| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ધમ્મસઙ્ગણી-અનુટીકા • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
વચીકમ્મદ્વારકથાવણ્ણના
Vacīkammadvārakathāvaṇṇanā
ચતૂહિ અઙ્ગેહીતિ એત્થ ‘‘સુભાસિતંયેવ ભાસતિ, નો દુબ્ભાસિતં. ધમ્મંયેવ, પિયંયેવ, સચ્ચંયેવ ભાસતિ, નો અલિક’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૨૧૩; સુ॰ નિ॰ સુભાસિતસુત્ત) યાનિ અઙ્ગાનિ સુત્તે વુત્તાનિ, તેસં ચેતનાસભાવં દસ્સેતું ‘‘સુભાસિતભાસના’’તિઆદિ વુત્તં. તથાપવત્તાતિ સુભાસિતભાસનાદિભાવેન પવત્તા. સહ સમ્ભૂતત્તાતિ સહેવ ઉપ્પન્નત્તા. ન હિ વચીવિઞ્ઞત્તિ સદ્દરહિતા અત્થિ. તથા હિ ‘‘યા તાય વાચાય વિઞ્ઞત્તી’’તિ વુત્તં. ‘‘વાચાગિરા બ્યપથો’’તિઆદિના (ધ॰ સ॰ ૬૩૬) નાતિસુખુમંયેવ સદ્દવાચં વત્વા ‘‘યા તાય વાચાય વિઞ્ઞત્તી’’તિ, તાય સદ્ધિં યોજેત્વા વચીવિઞ્ઞત્તિયા વુત્તત્તા રૂપાયતનં વિય વત્થુપરિત્તતાદિના સદ્દાયતનમ્પિ અનિન્દ્રિયગોચરો અત્થીતિ ચ અધિપ્પાયેન ‘‘યા તાય…પે॰… વિઞ્ઞાયતી’’તિ આહ.
Catūhi aṅgehīti ettha ‘‘subhāsitaṃyeva bhāsati, no dubbhāsitaṃ. Dhammaṃyeva, piyaṃyeva, saccaṃyeva bhāsati, no alika’’nti (saṃ. ni. 1.213; su. ni. subhāsitasutta) yāni aṅgāni sutte vuttāni, tesaṃ cetanāsabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘subhāsitabhāsanā’’tiādi vuttaṃ. Tathāpavattāti subhāsitabhāsanādibhāvena pavattā. Saha sambhūtattāti saheva uppannattā. Na hi vacīviññatti saddarahitā atthi. Tathā hi ‘‘yā tāya vācāya viññattī’’ti vuttaṃ. ‘‘Vācāgirā byapatho’’tiādinā (dha. sa. 636) nātisukhumaṃyeva saddavācaṃ vatvā ‘‘yā tāya vācāya viññattī’’ti, tāya saddhiṃ yojetvā vacīviññattiyā vuttattā rūpāyatanaṃ viya vatthuparittatādinā saddāyatanampi anindriyagocaro atthīti ca adhippāyena ‘‘yā tāya…pe… viññāyatī’’ti āha.
ઇદાનિ અવિસેસેન ચિત્તસમુટ્ઠાનસદ્દસ્સ સોતવિઞ્ઞાણારમ્મણતા પાળિયં વુત્તાતિ વિતક્કવિપ્ફારસદ્દો ન સોતવિઞ્ઞેય્યોતિ મહાઅટ્ઠકથાવાદસ્સ પાળિયા વિરોધં દસ્સેતું ‘‘ચિત્તસમુટ્ઠાન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. એવં સઙ્ગહકારસ્સ અધિપ્પાયે ઠત્વા મહાઅટ્ઠકથાવાદસ્સ પટિસેધેતબ્બતં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અત્તનો અધિપ્પાયે ઠત્વા તં પરિહરિતું ‘‘મહાઅટ્ઠકથાયં પના’’તિઆદિમાહ. સઙ્ઘટ્ટનાકારેન પવત્તાનં ભૂતાનં સદ્દસ્સ નિસ્સયભાવતો સઙ્ઘટ્ટનેન સહેવ સદ્દો ઉપ્પજ્જતિ. તપ્પચ્ચયભાવોતિ ઉપાદિન્નકઘટ્ટનસ્સ પચ્ચયભાવો. ચિત્તજપથવીધાતુયા ઉપાદિન્નકઘટ્ટને પચ્ચયો ભવિતું સમત્થો ચિત્તસમુટ્ઠાનમહાભૂતાનં એકો આકારવિસેસો અત્થિ. તદાકારત્તા હિ તેસં પથવીધાતુ ઉપાદિન્નકં ઘટ્ટેતીતિ ઇમમત્થં વુત્તાનુસારેન વેદિતબ્બત્તા ‘‘વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બો’’તિ વત્વા તમેવ વુત્તનયં ‘‘તબ્બિકારાન’’ન્તિઆદિના વિભાવેતિ. તત્થ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ પચ્ચયભાવો તપ્પચ્ચયભાવો વુત્તોતિ અત્થો. અઞ્ઞમ્પિ સબ્બં વિધાનન્તિ ‘‘ન ચિત્તસમુટ્ઠાનાતિ એતેન પરમત્થતો અભાવં દસ્સેતી’’તિઆદિના અત્તના વુત્તવિધાનં. અટ્ઠકથાયં પન વુત્તવિધાનં ‘‘હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બ’’ન્તિ અટ્ઠકથાયં વુત્તમેવાતિ.
