| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरीगाथा-अट्ठकथा • Therīgāthā-aṭṭhakathā |
२. उत्तमाथेरीगाथावण्णना
2. Uttamātherīgāthāvaṇṇanā
चतुक्खत्तुं पञ्चक्खत्तुन्तिआदिका उत्तमाय थेरिया गाथा। अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारा तत्थ तत्थ भवे विवट्टूपनिस्सयं कुसलं उपचिनन्ती विपस्सिस्स भगवतो काले बन्धुमतीनगरे अञ्ञतरस्स कुटुम्बिकस्स गेहे घरदासी हुत्वा निब्बत्ति। सा वयप्पत्ता अत्तनो अय्यकानं वेय्यावच्चं करोन्ती जीवति। तेन च समयेन बन्धुमराजा पुण्णमीदिवसे उपोसथिको हुत्वा पुरेभत्तं दानानि दत्वा पच्छाभत्तं गन्त्वा धम्मं सुणाति। अथ महाजना यथा राजा पटिपज्जति, तथेव पुण्णमीदिवसे उपोसथङ्गानि समादाय वत्तन्ति। अथस्सा दासिया एतदहोसि – ‘‘एतरहि खो महाराजा महाजना च उपोसथङ्गानि समादाय वत्तन्ति, यंनूनाहं उपोसथदिवसेसु उपोसथसीलं समादाय वत्तेय्य’’न्ति। सा तथा करोन्ती सुपरिसुद्धं उपोसथसीलं रक्खित्वा तावतिंसेसु निब्बत्ता अपरापरं सुगतीसुयेव संसरन्ती इमस्मिं बुद्धुप्पादे सावत्थियं सेट्ठिकुले निब्बत्तित्वा विञ्ञुतं पत्वा पटाचाराय थेरिया सन्तिके धम्मं सुत्वा पब्बजित्वा विपस्सनं पट्ठपेत्वा तं मत्थकं पापेतुं नासक्खि। पटाचारा थेरी तस्सा चित्ताचारं ञत्वा ओवादमदासि। सा तस्सा ओवादे ठत्वा सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेरी २.२.१-२१) –
Catukkhattuṃ pañcakkhattuntiādikā uttamāya theriyā gāthā. Ayampi purimabuddhesu katādhikārā tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ kusalaṃ upacinantī vipassissa bhagavato kāle bandhumatīnagare aññatarassa kuṭumbikassa gehe gharadāsī hutvā nibbatti. Sā vayappattā attano ayyakānaṃ veyyāvaccaṃ karontī jīvati. Tena ca samayena bandhumarājā puṇṇamīdivase uposathiko hutvā purebhattaṃ dānāni datvā pacchābhattaṃ gantvā dhammaṃ suṇāti. Atha mahājanā yathā rājā paṭipajjati, tatheva puṇṇamīdivase uposathaṅgāni samādāya vattanti. Athassā dāsiyā etadahosi – ‘‘etarahi kho mahārājā mahājanā ca uposathaṅgāni samādāya vattanti, yaṃnūnāhaṃ uposathadivasesu uposathasīlaṃ samādāya vatteyya’’nti. Sā tathā karontī suparisuddhaṃ uposathasīlaṃ rakkhitvā tāvatiṃsesu nibbattā aparāparaṃ sugatīsuyeva saṃsarantī imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ seṭṭhikule nibbattitvā viññutaṃ patvā paṭācārāya theriyā santike dhammaṃ sutvā pabbajitvā vipassanaṃ paṭṭhapetvā taṃ matthakaṃ pāpetuṃ nāsakkhi. Paṭācārā therī tassā cittācāraṃ ñatvā ovādamadāsi. Sā tassā ovāde ṭhatvā saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. therī 2.2.1-21) –
‘‘नगरे बन्धुमतिया, बन्धुमा नाम खत्तियो।
‘‘Nagare bandhumatiyā, bandhumā nāma khattiyo;
दिवसे पुण्णमाय सो, उपवसि उपोसथं॥
Divase puṇṇamāya so, upavasi uposathaṃ.
