Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / મજ્ઝિમનિકાય (ટીકા) • Majjhimanikāya (ṭīkā)

    ૭. વત્થસુત્તવણ્ણના

    7. Vatthasuttavaṇṇanā

    ૭૦. છાદેતબ્બં ઠાનં વસતિ પટિચ્છાદેતીતિ વત્થં. યં સમાનં વિય ન સબ્બસો મિનોતિ, માનસ્સ પન સમીપે, તં ઉપમાનં. ઉપમીયતિ એતાયાતિ ઉપમા, ઉપમાય બોધકવચનં ઉપમાવચનં. કત્થચિ સુત્તે. અત્થન્તિ ઉપમિયત્થં. પઠમં ઉપમં વત્વા તદનન્તરં અત્થં વત્વા પુન ઉપમં વદન્તો ‘‘ઉપમાય અત્થં પરિવારેત્વા દસ્સેતી’’તિ વુત્તો. અત્થેન ઉપમં પરિવારેત્વાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. ઇદાનિ તે ચત્તારોપિ પકારે સુત્તે આગતનયેનેવ દસ્સેન્તો ‘‘સેય્યથાપિસ્સુ, ભિક્ખવે’’તિઆદિમાહ. તત્થ દ્વે અગારાતિ દ્વે પટિવિસ્સકઘરા. સદ્વારાતિ સમ્મુખદ્વારા.

    70. Chādetabbaṃ ṭhānaṃ vasati paṭicchādetīti vatthaṃ. Yaṃ samānaṃ viya na sabbaso minoti, mānassa pana samīpe, taṃ upamānaṃ. Upamīyati etāyāti upamā, upamāya bodhakavacanaṃ upamāvacanaṃ. Katthaci sutte. Atthanti upamiyatthaṃ. Paṭhamaṃ upamaṃ vatvā tadanantaraṃ atthaṃ vatvā puna upamaṃ vadanto ‘‘upamāya atthaṃ parivāretvā dassetī’’ti vutto. Atthena upamaṃ parivāretvāti etthāpi eseva nayo. Idāni te cattāropi pakāre sutte āgatanayeneva dassento ‘‘seyyathāpissu, bhikkhave’’tiādimāha. Tattha dve agārāti dve paṭivissakagharā. Sadvārāti sammukhadvārā.

    સ્વાયન્તિ સો અયં એવં ઉપમાદસ્સનવસેનપિ નાનાનયેનપિ ધમ્મદેસકો ભગવા. એકચ્ચાનં વેનેય્યાનં અત્થસ્સ સુખાવબોધો પઠમં ઉપમાદસ્સને હેતુ, એવં પઠમં અત્થદસ્સને, ઉપમાય અત્થપરિવારણે, અત્થેન ઉપમાપરિવારણે ચા’’તિ ઇમમત્થં દસ્સેતિ ‘‘એસ નયો સબ્બત્થા’’તિ ઇમિના. ધમ્મધાતુયાતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ. તઞ્હિ ધમ્મધાતુપરિયાપન્નત્તા યથાવુત્તધમ્મે ચ સબ્બેપિ ઞેય્યધમ્મે ચ પદહતિ યથાસભાવતો બુજ્ઝતિ બોધેતિ ચાતિ ધાતુ, ધીયન્તિ વા ધમ્મા એતાય સબ્બાકારતો ઞાયન્તિ ઞાપિયન્તિ ચાતિ ધમ્મધાતુ. તસ્સા પન સુટ્ઠુ સચ્ચસમ્પટિવેધવસેન લદ્ધત્તા સુપ્પટિવિદ્ધત્તાતિ, યદગ્ગેન વા ઞેય્યં તાય સુપ્પટિવિદ્ધં, તદગ્ગેન સાપિસ્સ સુપ્પટિવિદ્ધા એવાતિ આહ ‘‘સુપ્પટિવિદ્ધત્તા’’તિ.

    Svāyanti so ayaṃ evaṃ upamādassanavasenapi nānānayenapi dhammadesako bhagavā. Ekaccānaṃ veneyyānaṃ atthassa sukhāvabodho paṭhamaṃ upamādassane hetu, evaṃ paṭhamaṃ atthadassane, upamāya atthaparivāraṇe, atthena upamāparivāraṇe cā’’ti imamatthaṃ dasseti ‘‘esa nayo sabbatthā’’ti iminā. Dhammadhātuyāti sabbaññutaññāṇassa. Tañhi dhammadhātupariyāpannattā yathāvuttadhamme ca sabbepi ñeyyadhamme ca padahati yathāsabhāvato bujjhati bodheti cāti dhātu, dhīyanti vā dhammā etāya sabbākārato ñāyanti ñāpiyanti cāti dhammadhātu. Tassā pana suṭṭhu saccasampaṭivedhavasena laddhattā suppaṭividdhattāti, yadaggena vā ñeyyaṃ tāya suppaṭividdhaṃ, tadaggena sāpissa suppaṭividdhā evāti āha ‘‘suppaṭividdhattā’’ti.

    પકતિપરિયોદાતસ્સ ચિત્તસ્સ આગન્તુકેહિ ઉપક્કિલેસેહિ ઉપક્કિલિટ્ઠભાવદસ્સનત્થં સંકિલિટ્ઠવત્થદસ્સનન્તિ કત્વા વુત્તં ‘‘પકતિપરિસુદ્ધં વત્થ’’ન્તિ. રજાદિનાતિ એત્થરજો નામ રેણુ. આદિ-સદ્દેન અણુતજ્જારિધૂમાદિકં વત્થસ્સ અપરિસુદ્ધિકારણં સઙ્ગણ્હાતિ. સબ્બસો કિલિસ્સતિ વિનસ્સતિ વિસુદ્ધિ એતેનાતિ સંકિલેસો, તેન સંકિલેસેન પંસુરજાદિના સંકિલિટ્ઠં વણ્ણવિનાસનેન વિદૂસિતં. મલં મસિ. જલ્લિકા વુચ્ચતિ લોણપટલાદિ છવિયા ઉપરિ ઠિતં સરીરમલં. આદિસદ્દેન સરીરજલ્લમેવ અસ્સુખેળસિઙ્ઘાણિકાદિકં તદઞ્ઞમલં સઙ્ગણ્હાતિ. ગહિતત્તાતિ પરિયોનન્ધનવસેન ગહિતત્તા. રજન્તિ સત્તા તેનાતિ રઙ્ગં, રઙ્ગમેવ રઙ્ગજાતં યથા કોપમેવ કોપજાતં. ઉપનામેય્યાતિ પક્ખિપેય્ય. નીલકત્થાયાતિ નીલવણ્ણત્થાય. પલાસનીલાદિકેતિ આદિ-સદ્દેન કાળસામાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. હલિદ્દિકકુધસેલાદિકે પીતકરઙ્ગે. લાખાપત્તઙ્ગરસાદિકે લોહિતકરઙ્ગે. મહારજનલોદ્દકન્દુલાદિકે મન્દરત્તરઙ્ગે. દુટ્ઠુ રજિતવણ્ણં અપભસ્સરં. તેનાહ ‘‘અપરિસુદ્ધવણ્ણમેવસ્સા’’તિ. ઈદિસન્તિ દુરત્તવણ્ણં. તસ્મિં વત્થે રઙ્ગજાતં સયં સુપરિસુદ્ધં સમાનં કિસ્સ હેતુ કેન રત્તવણ્ણં અપરિસુદ્ધં હોતીતિ રઙ્ગજાતસ્સ નિદ્દોસતં વદતિ. તેનાહ ‘‘યસ્મા પના’’તિઆદિ.

