| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ધમ્મસઙ્ગણિ-અટ્ઠકથા • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
વચીકમ્મદ્વારકથા
Vacīkammadvārakathā
વચીકમ્મદ્વારકથાયં પન ચેતનાવિરતિસદ્દવસેન તિવિધા વાચા નામ. તત્થ ‘‘ચતૂહિ, ભિક્ખવે, અઙ્ગેહિ સમન્નાગતા વાચા સુભાસિતા હોતિ નો દુબ્ભાસિતા, અનવજ્જા ચ અનનુવજ્જા ચ વિઞ્ઞૂન’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૨૧૩); અયં ચેતનાવાચા નામ. યા ‘‘ચતૂહિ વચીદુચ્ચરિતેહિ આરતિ વિરતિ…પે॰… અયં વુચ્ચતિ સમ્માવાચા’’તિ (વિભ॰ ૨૦૬), અયં વિરતિવાચા નામ. ‘‘વાચા ગિરા બ્યપ્પથો ઉદીરણં ઘોસો ઘોસકમ્મં વાચા વચીભેદો’’તિ (ધ॰ સ॰ ૮૫૦), અયં સદ્દવાચા નામ. તાસુ વચીકમ્મદ્વારન્તિ નેવ ચેતનાય નામં ન વિરતિયા. સહસદ્દા પન એકા વિઞ્ઞત્તિ અત્થિ, ઇદં વચીકમ્મદ્વારં નામ. યં સન્ધાય વુત્તં – ‘‘કતમં તં રૂપં વચીવિઞ્ઞત્તિ? યા કુસલચિત્તસ્સ વા અકુસલચિત્તસ્સ વા અબ્યાકતચિત્તસ્સ વા વાચા ગિરા બ્યપ્પથો ઉદીરણં ઘોસો ઘોસકમ્મં વાચા વચીભેદો, અયં વુચ્ચતિ વાચા. યા તાય વાચાય વિઞ્ઞત્તિ વિઞ્ઞાપના વિઞ્ઞાપિતત્તં, ઇદં તં રૂપં વચીવિઞ્ઞત્તી’’તિ (ધ॰ સ॰ ૬૩૬).
Vacīkammadvārakathāyaṃ pana cetanāviratisaddavasena tividhā vācā nāma. Tattha ‘‘catūhi, bhikkhave, aṅgehi samannāgatā vācā subhāsitā hoti no dubbhāsitā, anavajjā ca ananuvajjā ca viññūna’’nti (saṃ. ni. 1.213); ayaṃ cetanāvācā nāma. Yā ‘‘catūhi vacīduccaritehi ārati virati…pe… ayaṃ vuccati sammāvācā’’ti (vibha. 206), ayaṃ virativācā nāma. ‘‘Vācā girā byappatho udīraṇaṃ ghoso ghosakammaṃ vācā vacībhedo’’ti (dha. sa. 850), ayaṃ saddavācā nāma. Tāsu vacīkammadvāranti neva cetanāya nāmaṃ na viratiyā. Sahasaddā pana ekā viññatti atthi, idaṃ vacīkammadvāraṃ nāma. Yaṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘katamaṃ taṃ rūpaṃ vacīviññatti? Yā kusalacittassa vā akusalacittassa vā abyākatacittassa vā vācā girā byappatho udīraṇaṃ ghoso ghosakammaṃ vācā vacībhedo, ayaṃ vuccati vācā. Yā tāya vācāya viññatti viññāpanā viññāpitattaṃ, idaṃ taṃ rūpaṃ vacīviññattī’’ti (dha. sa. 636).
‘ઇદં વક્ખામિ એતં વક્ખામી’તિ હિ વિતક્કયતો વિતક્કવિપ્ફારસદ્દો નામ ઉપ્પજ્જતિ. અયં ન સોતવિઞ્ઞેય્યો મનોવિઞ્ઞેય્યોતિ મહાઅટ્ઠકથાયં આગતો. આગમટ્ઠકથાસુ પન ‘વિતક્કવિપ્ફારસદ્દ’ન્તિ વિતક્કવિપ્ફારવસેન ઉપ્પન્નં વિપ્પલપન્તાનં સુત્તપ્પમત્તાદીનં સદ્દં; ‘સુત્વા’તિ તં સુત્વા, યં વિતક્કયતો તસ્સ સો સદ્દો ઉપ્પન્નો; તસ્સ વસેન ‘એવમ્પિ તે મનો, ઇત્થમ્પિ તે મનો’તિ આદિસતીતિ વત્વા વત્થૂનિપિ કથિતાનિ. પટ્ઠાનેપિ ‘‘ચિત્તસમુટ્ઠાનં સદ્દાયતનં સોતવિઞ્ઞાણસ્સ આરમ્મણપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ આગતં. તસ્મા વિના વિઞ્ઞત્તિઘટ્ટનાય ઉપ્પજ્જમાનો અસોતવિઞ્ઞેય્યો વિતક્કવિપ્ફારસદ્દો નામ નત્થિ. ‘ઇદં વક્ખામિ એતં વક્ખામી’તિ ઉપ્પજ્જમાનં પન ચિત્તં પથવીધાતુ આપોધાતુ તેજોધાતુ વાયોધાતુ વણ્ણો ગન્ધો રસો ઓજાતિ અટ્ઠ રૂપાનિ સમુટ્ઠાપેતિ. તેસં અબ્ભન્તરે ચિત્તસમુટ્ઠાના પથવીધાતુ ઉપાદિન્નકં ઘટ્ટયમાનાવ ઉપ્પજ્જતિ. તેન ધાતુસઙ્ઘટ્ટનેન સહેવ સદ્દો ઉપ્પજ્જતીતિ. અયં ચિત્તસમુટ્ઠાનસદ્દો નામ. અયં ન વિઞ્ઞત્તિ. તસ્સા પન ચિત્તસમુટ્ઠાનાય પથવીધાતુયા ઉપાદિન્નકઘટ્ટનસ્સ પચ્ચયભૂતો એકો આકારવિકારો અત્થિ, અયં વચીવિઞ્ઞત્તિ નામ. ઇતો પરં સા અટ્ઠ રૂપાનિ વિય ન ચિત્તસમુટ્ઠાનાતિઆદિ સબ્બં હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.
