ‘‘yassa vā pana purisindriyaṃ uppajjati, tassa itthindriyaṃ uppajjatīti no’’ti (yama. 3.indriyayamaka.188) saṅgaṇhāti.
६३५. द्वारभावेन कुच्छितानं आसवधम्मानं पवत्तिट्ठानताय पसादविसेसे विय विञ्ञत्तिविसेसेपि कायवोहारप्पवत्ति दट्ठब्बा। वित्थम्भनसभावताय वायोधातुया थम्भनं ‘‘वायोधातुकिच्च’’न्ति वुत्तं। किच्चम्पि हि धम्मानं सभावोयेवाति। पथवीधातुया आकारो वचीविञ्ञत्तीति वत्तुं वट्टतीति योजना।
635. Dvārabhāvena kucchitānaṃ āsavadhammānaṃ pavattiṭṭhānatāya pasādavisese viya viññattivisesepi kāyavohārappavatti daṭṭhabbā. Vitthambhanasabhāvatāya vāyodhātuyā thambhanaṃ ‘‘vāyodhātukicca’’nti vuttaṃ. Kiccampi hi dhammānaṃ sabhāvoyevāti. Pathavīdhātuyā ākāro vacīviññattīti vattuṃ vaṭṭatīti yojanā.
६३६. वितक्क…पे॰… गहिताति यथाधिप्पेतत्थाभिब्यञ्जिकाय वाचाय समुट्ठापनाधिप्पायप्पवत्तिं सन्धाय वुत्तं। तदा हि सा तेहि परिग्गहिता नाम होतीति। एकस्सपि अक्खरस्स अनेकेहि जवनेहि निब्बत्तेतब्बत्ता तथा निब्बत्तियमानताय असमत्थसभावत्ता न विञ्ञातविसेसा न भिन्ना एवाति आह ‘‘सव…पे॰… भिन्ना’’ति। अब्बोकिण्णेति अन्तरन्तरा उप्पज्जमानेहि असंसट्ठे। ‘‘पच्छिमचित्त’’न्ति अविसेसेन चुतिचित्तं वुत्तन्ति अधिप्पायेन ‘‘अञ्ञेसम्पि चुतिचित्तं…पे॰… ञायती’’ति वुत्तं।
636. Vitakka…pe… gahitāti yathādhippetatthābhibyañjikāya vācāya samuṭṭhāpanādhippāyappavattiṃ sandhāya vuttaṃ. Tadā hi sā tehi pariggahitā nāma hotīti. Ekassapi akkharassa anekehi javanehi nibbattetabbattā tathā nibbattiyamānatāya asamatthasabhāvattā na viññātavisesā na bhinnā evāti āha ‘‘sava…pe… bhinnā’’ti. Abbokiṇṇeti antarantarā uppajjamānehi asaṃsaṭṭhe. ‘‘Pacchimacitta’’nti avisesena cuticittaṃ vuttanti adhippāyena ‘‘aññesampi cuticittaṃ…pe… ñāyatī’’ti vuttaṃ.
अथ वा ‘‘ये च रूपावचरं अरूपावचरं उपपज्जित्वा परिनिब्बायिस्सन्ति, तेसं चवन्तानं तेसं वचीसङ्खारो निरुज्झिस्सति, नो च तेसं कायसङ्खारो निरुज्झिस्सती’’ति (यम॰ २.सङ्खारयमक.८८) रूपारूपभवूपपज्जनकानं कामावचरचुतिचित्तस्सपि कायसङ्खारासमुट्ठापनवचनेन खीणासवेहि अञ्ञेसम्पि…पे॰… ञायती’’ति वुत्तं। यस्मा च –
Atha vā ‘‘ye ca rūpāvacaraṃ arūpāvacaraṃ upapajjitvā parinibbāyissanti, tesaṃ cavantānaṃ tesaṃ vacīsaṅkhāro nirujjhissati, no ca tesaṃ kāyasaṅkhāro nirujjhissatī’’ti (yama. 2.saṅkhārayamaka.88) rūpārūpabhavūpapajjanakānaṃ kāmāvacaracuticittassapi kāyasaṅkhārāsamuṭṭhāpanavacanena khīṇāsavehi aññesampi…pe… ñāyatī’’ti vuttaṃ. Yasmā ca –
‘‘यस्स कायसङ्खारो निरुज्झति, तस्स वचीसङ्खारो निरुज्झिस्सतीति आमन्ता’’ति (यम॰ २.सङ्खारयमक.१०८),
‘‘Yassa kāyasaṅkhāro nirujjhati, tassa vacīsaṅkhāro nirujjhissatīti āmantā’’ti (yama. 2.saṅkhārayamaka.108),
‘‘यस्स कायसङ्खारो निरुज्झति, तस्स चित्तसङ्खारो निरुज्झिस्सतीति आमन्ता’’ति (यम॰ २.सङ्खारयमक.१०८) च,
‘‘Yassa kāyasaṅkhāro nirujjhati, tassa cittasaṅkhāro nirujjhissatīti āmantā’’ti (yama. 2.saṅkhārayamaka.108) ca,