    Pakatipariyodātassa cittassa āgantukehi upakkilesehi upakkiliṭṭhabhāvadassanatthaṃ saṃkiliṭṭhavatthadassananti katvā vuttaṃ ‘‘pakatiparisuddhaṃ vattha’’nti. Rajādināti ettharajo nāma reṇu. Ādi-saddena aṇutajjāridhūmādikaṃ vatthassa aparisuddhikāraṇaṃ saṅgaṇhāti. Sabbaso kilissati vinassati visuddhi etenāti saṃkileso, tena saṃkilesena paṃsurajādinā saṃkiliṭṭhaṃ vaṇṇavināsanena vidūsitaṃ. Malaṃ masi. Jallikā vuccati loṇapaṭalādi chaviyā upari ṭhitaṃ sarīramalaṃ. Ādisaddena sarīrajallameva assukheḷasiṅghāṇikādikaṃ tadaññamalaṃ saṅgaṇhāti. Gahitattāti pariyonandhanavasena gahitattā. Rajanti sattā tenāti raṅgaṃ, raṅgameva raṅgajātaṃ yathā kopameva kopajātaṃ. Upanāmeyyāti pakkhipeyya. Nīlakatthāyāti nīlavaṇṇatthāya. Palāsanīlādiketi ādi-saddena kāḷasāmādiṃ saṅgaṇhāti. Haliddikakudhaselādike pītakaraṅge. Lākhāpattaṅgarasādike lohitakaraṅge. Mahārajanaloddakandulādike mandarattaraṅge. Duṭṭhu rajitavaṇṇaṃ apabhassaraṃ. Tenāha ‘‘aparisuddhavaṇṇamevassā’’ti. Īdisanti durattavaṇṇaṃ. Tasmiṃ vatthe raṅgajātaṃ sayaṃ suparisuddhaṃ samānaṃ kissa hetu kena rattavaṇṇaṃ aparisuddhaṃ hotīti raṅgajātassa niddosataṃ vadati. Tenāha ‘‘yasmā panā’’tiādi.

    સંકિલેસપક્ખં દસ્સેન્તેન અસંકિલિટ્ઠમેવ વત્થં ઉદાહરિતબ્બન્તિ પાકટોયમત્થો, સંકિલિટ્ઠવત્થનિદસ્સનેન પન ‘‘સિયા નુ ખો અઞ્ઞોપિ કોચિ વિસેસો’’તિ અધિપ્પાયેન પુચ્છતિ ‘‘કસ્મા પના’’તિઆદિના. ઇતરો અત્થવિસેસોતિ દસ્સેન્તો ‘‘વાયામમહપ્ફલદસ્સનત્થ’’ન્તિઆદિમાહ. એત્થ ચ સંકિલિટ્ઠચિત્તવિસોધનવિધાને સંકિલિટ્ઠવત્થં નિદસ્સતબ્બન્તિ પટિઞ્ઞા, વાયામમહપ્ફલદસ્સનત્થન્તિ હેતુઅત્થો. યથા હીતિઆદિ અન્વયત્થો. ન તત્થ જાતિકાળકે વિયાતિઆદિ બ્યતિરેકત્થો. સદિસૂદાહરણં પન મલગ્ગહિતકંસપાતિઆદિ દટ્ઠબ્બં. એવં ચિત્તમ્પીતિઆદિ ઓપમ્મત્થસ્સ ઉપમેય્યઉપનયનં. તત્થ પકતિયાતિ અકિત્તિમેન સભાવેન. તન્તિ ચિત્તં. સામઞ્ઞગ્ગહણઞ્ચેતં ચિત્તભાવાવિસેસતો. તેનાહ ‘‘સકલેપી’’તિ. પણ્ડરમેવ ન સંકિલિટ્ઠં સંકિલેસેહિ અસમન્નાગતભાવતો. નનુ કિરિયામયચિત્તેહિ વિપાકસન્તાને વિસેસાધાનં લબ્ભતિ, અઞ્ઞથા કતવિનાસા કતબ્ભાગમા આપજ્જેય્યું? કિઞ્ચાપિ લબ્ભતિ, તસ્સ સંકિલેસો વટ્ટુપનિસ્સયો, અસુદ્ધિ વા ન હોતિ, અસંકિલેસો વિવટ્ટુપનિસ્સયો, વિસુદ્ધિ વા ન હોતિ એવ. ઉપક્કિલિટ્ઠન્તિ પનેતં ઉપક્કિલેસનારહસ્સ ચિત્તસ્સ વસેન વુત્તં, ન વિપાકપબન્ધસ્સ. તેનાહ ‘‘પભસ્સરમિદં ભિક્ખવે ચિત્ત’’ન્તિ, ‘‘પણ્ડરમેવા’’તિ ચ. તઞ્ચ ખોતિ પન સકસન્તતિપરિયાપન્નતાય નેસં કેવલં એકત્તનયવસેન વુત્તં, ન વિપાકધમ્માનં કિલેસાસમઙ્ગિભાવતો. અથ વા ઉપક્કિલિટ્ઠન્તિ ઇમિના ઉપક્કિલેસહેતુ તત્થ વિજ્જમાનં વિસેસાધાનમાહ, ન ‘‘સંકિલિટ્ઠા ધમ્મા’’તિઆદીસુ (ધ॰ સ॰ ૭૭.દુકમાતિકા) વિય તંસમઙ્ગિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. વિસોધિયમાનન્તિ વિપસ્સનાપઞ્ઞાય અનુક્કમેન સબ્બુપક્કિલેસેહિ વિમોચિયમાનં. સક્કા અગ્ગમગ્ગક્ખણે પભસ્સરતરં કાતું, યતો ન પુન ઉપક્કિલિસ્સતિ. એવન્તિઆદિ વુત્તસ્સેવત્થસ્સ નિગમનં.

    Saṃkilesapakkhaṃ dassentena asaṃkiliṭṭhameva vatthaṃ udāharitabbanti pākaṭoyamattho, saṃkiliṭṭhavatthanidassanena pana ‘‘siyā nu kho aññopi koci viseso’’ti adhippāyena pucchati ‘‘kasmā panā’’tiādinā. Itaro atthavisesoti dassento ‘‘vāyāmamahapphaladassanattha’’ntiādimāha. Ettha ca saṃkiliṭṭhacittavisodhanavidhāne saṃkiliṭṭhavatthaṃ nidassatabbanti paṭiññā, vāyāmamahapphaladassanatthanti hetuattho. Yathā hītiādi anvayattho. Na tattha jātikāḷake viyātiādi byatirekattho. Sadisūdāharaṇaṃ pana malaggahitakaṃsapātiādi daṭṭhabbaṃ. Evaṃ cittampītiādi opammatthassa upameyyaupanayanaṃ. Tattha pakatiyāti akittimena sabhāvena. Tanti cittaṃ. Sāmaññaggahaṇañcetaṃ cittabhāvāvisesato. Tenāha ‘‘sakalepī’’ti. Paṇḍarameva na saṃkiliṭṭhaṃ saṃkilesehi asamannāgatabhāvato. Nanu kiriyāmayacittehi vipākasantāne visesādhānaṃ labbhati, aññathā katavināsā katabbhāgamā āpajjeyyuṃ? Kiñcāpi labbhati, tassa saṃkileso vaṭṭupanissayo, asuddhi vā na hoti, asaṃkileso vivaṭṭupanissayo, visuddhi vā na hoti eva. Upakkiliṭṭhanti panetaṃ upakkilesanārahassa cittassa vasena vuttaṃ, na vipākapabandhassa. Tenāha ‘‘pabhassaramidaṃ bhikkhave citta’’nti, ‘‘paṇḍaramevā’’ti ca. Tañca khoti pana sakasantatipariyāpannatāya nesaṃ kevalaṃ ekattanayavasena vuttaṃ, na vipākadhammānaṃ kilesāsamaṅgibhāvato. Atha vā upakkiliṭṭhanti iminā upakkilesahetu tattha vijjamānaṃ visesādhānamāha, na ‘‘saṃkiliṭṭhā dhammā’’tiādīsu (dha. sa. 77.dukamātikā) viya taṃsamaṅgitanti daṭṭhabbaṃ. Visodhiyamānanti vipassanāpaññāya anukkamena sabbupakkilesehi vimociyamānaṃ. Sakkā aggamaggakkhaṇe pabhassarataraṃ kātuṃ, yato na puna upakkilissati. Evantiādi vuttassevatthassa nigamanaṃ.