‘‘अहं तेन समयेन, कुम्भदासी अहं तहिं।
‘‘Ahaṃ tena samayena, kumbhadāsī ahaṃ tahiṃ;
दिस्वा सराजकं सेनं, एवाहं चिन्तयिं तदा॥
Disvā sarājakaṃ senaṃ, evāhaṃ cintayiṃ tadā.
‘‘राजापि रज्जं छड्डेत्वा, उपवसि उपोसथं।
‘‘Rājāpi rajjaṃ chaḍḍetvā, upavasi uposathaṃ;
सफलं नून तं कम्मं, जनकायो पमोदितो॥
Saphalaṃ nūna taṃ kammaṃ, janakāyo pamodito.
‘‘योनिसो पच्चवेक्खित्वा, दुग्गच्चञ्च दलिद्दतं।
‘‘Yoniso paccavekkhitvā, duggaccañca daliddataṃ;
मानसं सम्पहंसित्वा, उपवसिं उपोसथं॥
Mānasaṃ sampahaṃsitvā, upavasiṃ uposathaṃ.
‘‘अहं उपोसथं कत्वा, सम्मासम्बुद्धसासने।
‘‘Ahaṃ uposathaṃ katvā, sammāsambuddhasāsane;
तेन कम्मेन सुकतेन, तावतिंसमगच्छहं॥
Tena kammena sukatena, tāvatiṃsamagacchahaṃ.
‘‘तत्थ मे सुकतं ब्यम्हं, उब्भयोजनमुग्गतं।
‘‘Tattha me sukataṃ byamhaṃ, ubbhayojanamuggataṃ;
कूटागारवरूपेतं, महासनसुभूसितं॥
Kūṭāgāravarūpetaṃ, mahāsanasubhūsitaṃ.
‘‘अच्छरा सतसहस्सा, उपतिट्ठन्ति मं सदा।
‘‘Accharā satasahassā, upatiṭṭhanti maṃ sadā;
अञ्ञे देवे अतिक्कम्म, अतिरोचामि सब्बदा॥
Aññe deve atikkamma, atirocāmi sabbadā.
‘‘चतुसट्ठिदेवराजूनं, महेसित्तमकारयिं।
‘‘Catusaṭṭhidevarājūnaṃ, mahesittamakārayiṃ;
तेसट्ठिचक्कवत्तीनं, महेसित्तमकारयिं॥
Tesaṭṭhicakkavattīnaṃ, mahesittamakārayiṃ.
‘‘सुवण्णवण्णा हुत्वान, भवेसु संसरामहं।
‘‘Suvaṇṇavaṇṇā hutvāna, bhavesu saṃsarāmahaṃ;
सब्बत्थ पवरा होमि, उपोसथस्सिदं फलं॥
Sabbattha pavarā homi, uposathassidaṃ phalaṃ.
‘‘हत्थियानं अस्सयानं, रथयानञ्च सीविकं।
‘‘Hatthiyānaṃ assayānaṃ, rathayānañca sīvikaṃ;
लभामि सब्बमेवेतं, उपोसथस्सिदं फलं॥
Labhāmi sabbamevetaṃ, uposathassidaṃ phalaṃ.
‘‘सोण्णमयं रूपिमयं, अथोपि फलिकामयं।
‘‘Soṇṇamayaṃ rūpimayaṃ, athopi phalikāmayaṃ;
लोहितङ्गमयञ्चेव, सब्बं पटिलभामहं॥
Lohitaṅgamayañceva, sabbaṃ paṭilabhāmahaṃ.
‘‘कोसेय्यकम्बलियानि, खोमकप्पासिकानि च।
‘‘Koseyyakambaliyāni, khomakappāsikāni ca;
महग्घानि च वत्थानि, सब्बं पटिलभामहं॥
Mahagghāni ca vatthāni, sabbaṃ paṭilabhāmahaṃ.
