| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / उदान-अट्ठकथा • Udāna-aṭṭhakathā |
९. उपसेनसुत्तवण्णना
9. Upasenasuttavaṇṇanā
३९. नवमे उपसेनस्साति एत्थ उपसेनोति तस्स थेरस्स नामं, वङ्गन्तब्राह्मणस्स पन पुत्तत्ता ‘‘वङ्गन्तपुत्तो’’ति च नं वोहरन्ति।
39. Navame upasenassāti ettha upasenoti tassa therassa nāmaṃ, vaṅgantabrāhmaṇassa pana puttattā ‘‘vaṅgantaputto’’ti ca naṃ voharanti.
अयञ्हि थेरो आयस्मतो सारिपुत्तस्स कनिट्ठभाता, सासने पब्बजित्वा अपञ्ञत्ते सिक्खापदे उपसम्पदाय द्विवस्सो उपज्झायो हुत्वा एकं भिक्खुं उपसम्पादेत्वा तेन सद्धिं भगवतो उपट्ठानं गतो, तस्स भिक्खुनो भगवता तस्स सद्धिविहारिकभावं पुच्छित्वा खन्धके आगतनयेन ‘‘अतिलहुं खो त्वं, मोघपुरिस, आवत्तो बाहुल्लाय, यदिदं गणबन्धिय’’न्ति (महाव॰ ७५) विगरहितो पतोदाभितुन्नो विय आजानीयो संविग्गमानसो ‘‘यदिपाहं इदानि परिसं निस्साय भगवता विगरहितो, परिसंयेव पन निस्साय पासंसियो भवेय्य’’न्ति उस्साहजातो सब्बे धुतधम्मे समादाय वत्तमानो विपस्सनं आरभित्वा न चिरस्सेव छळभिञ्ञो पटिसम्भिदाप्पत्तो महाखीणासवो हुत्वा अत्तनो निस्सितके धुतङ्गधरे एव कत्वा तेहि सद्धिं भगवन्तं उपसङ्कमित्वा सन्थतसिक्खापदे (पारा॰ ५६५ आदयो) आगतनयेन ‘‘पासादिका खो त्यायं, उपसेन, परिसा’’ति परिसवसेन भगवतो सन्तिका लद्धपसंसो ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं समन्तपासादिकानं यदिदं उपसेनो वङ्गन्तपुत्तो’’ति (अ॰ नि॰ १.२१३) एतदग्गे ठपितो असीतिया महासावकेसु अब्भन्तरो।
Ayañhi thero āyasmato sāriputtassa kaniṭṭhabhātā, sāsane pabbajitvā apaññatte sikkhāpade upasampadāya dvivasso upajjhāyo hutvā ekaṃ bhikkhuṃ upasampādetvā tena saddhiṃ bhagavato upaṭṭhānaṃ gato, tassa bhikkhuno bhagavatā tassa saddhivihārikabhāvaṃ pucchitvā khandhake āgatanayena ‘‘atilahuṃ kho tvaṃ, moghapurisa, āvatto bāhullāya, yadidaṃ gaṇabandhiya’’nti (mahāva. 75) vigarahito patodābhitunno viya ājānīyo saṃviggamānaso ‘‘yadipāhaṃ idāni parisaṃ nissāya bhagavatā vigarahito, parisaṃyeva pana nissāya pāsaṃsiyo bhaveyya’’nti ussāhajāto sabbe dhutadhamme samādāya vattamāno vipassanaṃ ārabhitvā na cirasseva chaḷabhiñño paṭisambhidāppatto mahākhīṇāsavo hutvā attano nissitake dhutaṅgadhare eva katvā tehi saddhiṃ bhagavantaṃ upasaṅkamitvā santhatasikkhāpade (pārā. 565 ādayo) āgatanayena ‘‘pāsādikā kho tyāyaṃ, upasena, parisā’’ti parisavasena bhagavato santikā laddhapasaṃso ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ samantapāsādikānaṃ yadidaṃ upaseno vaṅgantaputto’’ti (a. ni. 1.213) etadagge ṭhapito asītiyā mahāsāvakesu abbhantaro.