    દુટ્ઠગતિપરિપૂરણવસેન પટિપજ્જનં પટિપત્તિ. સા એવ કિલેસદરથપરિળાહાદિવસેન ઉપાયાસદુક્ખા, કુચ્છિતા વા ગતિ પવત્તિ, દુગ્ગતિહેતૂતિ વા દુગ્ગતિ, દુગ્ગતિયા પન પટિપત્તિયા ગન્ધબ્બતો, તસ્સા વા નિપ્ફન્નભાવતો કુચ્છિતો, દુક્ખા ચ ગતીતિ દુગ્ગતિ. સંકિલિટ્ઠચિત્તોતિ ઇદં તસ્સા પટિપત્તિયા દુગ્ગતિભાવદસ્સનત્થં, ન વિસેસનત્થં. ન હિ અસંકિલિટ્ઠચિત્તસ્સ પાણઘાતાદિવસેન પવત્તિ. સંકિલિટ્ઠચિત્તોતિ લાભાસાય સબ્બસો કિલિટ્ઠચિત્તો . દૂતેય્યપહિણગમનન્તિ દૂતેય્યં વુચ્ચતિ દુતકમ્મં, ગિહીનં પણ્ણં વા સાસનં વા ગહેત્વા તત્થ તત્થ ગમનં, પહિણગમનં ઘરાઘરં પેસિતસ્સ ખુદ્દકગમનં, દૂતેય્યગમનં પહિણગમનઞ્ચ ગચ્છતિ. વેજ્જકમ્મન્તિ અનનુઞ્ઞાતે ઠાને લાભાસાય ગહટ્ઠાનં ભેસજ્જં કરોતિ. સઙ્ઘભેદકથા પરતો આગમિસ્સતિ. વેળુદાનાદીહીતિ વેળુદાનપત્તદાનપુપ્ફદાનાદીહિ મિચ્છાજીવેન જીવિકં કપ્પેતિ. સકલમ્પીતિ ‘‘અત્થિ અનાચારો, અત્થિ અગોચરો’’તિઆદિના વિભઙ્ગે (વિભ॰ ૫૧૩, ૫૧૪) આગતં સબ્બમ્પિ અનાચારં અગોચરઞ્ચ ચરણવસેન પરિપૂરેતિ.

    Duṭṭhagatiparipūraṇavasena paṭipajjanaṃ paṭipatti. Sā eva kilesadarathapariḷāhādivasena upāyāsadukkhā, kucchitā vā gati pavatti, duggatihetūti vā duggati, duggatiyā pana paṭipattiyā gandhabbato, tassā vā nipphannabhāvato kucchito, dukkhā ca gatīti duggati. Saṃkiliṭṭhacittoti idaṃ tassā paṭipattiyā duggatibhāvadassanatthaṃ, na visesanatthaṃ. Na hi asaṃkiliṭṭhacittassa pāṇaghātādivasena pavatti. Saṃkiliṭṭhacittoti lābhāsāya sabbaso kiliṭṭhacitto . Dūteyyapahiṇagamananti dūteyyaṃ vuccati dutakammaṃ, gihīnaṃ paṇṇaṃ vā sāsanaṃ vā gahetvā tattha tattha gamanaṃ, pahiṇagamanaṃ gharāgharaṃ pesitassa khuddakagamanaṃ, dūteyyagamanaṃ pahiṇagamanañca gacchati. Vejjakammanti ananuññāte ṭhāne lābhāsāya gahaṭṭhānaṃ bhesajjaṃ karoti. Saṅghabhedakathā parato āgamissati. Veḷudānādīhīti veḷudānapattadānapupphadānādīhi micchājīvena jīvikaṃ kappeti. Sakalampīti ‘‘atthi anācāro, atthi agocaro’’tiādinā vibhaṅge (vibha. 513, 514) āgataṃ sabbampi anācāraṃ agocarañca caraṇavasena paripūreti.

    ‘‘નિરયમ્પિ …પે॰… પેત્તિવિસયમ્પિ ગચ્છતી’’તિ વત્વા તત્થ પેત્તિવિસયગમનં દસ્સેન્તો ‘‘સમણયક્ખો નામ હોતી’’તિઆદિમાહ.

    ‘‘Nirayampi…pe… pettivisayampi gacchatī’’ti vatvā tattha pettivisayagamanaṃ dassento ‘‘samaṇayakkho nāma hotī’’tiādimāha.

    સુક્કપક્ખે પરિસુદ્ધન્તિ સબ્બસો વિસુદ્ધં અસંકિલિટ્ઠં. પરિસુદ્ધત્તા એવ પરિયોદાતં, પભસ્સરન્તિ અત્થો. સુરત્તવણ્ણમેવસ્સાતિ સુટ્ઠુ રત્તવણ્ણમેવ અસ્સ. પરિસુદ્ધવણ્ણમેવસ્સાતિ નીલવણ્ણોપિસ્સ પરિસુદ્ધો ચ ભવેય્યાતિ એવમાદિં સન્ધાયાહ ‘‘કણ્હપક્ખે વુત્તપચ્ચનીકેનેવ વેદિતબ્બા’’તિ. રઙ્ગજાતન્તિઆદિ પન તત્થ વુત્તવસેનેવ વેદિતબ્બં. પટિપત્તિસુગતિઆદીસુ યં વત્તબ્બં, તં પટિપત્તિદુગ્ગતિઆદીસુ વુત્તવિપરિયાયેન વેદિતબ્બં. પરિસુદ્ધચિત્તોતિ સુદ્ધાસયો. દસ કુસલકમ્મપથે પરિપૂરેતીતિ ઇદં કણ્હપક્ખે ‘‘દસ અકુસલકમ્મપથે પરિપૂરેતી’’તિ વુત્તસ્સ પટિપક્ખદસ્સનવસેન વુત્તં. યથા હિ તત્થ અભિજ્ઝાબ્યાપાદમિચ્છાદિટ્ઠિગ્ગહણેન કમ્મપથસંસન્દનનયેન કમ્મપથં અપ્પત્તાય ચ અગારિયસ્સ તથારૂપાય મિચ્છાપટિપત્તિયા સઙ્ગહો ઇચ્છિતો, એવં ઇધાપિ અનભિજ્ઝાઅબ્યાપાદસમ્માદિટ્ઠિગ્ગહણેન અલોભાદોસામોહવસેન પવત્તા અગારિયસ્સ સમ્માપટિપત્તિ સઙ્ગહિતાતિ દટ્ઠબ્બં, ન કમ્મપથપ્પત્તાવાતિ. મનુસ્સમહન્તતન્તિ જાતિરૂપભોગાધિપતેય્યાદિવસેન મનુસ્સેસુ મહન્તભાવં. દસહિ ઠાનેહિ અઞ્ઞેસં દેવાનં અભિભવો દેવમહન્તતા. પટિપત્તિ સુગતિયા ભાજિયમાનત્તા ‘‘અનાગામિમગ્ગં ભાવેતી’’તિ તથા અનાગામિભાવનં પાપેત્વા ઠપિતા. ગહિતગ્ગહણેન સુખાનુભવટ્ઠાનસ્સ અધિપ્પેતત્તા તદભાવતો અસઞ્ઞિભવં અનાદિયન્તો ‘‘દસસુ વા બ્રહ્મભવનેસૂ’’તિઆદિમાહ.