‘‘पच्छिमचित्तस्स भङ्गक्खणे तेसं कायसङ्खारो च न निरुज्झति चित्तसङ्खारो च न निरुज्झिस्सती’’ति (यम॰ २.सङ्खारयमक.११३) –
‘‘Pacchimacittassa bhaṅgakkhaṇe tesaṃ kāyasaṅkhāro ca na nirujjhati cittasaṅkhāro ca na nirujjhissatī’’ti (yama. 2.saṅkhārayamaka.113) –
आदिवचनतो च पच्छिमचित्तस्स पुरतो सोळसमेन चित्तेन ततो ओरिमेन वा सद्धिं अस्सासपस्सासा न उप्पज्जन्तीति सिद्धं। यदि उप्पज्जेय्युं, ‘‘पच्छिमचित्तस्स भङ्गक्खणे तेसं कायसङ्खारो न निरुज्झती’’ति न वदेय्य, वुत्तञ्चेतं, तस्मा हेट्ठिमकोटिया चुतितो पुरिमेन सत्तरसमेन उप्पन्ना अस्सासपस्सासा चुतिया हेट्ठा दुतियेन चित्तेन सद्धिं निरुज्झन्ति। तेन ‘‘यस्स चित्तस्स अनन्तरा कामावचरानं पच्छिमचित्तं उप्पज्जिस्सती’’ति चुतिचित्तस्सानन्तरपच्चयभूतस्सपि चित्तस्स कायसङ्खारासमुट्ठापनता वुत्ता।
Ādivacanato ca pacchimacittassa purato soḷasamena cittena tato orimena vā saddhiṃ assāsapassāsā na uppajjantīti siddhaṃ. Yadi uppajjeyyuṃ, ‘‘pacchimacittassa bhaṅgakkhaṇe tesaṃ kāyasaṅkhāro na nirujjhatī’’ti na vadeyya, vuttañcetaṃ, tasmā heṭṭhimakoṭiyā cutito purimena sattarasamena uppannā assāsapassāsā cutiyā heṭṭhā dutiyena cittena saddhiṃ nirujjhanti. Tena ‘‘yassa cittassa anantarā kāmāvacarānaṃ pacchimacittaṃ uppajjissatī’’ti cuticittassānantarapaccayabhūtassapi cittassa kāyasaṅkhārāsamuṭṭhāpanatā vuttā.
अथ वा यस्स चित्तस्साति येन चित्तेन सब्बपच्छिमो कायसङ्खारो उप्पज्जति। तं चित्तं वुत्तन्ति गहेतब्बं, न पच्छिमचित्तस्स अनन्तरपच्चयभूतं। अनन्तराति हि कायसङ्खारुप्पादनं अन्तरं विना, यतो पच्छा कायसङ्खारुप्पादनेन अनन्तरितं हुत्वा पच्छिमचित्तं उप्पज्जिस्सतीति अत्थो। कस्मा? ‘‘इतरेसं वचीसङ्खारो च निरुज्झिस्सति कायसङ्खारो च निरुज्झिस्सती’’ति (यम॰ २.सङ्खारयमक.८८) वुत्तत्ता। अञ्ञथापच्छिमचित्ततो पुरिमततियचित्तसमङ्गीनं कायसङ्खारो उप्पज्जतीति आपज्जतीति। एवं सब्बेसम्पि चुतिचित्तस्स रूपजनकताभावे आगमं दस्सेत्वा इदानि युत्तिं दस्सेतुं ‘‘न ही’’तिआदिमाह। तत्थ गब्भगमनादीति आदि-सद्देन उदकनिमुग्गअसञ्ञीभूतकालकतचतुत्थज्झानसमापन्नरूपारूपभवसमङ्गीनिरोधसमापन्नभावे सङ्गण्हाति।
Atha vā yassa cittassāti yena cittena sabbapacchimo kāyasaṅkhāro uppajjati. Taṃ cittaṃ vuttanti gahetabbaṃ, na pacchimacittassa anantarapaccayabhūtaṃ. Anantarāti hi kāyasaṅkhāruppādanaṃ antaraṃ vinā, yato pacchā kāyasaṅkhāruppādanena anantaritaṃ hutvā pacchimacittaṃ uppajjissatīti attho. Kasmā? ‘‘Itaresaṃ vacīsaṅkhāro ca nirujjhissati kāyasaṅkhāro ca nirujjhissatī’’ti (yama. 2.saṅkhārayamaka.88) vuttattā. Aññathāpacchimacittato purimatatiyacittasamaṅgīnaṃ kāyasaṅkhāro uppajjatīti āpajjatīti. Evaṃ sabbesampi cuticittassa rūpajanakatābhāve āgamaṃ dassetvā idāni yuttiṃ dassetuṃ ‘‘na hī’’tiādimāha. Tattha gabbhagamanādīti ādi-saddena udakanimuggaasaññībhūtakālakatacatutthajjhānasamāpannarūpārūpabhavasamaṅgīnirodhasamāpannabhāve saṅgaṇhāti.