सो एकदिवसं पच्छाभत्तं पिण्डपातप्पटिक्कन्तो अन्तेवासिकेसु अत्तनो अत्तनो दिवाट्ठानं गतेसु उदककुम्भतो उदकं गहेत्वा पादे पक्खालेत्वा गत्तानि सीतिं कत्वा चम्मक्खण्डं अत्थरित्वा दिवाट्ठाने दिवाविहारं निसिन्नो अत्तनो गुणे आवज्जेसि। तस्स ते अनेकसता अनेकसहस्सा पोङ्खानुपोङ्खं उपट्ठहिंसु। सो ‘‘मय्हं ताव सावकस्स सतो इमे एवरूपा गुणा, कीदिसा नु खो मय्हं सत्थु गुणा’’ति भगवतो गुणाभिमुखं मनसिकारं पेसेसि। ते तस्स ञाणबलानुरूपं अनेककोटिसहस्सा उपट्ठहिंसु। सो ‘‘एवंसीलो मे सत्था एवंधम्मो एवंपञ्ञो एवंविमुत्ती’’तिआदिना च ‘‘इतिपि सो भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो’’तिआदिना च आविभावानुरूपं सत्थु गुणे अनुस्सरित्वा , ततो ‘‘स्वाक्खातो’’तिआदिना धम्मस्स, ‘‘सुप्पटिपन्नो’’तिआदिना अरियसङ्घस्स च गुणे अनुस्सरि। एवं महाथेरो अनेकाकारवोकारं रतनत्तयगुणेसु आविभूतेसु अत्तमनो पमुदितो उळारपीतिसोमनस्सं पटिसंवेदेन्तो निसीदि। तमत्थं दस्सेतुं ‘‘आयस्मतो उपसेनस्स वङ्गन्तपुत्तस्स रहोगतस्सा’’तिआदि वुत्तं।
So ekadivasaṃ pacchābhattaṃ piṇḍapātappaṭikkanto antevāsikesu attano attano divāṭṭhānaṃ gatesu udakakumbhato udakaṃ gahetvā pāde pakkhāletvā gattāni sītiṃ katvā cammakkhaṇḍaṃ attharitvā divāṭṭhāne divāvihāraṃ nisinno attano guṇe āvajjesi. Tassa te anekasatā anekasahassā poṅkhānupoṅkhaṃ upaṭṭhahiṃsu. So ‘‘mayhaṃ tāva sāvakassa sato ime evarūpā guṇā, kīdisā nu kho mayhaṃ satthu guṇā’’ti bhagavato guṇābhimukhaṃ manasikāraṃ pesesi. Te tassa ñāṇabalānurūpaṃ anekakoṭisahassā upaṭṭhahiṃsu. So ‘‘evaṃsīlo me satthā evaṃdhammo evaṃpañño evaṃvimuttī’’tiādinā ca ‘‘itipi so bhagavā arahaṃ sammāsambuddho’’tiādinā ca āvibhāvānurūpaṃ satthu guṇe anussaritvā , tato ‘‘svākkhāto’’tiādinā dhammassa, ‘‘suppaṭipanno’’tiādinā ariyasaṅghassa ca guṇe anussari. Evaṃ mahāthero anekākāravokāraṃ ratanattayaguṇesu āvibhūtesu attamano pamudito uḷārapītisomanassaṃ paṭisaṃvedento nisīdi. Tamatthaṃ dassetuṃ ‘‘āyasmato upasenassa vaṅgantaputtassa rahogatassā’’tiādi vuttaṃ.