    Sukkapakkhe parisuddhanti sabbaso visuddhaṃ asaṃkiliṭṭhaṃ. Parisuddhattā eva pariyodātaṃ, pabhassaranti attho. Surattavaṇṇamevassāti suṭṭhu rattavaṇṇameva assa. Parisuddhavaṇṇamevassāti nīlavaṇṇopissa parisuddho ca bhaveyyāti evamādiṃ sandhāyāha ‘‘kaṇhapakkhe vuttapaccanīkeneva veditabbā’’ti. Raṅgajātantiādi pana tattha vuttavaseneva veditabbaṃ. Paṭipattisugatiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ paṭipattiduggatiādīsu vuttavipariyāyena veditabbaṃ. Parisuddhacittoti suddhāsayo. Dasa kusalakammapathe paripūretīti idaṃ kaṇhapakkhe ‘‘dasa akusalakammapathe paripūretī’’ti vuttassa paṭipakkhadassanavasena vuttaṃ. Yathā hi tattha abhijjhābyāpādamicchādiṭṭhiggahaṇena kammapathasaṃsandananayena kammapathaṃ appattāya ca agāriyassa tathārūpāya micchāpaṭipattiyā saṅgaho icchito, evaṃ idhāpi anabhijjhāabyāpādasammādiṭṭhiggahaṇena alobhādosāmohavasena pavattā agāriyassa sammāpaṭipatti saṅgahitāti daṭṭhabbaṃ, na kammapathappattāvāti. Manussamahantatanti jātirūpabhogādhipateyyādivasena manussesu mahantabhāvaṃ. Dasahi ṭhānehi aññesaṃ devānaṃ abhibhavo devamahantatā. Paṭipatti sugatiyā bhājiyamānattā ‘‘anāgāmimaggaṃ bhāvetī’’ti tathā anāgāmibhāvanaṃ pāpetvā ṭhapitā. Gahitaggahaṇena sukhānubhavaṭṭhānassa adhippetattā tadabhāvato asaññibhavaṃ anādiyanto ‘‘dasasu vā brahmabhavanesū’’tiādimāha.

    ૭૧. સકભણ્ડે છન્દરાગો અભિજ્ઝાયનટ્ઠેન અભિજ્ઝા, અભિજ્ઝાયનાતિ અત્થો. પરભણ્ડે છન્દરાગો વિસમં લુબ્ભતીતિ વિસમલોભો. એવમ્પિ અભિજ્ઝાવિસમલોભાનં વિસેસો હોતીતિ દસ્સેન્તો ‘‘અથ વા’’તિઆદિમાહ. તત્થ અત્તનો સન્તકં તંસદિસઞ્ચ યુત્તટ્ઠાનં. યં યાચિતં, અપ્પકસિરેન વા સક્કા લદ્ધું, તં પત્તટ્ઠાનં. પરદારગરુદારાતિ અયુત્તટ્ઠાનં. યં અપત્થનિયં, યસ્સ વા પત્થનાય બ્યસનં આપજ્જતિ, તં અપ્પત્તટ્ઠાનં. થેરોતિ મહાસઙ્ઘરક્ખિતત્થેરો, યેન અટ્ઠકથા પોત્થકં આરોપિતા. સો હિ અન્તેવાસિકેસુ સાકચ્છન્તેસુ એવમાહ. સોપિ ઇમસ્મિંયેવ સુત્તે વિનિબ્ભોગો ન લબ્ભતિ ચિત્તસંકિલેસસ્સ અધિપ્પેતત્તા. તેનાહ ‘‘યુત્તે વા’’તિઆદિ. અયોનિસોમનસિકારવસેન ઉપ્પજ્જનતો સમ્પત્તિ આયતિઞ્ચ દુક્ખસ્સેવ ઉપ્પાદનતો ન કોચિ લોભો અવિસમો નામ. અભિજ્ઝાયનટ્ઠેનાતિ યસ્સ કસ્સચિ આરમ્મણસ્સ યુત્તસ્સ અયુત્તસ્સ અપ્પત્તસ્સ ચ અભિજ્જાયનવસેન અભિપત્થનાવસેન ચ પવત્તા તણ્હા અભિજ્ઝાતિ લોભતો નિબ્બિસેસન્તિ દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘એકત્થમેતં બ્યઞ્જનમેવ નાન’’ન્તિ. દૂસેતીતિ સભાવસન્તં અસંકિલેસં વિનાસેતિ અવિસુદ્ધં કરોતિ. તેનાહ ‘‘ઓભાસિતું ન દેતી’’તિ. ‘‘ઇમે સત્તા ઉચ્છિજ્જન્તુ વિનસ્સન્તૂ’’તિ સત્તેસુ બ્યાપજ્જનાકારપ્પવત્તિયા બ્યાપાદો નવવિધઆઘાતવત્થુસમ્ભવો વુત્તો. કોધો પન સઙ્ખારેસુપિ પવત્તનતો દસવિધઆઘાતવત્થુસમ્ભવો વુત્તો. ઉભયમ્પિ પટિઘમેવ, પવત્તનાનત્તતો ભિન્દિત્વા વુત્તો. કુજ્ઝનવસેનેવ ચિત્તપરિયોનન્ધનો ‘‘અક્કોચ્છિ મં અવધિ મ’’ન્તિઆદિના.

    71.Sakabhaṇḍe chandarāgo abhijjhāyanaṭṭhena abhijjhā, abhijjhāyanāti attho. Parabhaṇḍe chandarāgo visamaṃ lubbhatīti visamalobho. Evampi abhijjhāvisamalobhānaṃ viseso hotīti dassento ‘‘atha vā’’tiādimāha. Tattha attano santakaṃ taṃsadisañca yuttaṭṭhānaṃ. Yaṃ yācitaṃ, appakasirena vā sakkā laddhuṃ, taṃ pattaṭṭhānaṃ. Paradāragarudārāti ayuttaṭṭhānaṃ. Yaṃ apatthaniyaṃ, yassa vā patthanāya byasanaṃ āpajjati, taṃ appattaṭṭhānaṃ. Theroti mahāsaṅgharakkhitatthero, yena aṭṭhakathā potthakaṃ āropitā. So hi antevāsikesu sākacchantesu evamāha. Sopi imasmiṃyeva sutte vinibbhogo na labbhati cittasaṃkilesassa adhippetattā. Tenāha ‘‘yutte vā’’tiādi. Ayonisomanasikāravasena uppajjanato sampatti āyatiñca dukkhasseva uppādanato na koci lobho avisamo nāma. Abhijjhāyanaṭṭhenāti yassa kassaci ārammaṇassa yuttassa ayuttassa appattassa ca abhijjāyanavasena abhipatthanāvasena ca pavattā taṇhā abhijjhāti lobhato nibbisesanti dasseti. Tenāha ‘‘ekatthametaṃ byañjanameva nāna’’nti. Dūsetīti sabhāvasantaṃ asaṃkilesaṃ vināseti avisuddhaṃ karoti. Tenāha ‘‘obhāsituṃ na detī’’ti. ‘‘Ime sattā ucchijjantu vinassantū’’ti sattesu byāpajjanākārappavattiyā byāpādo navavidhaāghātavatthusambhavo vutto. Kodho pana saṅkhāresupi pavattanato dasavidhaāghātavatthusambhavo vutto. Ubhayampi paṭighameva, pavattanānattato bhinditvā vutto. Kujjhanavaseneva cittapariyonandhano ‘‘akkocchi maṃ avadhi ma’’ntiādinā.