६३७. अनेकेसं कलापानं एकतो हुत्वा एकघनपिण्डभावेन पवत्तनतो कलापन्तरभूतानं कलापन्तरभूतेहि सम्फुट्ठभावो वुत्तो। यतो तेसं दुविञ्ञेय्यनानत्तं, न पन अविनिब्भुत्तभावतो। तंतंभूतविवित्तताति तेसं तेसं भूतानं विभत्तभावो कलापन्तरभूतेहि विभत्तसभावता असंकिण्णताति अत्थो। यस्मा पन यथावुत्ता विवित्तता रूपानं ओसानं होति, तस्मा ‘‘रूपपरियन्तो’’ति वुत्तं। अथ वा तंतंभूतसुञ्ञता। येसञ्हि परिच्छेदो आकासो, तेसं परियन्तताय तेहि सुञ्ञभावोति लक्खितब्बो। ततोयेव च सो भूतन्तरेहि विय तेहि असम्फुट्ठोति वुच्चतीति। अञ्ञथाति परिच्छिन्दितब्बेहि असम्फुट्ठभावाभावे।
637. Anekesaṃ kalāpānaṃ ekato hutvā ekaghanapiṇḍabhāvena pavattanato kalāpantarabhūtānaṃ kalāpantarabhūtehi samphuṭṭhabhāvo vutto. Yato tesaṃ duviññeyyanānattaṃ, na pana avinibbhuttabhāvato. Taṃtaṃbhūtavivittatāti tesaṃ tesaṃ bhūtānaṃ vibhattabhāvo kalāpantarabhūtehi vibhattasabhāvatā asaṃkiṇṇatāti attho. Yasmā pana yathāvuttā vivittatā rūpānaṃ osānaṃ hoti, tasmā ‘‘rūpapariyanto’’ti vuttaṃ. Atha vā taṃtaṃbhūtasuññatā. Yesañhi paricchedo ākāso, tesaṃ pariyantatāya tehi suññabhāvoti lakkhitabbo. Tatoyeva ca so bhūtantarehi viya tehi asamphuṭṭhoti vuccatīti. Aññathāti paricchinditabbehi asamphuṭṭhabhāvābhāve.
६३८. तंतंविकाराधिकरूपेहीति एत्थ कथं चम्मसुवण्णेसु मुदुताकम्मञ्ञता लब्भन्ति, ननु लहुतादिविकारा एकन्ततो इन्द्रियबद्धरूपे एव पवत्तनतो अनिन्द्रियबद्धे न लब्भन्तीति? सच्चमेतं, इध पन तंसदिसेसु तब्बोहारवसेन वुत्तं। तथा हि तूलपिचुआदीसु गरुभावादिहेतूनं भूतानं अधिकभावाभावतो लहुआदिवोहारो। निद्दिसितब्बधम्मनिस्सयरूपे एव वा सन्धाय ‘‘तंतंविकाराधिकरूपेही’’ति वुत्तन्ति दट्ठब्बं। सब्बे सब्बेसं पच्चया लहुतादीनं अञ्ञमञ्ञाविजहनतोति अधिप्पायो।
638. Taṃtaṃvikārādhikarūpehīti ettha kathaṃ cammasuvaṇṇesu mudutākammaññatā labbhanti, nanu lahutādivikārā ekantato indriyabaddharūpe eva pavattanato anindriyabaddhe na labbhantīti? Saccametaṃ, idha pana taṃsadisesu tabbohāravasena vuttaṃ. Tathā hi tūlapicuādīsu garubhāvādihetūnaṃ bhūtānaṃ adhikabhāvābhāvato lahuādivohāro. Niddisitabbadhammanissayarūpe eva vā sandhāya ‘‘taṃtaṃvikārādhikarūpehī’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ. Sabbe sabbesaṃ paccayā lahutādīnaṃ aññamaññāvijahanatoti adhippāyo.