‘‘अन्नं पानं खादनीयं, वत्थसेनासनानि च।
‘‘Annaṃ pānaṃ khādanīyaṃ, vatthasenāsanāni ca;
सब्बमेतं पटिलभे, उपोसथस्सिदं फलं॥
Sabbametaṃ paṭilabhe, uposathassidaṃ phalaṃ.
‘‘वरगन्धञ्च मालञ्च, चुण्णकञ्च विलेपनं।
‘‘Varagandhañca mālañca, cuṇṇakañca vilepanaṃ;
सब्बमेतं पटिलभे, उपोसथस्सिदं फलं॥
Sabbametaṃ paṭilabhe, uposathassidaṃ phalaṃ.
‘‘कूटागारञ्च पासादं, मण्डपं हम्मियं गुहं।
‘‘Kūṭāgārañca pāsādaṃ, maṇḍapaṃ hammiyaṃ guhaṃ;
सब्बमेतं पटिलभे, उपोसथस्सिदं फलं॥
Sabbametaṃ paṭilabhe, uposathassidaṃ phalaṃ.
‘‘जातिया सत्तवस्साहं, पब्बजिं अनगारियं।
‘‘Jātiyā sattavassāhaṃ, pabbajiṃ anagāriyaṃ;
अड्ढमासे असम्पत्ते, अरहत्तमपापुणिं॥
Aḍḍhamāse asampatte, arahattamapāpuṇiṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं, भवा सब्बे समूहता।
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ, bhavā sabbe samūhatā;
सब्बासवपरिक्खीणा, नत्थि दानि पुनब्भवो॥
Sabbāsavaparikkhīṇā, natthi dāni punabbhavo.
‘‘एकनवुतितो कप्पे, यं कम्ममकरिं तदा।
‘‘Ekanavutito kappe, yaṃ kammamakariṃ tadā;
दुग्गतिं नाभिजानामि, उपोसथस्सिदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, uposathassidaṃ phalaṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अरहत्तं पन पत्वा अत्तनो पटिपत्तिं पच्चवेक्खित्वा उदानवसेन –
Arahattaṃ pana patvā attano paṭipattiṃ paccavekkhitvā udānavasena –
४२.
42.
‘‘चतुक्खत्तुं पञ्चक्खत्तुं, विहारा उपनिक्खमिं।
‘‘Catukkhattuṃ pañcakkhattuṃ, vihārā upanikkhamiṃ;
अलद्धा चेतसो सन्तिं, चित्ते अवसवत्तिनी॥
Aladdhā cetaso santiṃ, citte avasavattinī.
४३.
43.
‘‘सा भिक्खुनिं उपागच्छिं, या मे सद्धायिका अहु।
‘‘Sā bhikkhuniṃ upāgacchiṃ, yā me saddhāyikā ahu;
सा मे धम्ममदेसेसि, खन्धायतनधातुयो॥
Sā me dhammamadesesi, khandhāyatanadhātuyo.
४४.
44.
‘‘तस्सा धम्मं सुणित्वान, यथा मं अनुसासि सा।
‘‘Tassā dhammaṃ suṇitvāna, yathā maṃ anusāsi sā;
सत्ताहं एकपल्लङ्केन, निसीदिं पीतिसुखसमप्पिता।
Sattāhaṃ ekapallaṅkena, nisīdiṃ pītisukhasamappitā;
अट्ठमिया पादे पसारेसिं, तमोखन्धं पदालिया’’ति॥ –
Aṭṭhamiyā pāde pasāresiṃ, tamokhandhaṃ padāliyā’’ti. –
इमा गाथा अभासि।
Imā gāthā abhāsi.