    સુટ્ઠુ કતં કરણં સુકતં, તસ્સ પુબ્બકારિતાલક્ખણસ્સ ગુણસ્સ વિનાસનો ઉદકપુઞ્છનિયા વિય સરીરાનુગતં ઉદકં પુઞ્છન્તો મક્ખો. તથા હિ સો પરેસં ગુણાનં મક્ખનટ્ઠેન ‘‘મક્ખો’’તિ વુચ્ચતિ. ઇદાનિ અનગારિયસ્સ વાતિઆદિના સઙ્ખેપેન વુત્તત્થં વિત્થારેન દસ્સેતું ‘‘અનગારિયોપી’’તિઆદિ વુત્તં. નિસિન્નકથાપરિકથાદિવસેન ધમ્મસ્સ કથા ધમ્મકથાનયો, એકત્તાદિધમ્મનીતિ એવ વા. પકરણં સત્ત પકરણાનિ, તત્થ કોસલ્લં ધમ્મકથાનયપકરણકોસલ્લં. આદિ-સદ્દેન વિનયક્કમે ચતૂસુ મહાનિકાયેસુ ચ કોસલ્લં સઙ્ગણ્હાતિ. અચિત્તીકતોતિ ચિત્તીકારરહિતો. યથા ચાયન્તિ ઇમિના યથાયં મક્ખો ચિત્તં દૂસેતિ, એવં પળાસોપિ ચિત્તં દૂસેતિ, તસ્મા ઉપક્કિલેસોતિ દસ્સેતિ. અનિયતા ગતિ નિયામોક્કમનાભાવતો. આદિ-સદ્દેન ‘‘રત્તઞ્ઞૂ ચિરપબ્બજિતે પુગ્ગલે અજ્ઝોત્થરિત્વા ‘ત્વમ્પિ ઇમસ્મિં સાસને પબ્બજિતો, અહમ્પિ પબ્બજિતો, ત્વમ્પિ સીલમત્તે ઠિતો અહમ્પી’તિ’’ એવમાદીનં સઙ્ગહો. યુગગ્ગાહગાહીતિ ‘‘તવ વા મમ વા કો વિસેસો’’તિ અસમમ્પિ સમં કત્વા સમધુરગ્ગાહગણ્હનકો. ખીયના ઉસૂયના. અત્તનો સમ્પત્તિયા નિગૂહનં તસ્સ પરેહિ સાધારણભાવાસહનેન હોતીતિ ‘‘પરેહિ સાધારણભાવં અસહમાનં’’ઇચ્ચેવ વુત્તં. કારણે હિ ગહિતે ફલમ્પિ ગહિતમેવ હોતીતિ. અઞ્ઞથા અત્તનો પવેદનકપુગ્ગલો કેરાટિકો, ‘‘નેકતિકવાણિજો’’તિપિ વદન્તિ. સપ્પમુખા મચ્છવાલા એકા મચ્છજાતિ આયતનમચ્છો. તેનાહ ‘‘આયતનમચ્છો નામા’’તિઆદિ. બદ્ધચરોતિ અન્તેવાસી.

    Suṭṭhu kataṃ karaṇaṃ sukataṃ, tassa pubbakāritālakkhaṇassa guṇassa vināsano udakapuñchaniyā viya sarīrānugataṃ udakaṃ puñchanto makkho. Tathā hi so paresaṃ guṇānaṃ makkhanaṭṭhena ‘‘makkho’’ti vuccati. Idāni anagāriyassa vātiādinā saṅkhepena vuttatthaṃ vitthārena dassetuṃ ‘‘anagāriyopī’’tiādi vuttaṃ. Nisinnakathāparikathādivasena dhammassa kathā dhammakathānayo, ekattādidhammanīti eva vā. Pakaraṇaṃ satta pakaraṇāni, tattha kosallaṃ dhammakathānayapakaraṇakosallaṃ. Ādi-saddena vinayakkame catūsu mahānikāyesu ca kosallaṃ saṅgaṇhāti. Acittīkatoti cittīkārarahito. Yathā cāyanti iminā yathāyaṃ makkho cittaṃ dūseti, evaṃ paḷāsopi cittaṃ dūseti, tasmā upakkilesoti dasseti. Aniyatā gati niyāmokkamanābhāvato. Ādi-saddena ‘‘rattaññū cirapabbajite puggale ajjhottharitvā ‘tvampi imasmiṃ sāsane pabbajito, ahampi pabbajito, tvampi sīlamatte ṭhito ahampī’ti’’ evamādīnaṃ saṅgaho. Yugaggāhagāhīti ‘‘tava vā mama vā ko viseso’’ti asamampi samaṃ katvā samadhuraggāhagaṇhanako. Khīyanā usūyanā. Attano sampattiyā nigūhanaṃ tassa parehi sādhāraṇabhāvāsahanena hotīti ‘‘parehi sādhāraṇabhāvaṃ asahamānaṃ’’icceva vuttaṃ. Kāraṇe hi gahite phalampi gahitameva hotīti. Aññathā attano pavedanakapuggalo kerāṭiko, ‘‘nekatikavāṇijo’’tipi vadanti. Sappamukhā macchavālā ekā macchajāti āyatanamaccho. Tenāha ‘‘āyatanamaccho nāmā’’tiādi. Baddhacaroti antevāsī.

    સબ્બસો અમદ્દિતસભાવેન વા તભરિતભત્તસદિસસ્સ થદ્ધભાવસ્સ અનોનમિતદણ્ડસદિસતાય પગ્ગહિતસિરઅનિવાતવુત્તિકારસ્સ ચ કરણતો વા તભરિત…પે॰… કરણો. તદુત્તરિકરણોતિ યં યેન કતં દુચ્ચરિતં વા સુચરિતં વા, તદુત્તરિ, તસ્સ દ્વિગુણં વા કરણો. અત્તનો મણ્ડનાદિઅત્થં પરેન કતં અલઙ્કારાદિં. પરિયાપુણાતિ વા કથેતિ વા અત્તનો બલાનુરૂપં. કામં નિકાયદ્વયગ્ગહણાદિવસેન પવત્તો સેવિતબ્બમાનો એવ, તથાપિસ્સ સંકિલેસપક્ખત્તા વુત્તં ‘‘માનં અનિસ્સાયા’’તિ.

    Sabbaso amadditasabhāvena vā tabharitabhattasadisassa thaddhabhāvassa anonamitadaṇḍasadisatāya paggahitasiraanivātavuttikārassa ca karaṇato vā tabharita…pe… karaṇo. Taduttarikaraṇoti yaṃ yena kataṃ duccaritaṃ vā sucaritaṃ vā, taduttari, tassa dviguṇaṃ vā karaṇo. Attano maṇḍanādiatthaṃ parena kataṃ alaṅkārādiṃ. Pariyāpuṇāti vā katheti vā attano balānurūpaṃ. Kāmaṃ nikāyadvayaggahaṇādivasena pavatto sevitabbamāno eva, tathāpissa saṃkilesapakkhattā vuttaṃ ‘‘mānaṃ anissāyā’’ti.

    ઉણ્ણતિવસેનાતિ ‘‘સેય્યોહમસ્મી’’તિઆદિના ચિત્તસ્સ પગ્ગહણવસેન. પુબ્બે કેનચિ અત્તાનં સદિસં કત્વા પચ્છા તતો અધિકતો દહનતો ઉપ્પજ્જનકો અતિમાનો. મદગ્ગહણાકારો જાતિઆદિં પટિચ્ચ મજ્જનાકારો, સોપિ અત્થતો માનો એવ. પમાદો તથાપવત્તો ચિત્તુપ્પાદો.

    Uṇṇativasenāti ‘‘seyyohamasmī’’tiādinā cittassa paggahaṇavasena. Pubbe kenaci attānaṃ sadisaṃ katvā pacchā tato adhikato dahanato uppajjanako atimāno. Madaggahaṇākāro jātiādiṃ paṭicca majjanākāro, sopi atthato māno eva. Pamādo tathāpavatto cittuppādo.

    તસ્મા લોભમાદિં કત્વા દસ્સેતીતિ લોભસ્સ આદિતો ગહણે કારણં વિભાવેતુકામો પુચ્છતિ. પઠમુપ્પત્તિતોતિ તત્થ તત્થ ભવે સબ્બપઠમં ઉપ્પજ્જનતો. સત્તાનઞ્હિ યથાધિગતં ઝાનાદિવિસેસં આરબ્ભ પચ્ચવેક્ખણા વિય યથાલદ્ધં ઉપપતિભવં આરબ્ભ નિકન્તિ એવ. તેનાહ ‘‘સબ્બસત્તાન’’ન્તિઆદિ. યથાસમ્ભવં ઇતરેતિ ઇતરે બ્યાપાદાદયો યથાપચ્ચયં ઉપ્પજ્જન્તિ, લોભસ્સ વિય આદિતો અસુકસ્સ અનન્તરં અસુકોતિ વા ન નેસં નિયમો અત્થીતિ અત્થો. કિં પન એતે સોળસેવ ચિત્તસ્સ ઉપક્કિલેસા, ઉદાહુ અઞ્ઞેપિ સન્તીતિ અનુયોગં સન્ધાય અઞ્ઞેપિ સન્તીતિ દસ્સેન્તો ‘‘ન ચ એતે’’તિઆદિમાહ. યદિ એવં કસ્મા એત્તકા એવ ઇધ વુત્તાતિ. નયદસ્સનવસેનાતિ દસ્સેન્તો આહ ‘‘એતેન પન…પે॰… વેદિતબ્બા’’તિ. તેન થિનમિદ્ધઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચ-વિચિકિચ્છા-અત્તુક્કંસન-પરવબ્ભનછમ્ભિતત્તા- ભીરુકતા-અહિરિકાનોત્તપ્પ-અત્તિચ્છતા-પાપિચ્છતા-મહિચ્છતાદયો સઙ્ગહિતાતિ વેદિતબ્બં.