तत्थ रहोगतस्साति रहसि गतस्स। पटिसल्लीनस्साति एकीभूतस्स। एवं चेतसो परिवितक्को उदपादीति एवं इदानि वुच्चमानाकारो चित्तस्स वितक्को उप्पज्जि। लाभा वत मेति ये इमे मनुस्सत्तबुद्धुप्पादसद्धासमधिगमादयो, अहो वत मे एते लाभा। सुलद्धं वत मेति यञ्चिदं मया भगवतो सासने पब्बज्जूपसम्पदारतनत्तयपयिरुपासनादि पटिलद्धं, तं मे अहो वत सुट्ठु लद्धं। तत्थ कारणमाह ‘‘सत्था च मे’’तिआदिना।
Tattha rahogatassāti rahasi gatassa. Paṭisallīnassāti ekībhūtassa. Evaṃ cetaso parivitakko udapādīti evaṃ idāni vuccamānākāro cittassa vitakko uppajji. Lābhā vata meti ye ime manussattabuddhuppādasaddhāsamadhigamādayo, aho vata me ete lābhā. Suladdhaṃ vata meti yañcidaṃ mayā bhagavato sāsane pabbajjūpasampadāratanattayapayirupāsanādi paṭiladdhaṃ, taṃ me aho vata suṭṭhu laddhaṃ. Tattha kāraṇamāha ‘‘satthā ca me’’tiādinā.
तत्थ दिट्ठधम्मिकसम्परायिकपरमत्थेहि यथारहं सत्ते अनुसासतीति सत्था। भाग्यवन्ततादीहि कारणेहि भगवा। आरकत्ता किलेसेहि, किलेसारीनं हतत्ता, संसारचक्कस्स वा अरानं हतत्ता, पच्चयादीनं अरहत्ता, पापकरणे रहाभावा अरहं । सम्मा सामञ्च सब्बधम्मानं बुद्धत्ता सम्मासम्बुद्धोति अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.१२३ आदयो) बुद्धानुस्सतिनिद्देसतो गहेतब्बो।
Tattha diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi yathārahaṃ satte anusāsatīti satthā. Bhāgyavantatādīhi kāraṇehi bhagavā. Ārakattā kilesehi, kilesārīnaṃ hatattā, saṃsāracakkassa vā arānaṃ hatattā, paccayādīnaṃ arahattā, pāpakaraṇe rahābhāvā arahaṃ. Sammā sāmañca sabbadhammānaṃ buddhattā sammāsambuddhoti ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimagge (visuddhi. 1.123 ādayo) buddhānussatiniddesato gahetabbo.
स्वाक्खातेति सुट्ठु अक्खाते, एकन्तनिय्यानिकं कत्वा भासिते। धम्मविनयेति पावचने। तञ्हि यथानुसिट्ठं पटिपज्जमानानं संसारदुक्खपाततो धारणेन, रागादिकिलेसे विनयनेन च धम्मविनयोति वुच्चति। सब्रह्मचारिनोति सेट्ठट्ठेन ब्रह्मसङ्खातं भगवतो सासनं अरियमग्गं सह चरन्ति पटिपज्जन्तीति सब्रह्मचारिनो। सीलवन्तोति मग्गफलसीलवसेन सीलवन्तो। कल्याणधम्माति समाधिपञ्ञाविमुत्तिविमुत्तिञाणदस्सनादयो कल्याणा सुन्दरा धम्मा एतेसं अत्थीति कल्याणधम्मा। एतेन सङ्घस्स सुप्पटिपत्तिं दस्सेति। सीलेसु चम्हि परिपूरकारीति ‘‘अहम्पि पब्बजित्वा न तिरच्छानकथाकथिको कायदळ्हिबहुलो हुत्वा विहासिं, अथ खो पातिमोक्खसंवरादिं चतुब्बिधम्पि सीलं अखण्डं अछिद्दं असबलं अकम्मासं भुजिस्सं विञ्ञुप्पसत्थं अपरामट्ठं कत्वा परिपूरेन्तो अरियमग्गंयेव पापेसि’’न्ति वदति। एतेन हेट्ठिमफलद्वयसम्पत्तिमत्तनो दीपेति। सोतापन्नसकदागामिनो हि सीलेसु परिपूरकारिनो। सुसमाहितो चम्हि एकग्गचित्तोति उपचारप्पनाभेदेन