‘Idaṃ vakkhāmi etaṃ vakkhāmī’ti hi vitakkayato vitakkavipphārasaddo nāma uppajjati. Ayaṃ na sotaviññeyyo manoviññeyyoti mahāaṭṭhakathāyaṃ āgato. Āgamaṭṭhakathāsu pana ‘vitakkavipphārasadda’nti vitakkavipphāravasena uppannaṃ vippalapantānaṃ suttappamattādīnaṃ saddaṃ; ‘sutvā’ti taṃ sutvā, yaṃ vitakkayato tassa so saddo uppanno; tassa vasena ‘evampi te mano, itthampi te mano’ti ādisatīti vatvā vatthūnipi kathitāni. Paṭṭhānepi ‘‘cittasamuṭṭhānaṃ saddāyatanaṃ sotaviññāṇassa ārammaṇapaccayena paccayo’’ti āgataṃ. Tasmā vinā viññattighaṭṭanāya uppajjamāno asotaviññeyyo vitakkavipphārasaddo nāma natthi. ‘Idaṃ vakkhāmi etaṃ vakkhāmī’ti uppajjamānaṃ pana cittaṃ pathavīdhātu āpodhātu tejodhātu vāyodhātu vaṇṇo gandho raso ojāti aṭṭha rūpāni samuṭṭhāpeti. Tesaṃ abbhantare cittasamuṭṭhānā pathavīdhātu upādinnakaṃ ghaṭṭayamānāva uppajjati. Tena dhātusaṅghaṭṭanena saheva saddo uppajjatīti. Ayaṃ cittasamuṭṭhānasaddo nāma. Ayaṃ na viññatti. Tassā pana cittasamuṭṭhānāya pathavīdhātuyā upādinnakaghaṭṭanassa paccayabhūto eko ākāravikāro atthi, ayaṃ vacīviññatti nāma. Ito paraṃ sā aṭṭha rūpāni viya na cittasamuṭṭhānātiādi sabbaṃ heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ.
ઇધાપિ હિ ‘તિસ્સ, દત્ત, મિત્તા’તિ પક્કોસન્તસ્સ સદ્દં સુત્વા વિઞ્ઞત્તિં મનોદ્વારિકચિત્તેન ચિન્તેત્વા ‘ઇદઞ્ચિદઞ્ચ એસ કારેતિ મઞ્ઞે’તિ જાનાતિ. કાયવિઞ્ઞત્તિ વિય ચ અયમ્પિ તિરચ્છાનગતાનમ્પિ પાકટા હોતિ. ‘એહિ, યાહી’તિ હિ સદ્દં સુત્વા તિરચ્છાનગતાપિ ‘ઇદં નામેસ કારેતિ મઞ્ઞે’તિ ઞત્વા આગચ્છન્તિ ચેવ ગચ્છન્તિ ચ. તિસમુટ્ઠાનિકકાયં ચાલેતિ ન ચાલેતીતિ, અયં પન વારો ઇધ ન લબ્ભતિ. પુરિમચિત્તસમુટ્ઠાનાય ઉપત્થમ્ભનકિચ્ચમ્પિ નત્થિ. યા પન તસ્મિં વચીદ્વારે સિદ્ધા ચેતના, યાય મુસા કથેતિ, પેસુઞ્ઞં કથેતિ, ફરુસં કથેતિ, સમ્ફં પલપતિ, મુસાવાદાદીહિ વિરમતિ, ઇદં વચીકમ્મં નામ. ઇતો પરં સબ્બં કમ્મવવત્થાનઞ્ચ દ્વારવવત્થાનઞ્ચ હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બન્તિ.
Idhāpi hi ‘tissa, datta, mittā’ti pakkosantassa saddaṃ sutvā viññattiṃ manodvārikacittena cintetvā ‘idañcidañca esa kāreti maññe’ti jānāti. Kāyaviññatti viya ca ayampi tiracchānagatānampi pākaṭā hoti. ‘Ehi, yāhī’ti hi saddaṃ sutvā tiracchānagatāpi ‘idaṃ nāmesa kāreti maññe’ti ñatvā āgacchanti ceva gacchanti ca. Tisamuṭṭhānikakāyaṃ cāleti na cāletīti, ayaṃ pana vāro idha na labbhati. Purimacittasamuṭṭhānāya upatthambhanakiccampi natthi. Yā pana tasmiṃ vacīdvāre siddhā cetanā, yāya musā katheti, pesuññaṃ katheti, pharusaṃ katheti, samphaṃ palapati, musāvādādīhi viramati, idaṃ vacīkammaṃ nāma. Ito paraṃ sabbaṃ kammavavatthānañca dvāravavatthānañca heṭṭhā vuttanayeneva veditabbanti.
વચીકમ્મદ્વારકથા નિટ્ઠિતા.
Vacīkammadvārakathā niṭṭhitā.