    Tasmā lobhamādiṃ katvā dassetīti lobhassa ādito gahaṇe kāraṇaṃ vibhāvetukāmo pucchati. Paṭhamuppattitoti tattha tattha bhave sabbapaṭhamaṃ uppajjanato. Sattānañhi yathādhigataṃ jhānādivisesaṃ ārabbha paccavekkhaṇā viya yathāladdhaṃ upapatibhavaṃ ārabbha nikanti eva. Tenāha ‘‘sabbasattāna’’ntiādi. Yathāsambhavaṃ itareti itare byāpādādayo yathāpaccayaṃ uppajjanti, lobhassa viya ādito asukassa anantaraṃ asukoti vā na nesaṃ niyamo atthīti attho. Kiṃ pana ete soḷaseva cittassa upakkilesā, udāhu aññepi santīti anuyogaṃ sandhāya aññepi santīti dassento ‘‘na ca ete’’tiādimāha. Yadi evaṃ kasmā ettakā eva idha vuttāti. Nayadassanavasenāti dassento āha ‘‘etena pana…pe… veditabbā’’ti. Tena thinamiddhauddhaccakukkucca-vicikicchā-attukkaṃsana-paravabbhanachambhitattā- bhīrukatā-ahirikānottappa-atticchatā-pāpicchatā-mahicchatādayo saṅgahitāti veditabbaṃ.

    ૭૨. સંકિલેસં દસ્સેત્વાતિ સંકિલિટ્ઠવત્તનિદસ્સનેન સઙ્ખેપેન વુત્તં સંકિલેસં વિભાગેન દસ્સેત્વા. વોદાનં દસ્સેન્તોતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. એવં જાનિત્વાતિ ‘‘અભિજ્ઝા વિસમલોભો એકન્તેનેવ ચિત્તસ્સ ઉપ્પક્કિલેસો’’તિ સભાવતો સમુદયતો નિરોધતો નિરોધૂપાયતો ચ પુબ્બભાગપઞ્ઞાય ચેવ હેટ્ઠિમમગ્ગદ્વયપઞ્ઞાય ચ જાનિત્વા. પજહતીતિ એત્થ અચ્ચન્તપ્પહાનમેવ અધિપ્પેતન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘સમુચ્છેદપ્પહાનવસેન અરિયમગ્ગેન પજહતી’’તિ આહ. અરિયમગ્ગેનાતિ અનાગામિમગ્ગેન. તેન હિ પહાનં ઇધ સબ્બવારેસુ અધિપ્પેતં. કિલેસપટિપાટિ ઇધ કિલેસાનં દેસનાક્કમો. મગ્ગપટિપાટિપન ચતુન્નં અરિયમગ્ગાનં દેસનાક્કમોપિ તાય દેસનાય પટિપજ્જનક્કમોપિ તાય પટિપત્તિયા ઉપ્પત્તિક્કમોપિ. તત્થ યે યે કિલેસા યેન યેન મગ્ગેન પહીયન્તિ, મગ્ગપટિપાટિં અનોલોકેત્વા તેસં તેસં કિલેસાનં તેન તેન મગ્ગેન પહાનદસ્સનં કિલેસપટિપાટિ ન કિલેસાનં ઉપ્પત્તિક્કમો ઇધ દેસનાક્કમો ચાતિ દસ્સેન્તો ‘‘અભિજ્ઝા વિસમલોભો’’તિઆદિમાહ. યેન યેન પન મગ્ગેન યે યે કિલેસા પહીયન્તિ મગ્ગાનુપુબ્બિયા, તેન તેન મગ્ગેન તેસં તેસં કિલેસાનં પહાનદસ્સનં મગ્ગપટિપાટિયા પહાનદસ્સનન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘સોતાપત્તિમગ્ગેના’’તિઆદિમાહ.

    72.Saṃkilesaṃdassetvāti saṃkiliṭṭhavattanidassanena saṅkhepena vuttaṃ saṃkilesaṃ vibhāgena dassetvā. Vodānaṃ dassentoti etthāpi eseva nayo. Evaṃ jānitvāti ‘‘abhijjhā visamalobho ekanteneva cittassa uppakkileso’’ti sabhāvato samudayato nirodhato nirodhūpāyato ca pubbabhāgapaññāya ceva heṭṭhimamaggadvayapaññāya ca jānitvā. Pajahatīti ettha accantappahānameva adhippetanti dassento ‘‘samucchedappahānavasena ariyamaggena pajahatī’’ti āha. Ariyamaggenāti anāgāmimaggena. Tena hi pahānaṃ idha sabbavāresu adhippetaṃ. Kilesapaṭipāṭi idha kilesānaṃ desanākkamo. Maggapaṭipāṭipana catunnaṃ ariyamaggānaṃ desanākkamopi tāya desanāya paṭipajjanakkamopi tāya paṭipattiyā uppattikkamopi. Tattha ye ye kilesā yena yena maggena pahīyanti, maggapaṭipāṭiṃ anoloketvā tesaṃ tesaṃ kilesānaṃ tena tena maggena pahānadassanaṃ kilesapaṭipāṭi na kilesānaṃ uppattikkamo idha desanākkamo cāti dassento ‘‘abhijjhā visamalobho’’tiādimāha. Yena yena pana maggena ye ye kilesā pahīyanti maggānupubbiyā, tena tena maggena tesaṃ tesaṃ kilesānaṃ pahānadassanaṃ maggapaṭipāṭiyā pahānadassananti dassento ‘‘sotāpattimaggenā’’tiādimāha.

    ઇમસ્મિં પન ઠાનેતિ ‘‘સ ખો સો, ભિક્ખવે, ભિક્ખૂ’’તિઆદિના આગતો ઇમસ્મિં પહાનવારે. ઇમે કિલેસાતિ ઇમે યથાવુત્તા કિલેસા. સોતાપત્તિમગ્ગવજ્ઝા વા હોન્તુ સેસમગ્ગવજ્ઝા વાહેટ્ઠા દસ્સિતમગ્ગપટિપાટિવસેન. તત્થ પન યે તતિયમગ્ગવજ્ઝા, તેસં અનાગામિમગ્ગેનેવ પહાને વત્તબ્બં નત્થિ, યેસં પનેત્થ હેટ્ઠિમમગ્ગવજ્ઝાનં ઇધ સઙ્ગહે કારણં પચ્છા વત્તુકામેન અગ્ગમગ્ગવજ્ઝાનં અનાદિયિત્વા કસ્મા તતિયમગ્ગવજ્ઝાનમેવ ગહણં કતન્તિ આહ ‘‘અયમેત્થ પવેણિમગ્ગાગતો સમ્ભવો’’તિ, અયં ઇમસ્સ સુત્તસ્સ એતસ્મિં ઠાને આચરિયપવેણિયા કથામગ્ગો તતો આગતો અત્થસમ્ભવો અત્થતત્વન્તિ અત્થો. તત્થ હેટ્ઠિમમગ્ગવજ્ઝાનં ઇધ સઙ્ગહે કારણં પચ્છા વત્તુકામો અગ્ગમગ્ગવજ્ઝાનં અગ્ગહણે યુત્તિં દસ્સેન્તો ‘‘સો ચા’’તિઆદિમાહ. તેનાતિ ચતુત્થમગ્ગેન. સેસાનન્તિ બ્યાપાદાદીનં . યેપીતિ મક્ખાદિકે સન્ધાયાહ. તંસમુટ્ઠાપકચિત્તાનન્તિ તેસં મક્ખાદીનં સમુટ્ઠાપકચિત્તુપ્પાદાનં. તત્થ મક્ખ-પળાસ-ઇસ્સા-મચ્છરિય-સમુટ્ઠાપકં પટિઘદ્વયચિત્તં, વિસેસતો પઞ્ચકામગુણલોભેન સઠો માયાવી ચ હોતિ, પઞ્ચકામગુણિકરાગો ચ અનાગામિમગ્ગેનેવ નિરવસેસતો પહીયતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘તંસમુટ્ઠાપકચિત્તાનં અપ્પહીનત્તા’’તિ. તેપિ સુપ્પહીના હોન્તીતિ સમ્બન્ધો. ન્તિ પઠમમગ્ગેનેવ પહાનં પુબ્બાપરેન ન સન્ધિયતિ ‘‘યથોધિ ખો’’તિ એત્થ ઓધિવચનસ્સ મગ્ગત્તયવાચકત્તા. રતનત્તયે અવેચ્ચપ્પસાદો નામ અરિયકન્તસીલં વિય સોતાપન્નસ્સ અઙ્ગાનિ, તે ચ પહાનતો પચ્છા નિદ્દિટ્ઠા, તસ્મા ઇધ વુત્તપ્પહાનં વિક્ખમ્ભનપહાનમેવાતિ કેચિ વદન્તિ. તેસં ઇચ્છામત્તમેવ યથાવુત્તપહાનસ્સેવ વસેન અવેચ્ચપ્પસાદાનં ઓધિસો પહાનસ્સ વિભાવિતત્તા, સ્વાયમત્થો હેટ્ઠા યુત્તિતોપિ પકાસિતોયેવ.