समाधिना सब्बथापि समाहितो च अम्हि अविक्खित्तचित्तो। इमिना समाधिस्मिं परिपूरकारितावचनेन ततियफलसम्पत्तिमत्तनो दीपेति। अनागामिनो हि समाधिस्मिं परिपूरकारिनो। अरहा चम्हि खीणासवोति कामासवादीनं सब्बसो खीणत्ता खीणासवो, ततो एव परिक्खीणभवसंयोजनो सदेवके लोके अग्गदक्खिणेय्यताय अरहा चम्हि। एतेन अत्तनो कतकरणीयतं दस्सेति। महिद्धिको चम्हि महानुभावोति अधिट्ठानविकुब्बनादिइद्धीसु महता वसीभावेन समन्नागतत्ता महिद्धिको उळारस्स पुञ्ञानुभावस्स गुणानुभावस्स च सम्पत्तिया महानुभावो च अस्मि। एतेन लोकियाभिञ्ञानवानुपुब्बविहारसमापत्तियोगमत्तनो दीपेति। अभिञ्ञासु वसीभावेन हि अरिया यथिच्छितनिप्फादनेन महिद्धिका, पुब्बूपनिस्सयसम्पत्तिया नानाविहारसमापत्तीहि च विसोधितसन्तानत्ता महानुभावा च होन्तीति।
Svākkhāteti suṭṭhu akkhāte, ekantaniyyānikaṃ katvā bhāsite. Dhammavinayeti pāvacane. Tañhi yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamānānaṃ saṃsāradukkhapātato dhāraṇena, rāgādikilese vinayanena ca dhammavinayoti vuccati. Sabrahmacārinoti seṭṭhaṭṭhena brahmasaṅkhātaṃ bhagavato sāsanaṃ ariyamaggaṃ saha caranti paṭipajjantīti sabrahmacārino. Sīlavantoti maggaphalasīlavasena sīlavanto. Kalyāṇadhammāti samādhipaññāvimuttivimuttiñāṇadassanādayo kalyāṇā sundarā dhammā etesaṃ atthīti kalyāṇadhammā. Etena saṅghassa suppaṭipattiṃ dasseti. Sīlesu camhi paripūrakārīti ‘‘ahampi pabbajitvā na tiracchānakathākathiko kāyadaḷhibahulo hutvā vihāsiṃ, atha kho pātimokkhasaṃvarādiṃ catubbidhampi sīlaṃ akhaṇḍaṃ achiddaṃ asabalaṃ akammāsaṃ bhujissaṃ viññuppasatthaṃ aparāmaṭṭhaṃ katvā paripūrento ariyamaggaṃyeva pāpesi’’nti vadati. Etena heṭṭhimaphaladvayasampattimattano dīpeti. Sotāpannasakadāgāmino hi sīlesu paripūrakārino. Susamāhito camhi ekaggacittoti upacārappanābhedena samādhinā sabbathāpi samāhito ca amhi avikkhittacitto. Iminā samādhismiṃ paripūrakāritāvacanena tatiyaphalasampattimattano dīpeti. Anāgāmino hi samādhismiṃ paripūrakārino. Arahā camhi khīṇāsavoti kāmāsavādīnaṃ sabbaso khīṇattā khīṇāsavo, tato eva parikkhīṇabhavasaṃyojano sadevake loke aggadakkhiṇeyyatāya arahā camhi. Etena attano katakaraṇīyataṃ dasseti. Mahiddhikocamhi mahānubhāvoti adhiṭṭhānavikubbanādiiddhīsu mahatā vasībhāvena samannāgatattā mahiddhiko uḷārassa puññānubhāvassa guṇānubhāvassa ca sampattiyā mahānubhāvo ca asmi. Etena lokiyābhiññānavānupubbavihārasamāpattiyogamattano dīpeti. Abhiññāsu vasībhāvena hi ariyā yathicchitanipphādanena mahiddhikā, pubbūpanissayasampattiyā nānāvihārasamāpattīhi ca visodhitasantānattā mahānubhāvā ca hontīti.