Idāni avisesena cittasamuṭṭhānasaddassa sotaviññāṇārammaṇatā pāḷiyaṃ vuttāti vitakkavipphārasaddo na sotaviññeyyoti mahāaṭṭhakathāvādassa pāḷiyā virodhaṃ dassetuṃ ‘‘cittasamuṭṭhāna’’ntiādi vuttaṃ. Evaṃ saṅgahakārassa adhippāye ṭhatvā mahāaṭṭhakathāvādassa paṭisedhetabbataṃ dassetvā idāni attano adhippāye ṭhatvā taṃ pariharituṃ ‘‘mahāaṭṭhakathāyaṃ panā’’tiādimāha. Saṅghaṭṭanākārena pavattānaṃ bhūtānaṃ saddassa nissayabhāvato saṅghaṭṭanena saheva saddo uppajjati. Tappaccayabhāvoti upādinnakaghaṭṭanassa paccayabhāvo. Cittajapathavīdhātuyā upādinnakaghaṭṭane paccayo bhavituṃ samattho cittasamuṭṭhānamahābhūtānaṃ eko ākāraviseso atthi. Tadākārattā hi tesaṃ pathavīdhātu upādinnakaṃ ghaṭṭetīti imamatthaṃ vuttānusārena veditabbattā ‘‘vuttanayeneva veditabbo’’ti vatvā tameva vuttanayaṃ ‘‘tabbikārāna’’ntiādinā vibhāveti. Tattha aññamaññassa paccayabhāvo tappaccayabhāvo vuttoti attho. Aññampi sabbaṃ vidhānanti ‘‘na cittasamuṭṭhānāti etena paramatthato abhāvaṃ dassetī’’tiādinā attanā vuttavidhānaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana vuttavidhānaṃ ‘‘heṭṭhā vuttanayeneva veditabba’’nti aṭṭhakathāyaṃ vuttamevāti.
અત્તનો અત્તનો પચ્ચયુપ્પન્નસ્સ દેસન્તરે પારમ્પરિયેન ઉપ્પાદનં દેસન્તરુપ્પાદનપરમ્પરતા. લદ્ધાસેવનેનાતિ લદ્ધપુબ્બાભિસઙ્ખારેન. ચિત્તેનેવાતિ પઠમચિત્તેનેવ. ‘‘સત્ત જવનાનિ સત્ત અક્ખરાનિ નિબ્બત્તેન્તીતિ વાદં પટિક્ખિપિત્વા એકજવનવારપરિયાપન્નાનિ ચિત્તાનિ એકમક્ખરં નિબ્બત્તેન્તી’’તિ વદન્તિ. કિઞ્ચાપિ પઠમચિત્તેનપિ ઘટ્ટના નિપ્ફજ્જતિ, એકસ્સેવ પન બહુસો પવત્તનેન અત્થિ કોચિ વિસેસોતિ પુરિમજવનસમુટ્ઠિતાહિ ઘટ્ટનાહિ પટિલદ્ધાસેવનેન સત્તમજવનેન સમુટ્ઠિતા ઘટ્ટના પરિબ્યત્તમક્ખરં નિબ્બત્તેતીતિ ઉપત્થમ્ભનં નત્થીતિ ન સક્કા વત્તું. લદ્ધાભિસઙ્ખારેન પન પઠમચિત્તેનપિ ઘટ્ટના બલવતી હોતીતિ અટ્ઠકથાયં ‘‘ઉપત્થમ્ભનકિચ્ચં નત્થી’’તિ વુત્તં સિયા, સબ્બમેતં વીમંસિત્વા ગહેતબ્બં.
Attano attano paccayuppannassa desantare pārampariyena uppādanaṃ desantaruppādanaparamparatā. Laddhāsevanenāti laddhapubbābhisaṅkhārena. Cittenevāti paṭhamacitteneva. ‘‘Satta javanāni satta akkharāni nibbattentīti vādaṃ paṭikkhipitvā ekajavanavārapariyāpannāni cittāni ekamakkharaṃ nibbattentī’’ti vadanti. Kiñcāpi paṭhamacittenapi ghaṭṭanā nipphajjati, ekasseva pana bahuso pavattanena atthi koci visesoti purimajavanasamuṭṭhitāhi ghaṭṭanāhi paṭiladdhāsevanena sattamajavanena samuṭṭhitā ghaṭṭanā paribyattamakkharaṃ nibbattetīti upatthambhanaṃ natthīti na sakkā vattuṃ. Laddhābhisaṅkhārena pana paṭhamacittenapi ghaṭṭanā balavatī hotīti aṭṭhakathāyaṃ ‘‘upatthambhanakiccaṃ natthī’’ti vuttaṃ siyā, sabbametaṃ vīmaṃsitvā gahetabbaṃ.
વચીકમ્મદ્વારકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Vacīkammadvārakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ધમ્મસઙ્ગણી-મૂલટીકા • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / વચીકમ્મદ્વારકથાવણ્ણના • Vacīkammadvārakathāvaṇṇanā