    Imasmiṃ pana ṭhāneti ‘‘sa kho so, bhikkhave, bhikkhū’’tiādinā āgato imasmiṃ pahānavāre. Ime kilesāti ime yathāvuttā kilesā. Sotāpattimaggavajjhā vā hontu sesamaggavajjhā vāheṭṭhā dassitamaggapaṭipāṭivasena. Tattha pana ye tatiyamaggavajjhā, tesaṃ anāgāmimaggeneva pahāne vattabbaṃ natthi, yesaṃ panettha heṭṭhimamaggavajjhānaṃ idha saṅgahe kāraṇaṃ pacchā vattukāmena aggamaggavajjhānaṃ anādiyitvā kasmā tatiyamaggavajjhānameva gahaṇaṃ katanti āha ‘‘ayamettha paveṇimaggāgato sambhavo’’ti, ayaṃ imassa suttassa etasmiṃ ṭhāne ācariyapaveṇiyā kathāmaggo tato āgato atthasambhavo atthatatvanti attho. Tattha heṭṭhimamaggavajjhānaṃ idha saṅgahe kāraṇaṃ pacchā vattukāmo aggamaggavajjhānaṃ aggahaṇe yuttiṃ dassento ‘‘so cā’’tiādimāha. Tenāti catutthamaggena. Sesānanti byāpādādīnaṃ . Yepīti makkhādike sandhāyāha. Taṃsamuṭṭhāpakacittānanti tesaṃ makkhādīnaṃ samuṭṭhāpakacittuppādānaṃ. Tattha makkha-paḷāsa-issā-macchariya-samuṭṭhāpakaṃ paṭighadvayacittaṃ, visesato pañcakāmaguṇalobhena saṭho māyāvī ca hoti, pañcakāmaguṇikarāgo ca anāgāmimaggeneva niravasesato pahīyati, tasmā vuttaṃ ‘‘taṃsamuṭṭhāpakacittānaṃ appahīnattā’’ti. Tepi suppahīnā hontīti sambandho. Tanti paṭhamamaggeneva pahānaṃ pubbāparena na sandhiyati ‘‘yathodhi kho’’ti ettha odhivacanassa maggattayavācakattā. Ratanattaye aveccappasādo nāma ariyakantasīlaṃ viya sotāpannassa aṅgāni, te ca pahānato pacchā niddiṭṭhā, tasmā idha vuttappahānaṃ vikkhambhanapahānamevāti keci vadanti. Tesaṃ icchāmattameva yathāvuttapahānasseva vasena aveccappasādānaṃ odhiso pahānassa vibhāvitattā, svāyamattho heṭṭhā yuttitopi pakāsitoyeva.

    ૭૪. એકમેકેન પદેન યોજેતબ્બં, યતો એકમેકસ્સપિ ઉપક્કિલેસસ્સ સભાવાદિતો દસ્સનં નિય્યાનમુખં હોતિ, તથા ચેવ હેટ્ઠા સંવણ્ણિતં. અનાગામિમગ્ગવસેન પહાનં વત્વા પસાદસ્સ ઉદ્ધટત્તા વુત્તં ‘‘અનાગામિમગ્ગેન લોકુત્તરપ્પસાદો આગતો’’તિ. યદિ એવં કસ્મા ‘‘લોકિયો ઉપ્પજ્જતી’’તિ વુત્તન્તિ? ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા’’તિઆદિનયપ્પવત્તસ્સ લોકિયત્તા. નિબ્બાનારમ્મણો એવ હિ લોકુત્તરો પસાદો. ‘‘ઇતિપિ સો ભગવા’’તિઆદિવચનેન લોકિયં, અવેચ્ચપ્પસાદવચનેન લોકુત્તરન્તિ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સકં પસાદં દસ્સેન્તો. અવેચ્ચ રતનત્તયગુણે યાથાવતો ઞત્વા પસાદો અવેચ્ચપ્પસાદો. સો પન યસ્મા મગ્ગેનાગતત્તા કેનચિ અકમ્પનિયો અપ્પધંસિયો ચ હોતિ, તસ્મા વુત્તં ‘‘અચલેન અચ્ચુતેના’’તિ. તત્થ લોકુત્તરો સબ્બસો બુદ્ધગુણાદીસુ સમ્મોહં વિદ્ધંસેન્તો તત્થ કિચ્ચતો પવત્તતિ, ઇતરો આરમ્મણવસેન તે આરબ્ભ. તં વિધિન્તિ તં તસ્સ ઉપ્પન્નપ્પકારં. અનુસ્સતિટ્ઠાનાનીતિ અનુસ્સતિકમ્મટ્ઠાનાનિ.

    74.Ekamekena padena yojetabbaṃ, yato ekamekassapi upakkilesassa sabhāvādito dassanaṃ niyyānamukhaṃ hoti, tathā ceva heṭṭhā saṃvaṇṇitaṃ. Anāgāmimaggavasena pahānaṃ vatvā pasādassa uddhaṭattā vuttaṃ ‘‘anāgāmimaggena lokuttarappasādo āgato’’ti. Yadi evaṃ kasmā ‘‘lokiyo uppajjatī’’ti vuttanti? ‘‘Itipi so bhagavā’’tiādinayappavattassa lokiyattā. Nibbānārammaṇo eva hi lokuttaro pasādo. ‘‘Itipi so bhagavā’’tiādivacanena lokiyaṃ, aveccappasādavacanena lokuttaranti lokiyalokuttaramissakaṃ pasādaṃ dassento. Avecca ratanattayaguṇe yāthāvato ñatvā pasādo aveccappasādo. So pana yasmā maggenāgatattā kenaci akampaniyo appadhaṃsiyo ca hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘acalena accutenā’’ti. Tattha lokuttaro sabbaso buddhaguṇādīsu sammohaṃ viddhaṃsento tattha kiccato pavattati, itaro ārammaṇavasena te ārabbha. Taṃ vidhinti taṃ tassa uppannappakāraṃ. Anussatiṭṭhānānīti anussatikammaṭṭhānāni.

    ૭૫. સોમનસ્સાદીતિ આદિ-સદ્દેન ઞાણાદીનિ સઙ્ગણ્હાતિ. ચોરાનં અભિણ્હં સઞ્ચરણટ્ઠાનતાય પચ્ચન્તગ્ગહણં. પચ્ચવેક્ખતોતિ ‘‘અસુકસ્મિઞ્ચ ઠાને ઇમે ચિમે ચોરા એવઞ્ચ એવઞ્ચ વિનાસિતા’’તિ પચ્ચવેક્ખતો રઞ્ઞો વિય.