भद्दकं मे जीवितन्ति एवंविधसीलादिगुणसमन्नागतस्स मे यावायं कायो धरति, ताव सत्तानं हितसुखमेव वड्ढति, पुञ्ञक्खेत्तभावतो जीवितम्पि मे भद्दकं सुन्दरं। भद्दकं मरणन्ति सचे पनिदं खन्धपञ्चकं अज्ज वा इमस्मिंयेव वा खणे अनुपादानो विय जातवेदो निब्बायति, तं अप्पटिसन्धिकं परिनिब्बानसङ्खातं मरणम्पि मे भद्दकन्ति उभयत्थ तादिभावं दीपेति। एवं महाथेरो अप्पहीनसोमनस्सुप्पिलावितवासनुस्सन्नत्ता उळारसोमनस्सितो धम्मबहुमानेन धम्मपीतिपटिसंवेदनेन परिवितक्केसि।
Bhaddakaṃ me jīvitanti evaṃvidhasīlādiguṇasamannāgatassa me yāvāyaṃ kāyo dharati, tāva sattānaṃ hitasukhameva vaḍḍhati, puññakkhettabhāvato jīvitampi me bhaddakaṃ sundaraṃ. Bhaddakaṃ maraṇanti sace panidaṃ khandhapañcakaṃ ajja vā imasmiṃyeva vā khaṇe anupādāno viya jātavedo nibbāyati, taṃ appaṭisandhikaṃ parinibbānasaṅkhātaṃ maraṇampi me bhaddakanti ubhayattha tādibhāvaṃ dīpeti. Evaṃ mahāthero appahīnasomanassuppilāvitavāsanussannattā uḷārasomanassito dhammabahumānena dhammapītipaṭisaṃvedanena parivitakkesi.
तं सत्था गन्धकुटियं निसिन्नोव सब्बञ्ञुतञ्ञाणेन जानित्वा जीविते मरणे च तस्स तादिभावविभावनं इमं उदानं उदानेसि। तेन वुत्तं – ‘‘अथ खो भगवा…पे॰… उदानेसी’’ति।
Taṃ satthā gandhakuṭiyaṃ nisinnova sabbaññutaññāṇena jānitvā jīvite maraṇe ca tassa tādibhāvavibhāvanaṃ imaṃ udānaṃ udānesi. Tena vuttaṃ – ‘‘atha kho bhagavā…pe… udānesī’’ti.
तत्थ यं जीवितं न तपतीति यं खीणासवपुग्गलं जीवितं आयतिं खन्धप्पवत्तिया सब्बेन सब्बं अभावतो न तपति न बाधति, वत्तमानमेव वा जीवितं सब्बसो सङ्खतधम्मत्ता सतिपञ्ञावेपुल्लप्पत्तिया सब्बत्थ सतिसम्पजञ्ञसमायोगतो न बाधति। यो हि अन्धपुथुज्जनो पापजनसेवी अयोनिसोमनसिकारबहुलो अकतकुसलो अकतपुञ्ञो, सो ‘‘अकतं वत मे कल्याण’’न्तिआदिना विप्पटिसारेन तपतीति तस्स जीवितं तं तपति नाम। इतरे पन अकतपापा कतपुञ्ञा कल्याणपुथुज्जनेन सद्धिं सत्त सेखा तपनीयधम्मपरिवज्जनेन अतपनीयधम्मसमन्नागमेन च पच्छानुतापेन न तपन्तीति न तेसं जीवितं तपति। खीणासवे पन वत्तब्बमेव नत्थीति पवत्तिदुक्खवसेन अत्थवण्णना कता।
Tattha yaṃ jīvitaṃ na tapatīti yaṃ khīṇāsavapuggalaṃ jīvitaṃ āyatiṃ khandhappavattiyā sabbena sabbaṃ abhāvato na tapati na bādhati, vattamānameva vā jīvitaṃ sabbaso saṅkhatadhammattā satipaññāvepullappattiyā sabbattha satisampajaññasamāyogato na bādhati. Yo hi andhaputhujjano pāpajanasevī ayonisomanasikārabahulo akatakusalo akatapuñño, so ‘‘akataṃ vata me kalyāṇa’’ntiādinā vippaṭisārena tapatīti tassa jīvitaṃ taṃ tapati nāma. Itare pana akatapāpā katapuññā kalyāṇaputhujjanena saddhiṃ satta sekhā tapanīyadhammaparivajjanena atapanīyadhammasamannāgamena ca pacchānutāpena na tapantīti na tesaṃ jīvitaṃ tapati. Khīṇāsave pana vattabbameva natthīti pavattidukkhavasena atthavaṇṇanā katā.