तत्थ सा भिक्खुनिं उपागच्छिं , या मे सद्धायिका अहूति या मया सद्धातब्बा सद्धेय्यवचना अहोसि, तं भिक्खुनिं साहं उपगच्छिं उपसङ्कमिं, पटाचाराथेरिं सद्धाय वदति। ‘‘सा भिक्खुनी उपगच्छि, या मे साधयिका’’तिपि पाठो। सा पटाचारा भिक्खुनी अनुकम्पाय मं उपगच्छि, या मय्हं सदत्थस्स साधिकाति अत्थो। सा मे धम्ममदेसेसि, खन्धायतनधातुयोति सा पटाचारा थेरी ‘‘इमे पञ्चक्खन्धा, इमानि द्वादसायतनानि, इमा अट्ठारस धातुयो’’ति खन्धादिके विभजित्वा दस्सेन्ती मय्हं धम्मं देसेसि।
Tattha sā bhikkhuniṃ upāgacchiṃ, yā me saddhāyikā ahūti yā mayā saddhātabbā saddheyyavacanā ahosi, taṃ bhikkhuniṃ sāhaṃ upagacchiṃ upasaṅkamiṃ, paṭācārātheriṃ saddhāya vadati. ‘‘Sā bhikkhunī upagacchi, yā me sādhayikā’’tipi pāṭho. Sā paṭācārā bhikkhunī anukampāya maṃ upagacchi, yā mayhaṃ sadatthassa sādhikāti attho. Sā me dhammamadesesi, khandhāyatanadhātuyoti sā paṭācārā therī ‘‘ime pañcakkhandhā, imāni dvādasāyatanāni, imā aṭṭhārasa dhātuyo’’ti khandhādike vibhajitvā dassentī mayhaṃ dhammaṃ desesi.
तस्सा धम्मं सुणित्वानाति तस्सा पटिसम्भिदाप्पत्ताय थेरिया सन्तिके खन्धादिविभागपुब्बङ्गमं अरियमग्गं पापेत्वा देसितसण्हसुखुमविपस्सनाधम्मं सुत्वा। यथा मं अनुसासि साति सा थेरी यथा मं अनुसासि ओवदि, तथा पटिपज्जन्ती पटिपत्तिं मत्थकं पापेत्वापि सत्ताहं एकपल्लङ्केन निसीदिं। कथं? पीतिसुखसमप्पिताति झानमयेन पीतिसुखेन समङ्गीभूता। अट्ठमिया पादे पसारेसिं, तमोखन्धं पदालियाति अनवसेसं मोहक्खन्धं अग्गमग्गेन पदालेत्वा अट्ठमे दिवसे पल्लङ्कं भिन्दन्ती पादे पसारेसिं। इदमेव चस्सा अञ्ञाब्याकरणं अहोसि।
Tassādhammaṃ suṇitvānāti tassā paṭisambhidāppattāya theriyā santike khandhādivibhāgapubbaṅgamaṃ ariyamaggaṃ pāpetvā desitasaṇhasukhumavipassanādhammaṃ sutvā. Yathā maṃ anusāsi sāti sā therī yathā maṃ anusāsi ovadi, tathā paṭipajjantī paṭipattiṃ matthakaṃ pāpetvāpi sattāhaṃ ekapallaṅkena nisīdiṃ. Kathaṃ? Pītisukhasamappitāti jhānamayena pītisukhena samaṅgībhūtā. Aṭṭhamiyā pāde pasāresiṃ, tamokhandhaṃ padāliyāti anavasesaṃ mohakkhandhaṃ aggamaggena padāletvā aṭṭhame divase pallaṅkaṃ bhindantī pāde pasāresiṃ. Idameva cassā aññābyākaraṇaṃ ahosi.
उत्तमाथेरीगाथावण्णना निट्ठिता।
Uttamātherīgāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरीगाथापाळि • Therīgāthāpāḷi / २. उत्तमाथेरीगाथा • 2. Uttamātherīgāthā