६४१. आचयसद्देनेवाति निद्देसे वुत्तआचयसद्देनेव। यो आयतनानं आदिचयत्ता आचयो पुनप्पुनं निब्बत्तमानानं, सोव रूपस्स उपरिचयत्ता उपचयोति अधिप्पेतं अत्थं पाळियं योजेत्वा दस्सेतुं ‘‘पाळियं पना’’तिआदि वुत्तं। उप-सद्दो पठमत्थो ‘‘दानं, भिक्खवे, पण्डितुपञ्ञत्त’’न्तिआदीसु (अ॰ नि॰ ३.४५) विय। उपरिअत्थोच ‘‘सम्मट्ठे उपसित्ते च, ते निसीदिंसु मण्डपे’’तिआदीसु विय। अञ्ञथाति उप-सद्दस्स उपरिअत्थस्सेव गहणे।
641. Ācayasaddenevāti niddese vuttaācayasaddeneva. Yo āyatanānaṃ ādicayattā ācayo punappunaṃ nibbattamānānaṃ, sova rūpassa uparicayattā upacayoti adhippetaṃ atthaṃ pāḷiyaṃ yojetvā dassetuṃ ‘‘pāḷiyaṃ panā’’tiādi vuttaṃ. Upa-saddo paṭhamattho ‘‘dānaṃ, bhikkhave, paṇḍitupaññatta’’ntiādīsu (a. ni. 3.45) viya. Upariatthoca ‘‘sammaṭṭhe upasitte ca, te nisīdiṃsu maṇḍape’’tiādīsu viya. Aññathāti upa-saddassa upariatthasseva gahaṇe.
६४३. फलविपच्चनपकतियाति फलविपच्चनसभावेन। फलमेव वा पकतीति आयुसंहानादिना फलसभावेन जरानिद्देसोति अत्थो। तथा हि ‘‘फलूपचारेन वुत्ता’’ति वुत्तं। सुपरिणतरूपपरिपाककाले हानिदसकादीसु।
643. Phalavipaccanapakatiyāti phalavipaccanasabhāvena. Phalameva vā pakatīti āyusaṃhānādinā phalasabhāvena jarāniddesoti attho. Tathā hi ‘‘phalūpacārena vuttā’’ti vuttaṃ. Supariṇatarūpaparipākakāle hānidasakādīsu.
६४५. कत्तब्बसभावतोति मूलफलादीनं इधाधिप्पेतआहारवत्थूनं मुखेन असनादिकत्तब्बसभावतो। विसभूते सङ्घाते ओजा मन्दा होतीति सविसत्ताभावतो सुखुमता वुत्ता। अङ्गमङ्गानुसारिनो रसस्स सारोति रसहरणीधमनिजालानुसारेन सरीरावयवे अनुप्पविट्ठस्स आहाररसस्स अब्भन्तराहारपच्चयो स्नेहो, यो लोके रसधातूति वुच्चति।
645. Kattabbasabhāvatoti mūlaphalādīnaṃ idhādhippetaāhāravatthūnaṃ mukhena asanādikattabbasabhāvato. Visabhūte saṅghāte ojā mandā hotīti savisattābhāvato sukhumatā vuttā. Aṅgamaṅgānusārino rasassa sāroti rasaharaṇīdhamanijālānusārena sarīrāvayave anuppaviṭṭhassa āhārarasassa abbhantarāhārapaccayo sneho, yo loke rasadhātūti vuccati.
उपादाभाजनीयकथावण्णना निट्ठिता।
Upādābhājanīyakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / रूपविभत्ति • Rūpavibhatti
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / उपादाभाजनीयकथा • Upādābhājanīyakathā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / उपादाभाजनीयकथावण्णना • Upādābhājanīyakathāvaṇṇanā