मरणन्ते न सोचतीति मरणसङ्खाते अन्ते परियोसाने, मरणसमीपे वा न सोचति अनागामिमग्गेनेव सोकस्स समुग्घातितत्ता। स वे दिट्ठपदो धीरो, सोकमज्झे न सोचतीति सो अनभिज्झादीनं चतुन्नं धम्मपदानं निब्बानस्सेव वा दिट्ठत्ता दिट्ठपदो, धितिसम्पन्नत्ता धीरो खीणासवो सोचनधम्मत्ता ‘‘सोका’’ति लद्धनामानं अवीतरागानं सत्तानं, सोकहेतूनं वा लोकधम्मानं मज्झे ठत्वापि न सोचति।
Maraṇante na socatīti maraṇasaṅkhāte ante pariyosāne, maraṇasamīpe vā na socati anāgāmimaggeneva sokassa samugghātitattā. Sa ve diṭṭhapado dhīro, sokamajjhe na socatīti so anabhijjhādīnaṃ catunnaṃ dhammapadānaṃ nibbānasseva vā diṭṭhattā diṭṭhapado, dhitisampannattā dhīro khīṇāsavo socanadhammattā ‘‘sokā’’ti laddhanāmānaṃ avītarāgānaṃ sattānaṃ, sokahetūnaṃ vā lokadhammānaṃ majjhe ṭhatvāpi na socati.
इदानिस्स सब्बसो सोकहेतूनं अभावं दीपेतुं ‘‘उच्छिन्नभवतण्हस्सा’’तिआदिमाह। तत्थ यस्स अग्गमग्गेन सब्बसो उच्छिन्ना भवतण्हा, सो उच्छिन्नभवतण्हो। तस्स अवसेसकिलेसानं अनवसेसवूपसमेन सन्तचित्तस्स खीणासवभिक्खुनो। विक्खीणो जातिसंसारोति जातिआदिको –
Idānissa sabbaso sokahetūnaṃ abhāvaṃ dīpetuṃ ‘‘ucchinnabhavataṇhassā’’tiādimāha. Tattha yassa aggamaggena sabbaso ucchinnā bhavataṇhā, so ucchinnabhavataṇho. Tassa avasesakilesānaṃ anavasesavūpasamena santacittassa khīṇāsavabhikkhuno. Vikkhīṇo jātisaṃsāroti jātiādiko –
‘‘खन्धानञ्च पटिपाटि, धातुआयतनान च।
‘‘Khandhānañca paṭipāṭi, dhātuāyatanāna ca;
अब्बोच्छिन्नं वत्तमाना, ‘संसारो’ति पवुच्चती’’ति॥ –
Abbocchinnaṃ vattamānā, ‘saṃsāro’ti pavuccatī’’ti. –
वुत्तलक्खणो संसारो विसेसतो खीणो। तस्मा नत्थि तस्स पुनब्भवोति यस्मा तस्स एवरूपस्स अरियपुग्गलस्स आयतिं पुनब्भवो नत्थि, तस्मा तस्स जातिसंसारो खीणो। कस्मा पनस्स पुनब्भवो नत्थि? यस्मा उच्छिन्नभवतण्हो सन्तचित्तो च होति, तस्माति आवत्तेत्वा वत्तब्बं। अथ वा विक्खीणो जातिसंसारो, ततो एव नत्थि तस्स पुनब्भवोति अत्थो योजेतब्बो।
Vuttalakkhaṇo saṃsāro visesato khīṇo. Tasmā natthi tassa punabbhavoti yasmā tassa evarūpassa ariyapuggalassa āyatiṃ punabbhavo natthi, tasmā tassa jātisaṃsāro khīṇo. Kasmā panassa punabbhavo natthi? Yasmā ucchinnabhavataṇho santacitto ca hoti, tasmāti āvattetvā vattabbaṃ. Atha vā vikkhīṇo jātisaṃsāro, tato eva natthi tassa punabbhavoti attho yojetabbo.
नवमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Navamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / उदानपाळि • Udānapāḷi / ९. उपसेनसुत्तं • 9. Upasenasuttaṃ