    75.Somanassādīti ādi-saddena ñāṇādīni saṅgaṇhāti. Corānaṃ abhiṇhaṃ sañcaraṇaṭṭhānatāya paccantaggahaṇaṃ. Paccavekkhatoti ‘‘asukasmiñca ṭhāne ime cime corā evañca evañca vināsitā’’ti paccavekkhato rañño viya.

    યો યો ઓધિ યથોધિ. યથા-સદ્દો બ્યાપનિચ્છાયં, ખો સદ્દો અવધારણેતિ દસ્સેન્તો ‘‘સકસકઓધિવસેન ચત્તમેવ હોતી’’તિઆદિમાહ. તેન ‘‘વન્ત’’ન્તિઆદીસુપિ અવધારેતબ્બન્તિ દસ્સેતિ. સકસકઓધિવસેનાતિ સઙ્ખેપતો વુત્તમત્થં વિવરિતું ‘‘દ્વે ઓધી’’તિઆદિ આરદ્ધં. તત્થ યંમગ્ગવજ્ઝાતિ યેન મગ્ગેન અનવસેસતો પહાતબ્બા. અનવસેસપ્પહાનવસેન હિ તંતંમગ્ગવજ્ઝાનં કિલેસાનં તદઞ્ઞમગ્ગવજ્ઝેહિ અસમ્મિસ્સતા, અઞ્ઞથા યે સકસકઓધિવસેન ઉપરિમગ્ગવજ્ઝા, તે હેટ્ઠિમમગ્ગેહિ પહીનાપાયગમનીયાદિસભાવા એવ તેહિ પહીયન્તીતિ પહાનવસેન સમ્મિસ્સા સિયું. તેન તેયેવ પહીના હોન્તીતિ એત્થાપિ એસેવ નયો. તતુત્તરિપીતિ તતો પહાનનિમિત્તસોમનસ્સુપ્પત્તિતો ઉદ્ધમ્પિ. પટિપક્ખેસુ ઓધિસો પવત્તિકિચ્ચત્તા ઓધીતિ હેટ્ઠા તયો મગ્ગા વુચ્ચન્તિ. તે હીતિઆદિ વુત્તસ્સેવત્થસ્સ વિવરણં. ઇમસ્સ ભિક્ખુનોતિ અનાગામિં સન્ધાયાહ. તેન વુત્તં ‘‘હેટ્ઠામગ્ગત્તયેન ચત્ત’’ન્તિ.

    Yo yo odhi yathodhi. Yathā-saddo byāpanicchāyaṃ, kho saddo avadhāraṇeti dassento ‘‘sakasakaodhivasena cattameva hotī’’tiādimāha. Tena ‘‘vanta’’ntiādīsupi avadhāretabbanti dasseti. Sakasakaodhivasenāti saṅkhepato vuttamatthaṃ vivarituṃ ‘‘dve odhī’’tiādi āraddhaṃ. Tattha yaṃmaggavajjhāti yena maggena anavasesato pahātabbā. Anavasesappahānavasena hi taṃtaṃmaggavajjhānaṃ kilesānaṃ tadaññamaggavajjhehi asammissatā, aññathā ye sakasakaodhivasena uparimaggavajjhā, te heṭṭhimamaggehi pahīnāpāyagamanīyādisabhāvā eva tehi pahīyantīti pahānavasena sammissā siyuṃ. Tena teyeva pahīnā hontīti etthāpi eseva nayo. Tatuttaripīti tato pahānanimittasomanassuppattito uddhampi. Paṭipakkhesu odhiso pavattikiccattā odhīti heṭṭhā tayo maggā vuccanti. Te hītiādi vuttassevatthassa vivaraṇaṃ. Imassa bhikkhunoti anāgāmiṃ sandhāyāha. Tena vuttaṃ ‘‘heṭṭhāmaggattayena catta’’nti.

    કેચિ ચત્તમ્પિ ગણ્હન્તિ, નયિદમેવન્તિ દસ્સનત્થં ‘‘વન્ત’’ન્તિ વુત્તં. ન હિ યં યેન વન્તં, સો પુન તં આદિયતિ. તેનાહ ‘‘અનાદિયનભાવદસ્સનવસેના’’તિ. વન્તમ્પિ કિઞ્ચિ સસન્તતિલગ્ગં સિયા, નયિદમેવન્તિ દસ્સનત્થં ‘‘મુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. તેનાહ ‘‘સન્તતિતો વિનિમોચનવસેના’’તિ. મુત્તમ્પિ કિઞ્ચિ મુત્તબન્ધના વિય ફલં કુહિઞ્ચિ તિટ્ઠતિ, ન એવમિદન્તિ દસ્સનત્થં ‘‘પહીન’’ન્તિ વુત્તં. તેનાહ ‘‘ક્વચિ અનવટ્ઠાનદસ્સનવસેના’’તિ. યથા કિઞ્ચિ દુન્નિસ્સટ્ઠં પુન આદાય સમ્મદેવ નિસ્સટ્ઠં પટિનિસ્સટ્ઠન્તિ વુચ્ચતિ, એવં વિપસ્સનાય નિસ્સટ્ઠં આદિન્નસદિસં મગ્ગેન પહીનં પટિનિસ્સટ્ઠં નામ હોતીતિ દસ્સનત્થં ‘‘પટિનિસ્સટ્ઠ’’ન્તિ વુત્તં. તેનાહ ‘‘આદિન્નપુબ્બસ્સ પટિનિસ્સગ્ગદસ્સનવસેના’’તિ. ન કાપુરિસેન વિય પરમ્મુખેન નિસ્સટ્ઠં , અથ ખો અભિમુખેનેવ નિસ્સટ્ઠન્તિ દસ્સનત્થં ‘‘પટિનિસ્સટ્ઠ’’ન્તિ વુત્તં. તેનાહ ‘‘પટિમુખં વા’’તિઆદિ. ઉપગન્તબ્બતોતિ અત્તનો હિતસુખં પચ્ચાસીસન્તેન એકન્તેન અધિગન્તબ્બતો. ધારણતોતિ તંસમઙ્ગીનં અપાયપાતતો સન્ધારણેન. ગન્થો ‘‘વેદો’’તિ વુચ્ચતિ ‘‘વિદન્તિ એતેના’’તિ, વેદેહિ ઞાણેહિ ગતો પટિપન્નોતિ વેદગૂ. અભિજઞ્ઞાતિ જાનેય્ય. વેદજાતાતિ ઉપ્પન્નસોમનસ્સા. ઞાણં ‘‘વેદો’’તિ વુચ્ચતિ ‘‘વેદિતબ્બં વેદેતી’’તિ. સોમનસ્સં ‘‘વેદો’’તિ વુચ્ચતિ આરમ્મણરસં વિન્દતિ અનુભવતીતિ.

    Keci cattampi gaṇhanti, nayidamevanti dassanatthaṃ ‘‘vanta’’nti vuttaṃ. Na hi yaṃ yena vantaṃ, so puna taṃ ādiyati. Tenāha ‘‘anādiyanabhāvadassanavasenā’’ti. Vantampi kiñci sasantatilaggaṃ siyā, nayidamevanti dassanatthaṃ ‘‘mutta’’nti vuttaṃ. Tenāha ‘‘santatito vinimocanavasenā’’ti. Muttampi kiñci muttabandhanā viya phalaṃ kuhiñci tiṭṭhati, na evamidanti dassanatthaṃ ‘‘pahīna’’nti vuttaṃ. Tenāha ‘‘kvaci anavaṭṭhānadassanavasenā’’ti. Yathā kiñci dunnissaṭṭhaṃ puna ādāya sammadeva nissaṭṭhaṃ paṭinissaṭṭhanti vuccati, evaṃ vipassanāya nissaṭṭhaṃ ādinnasadisaṃ maggena pahīnaṃ paṭinissaṭṭhaṃ nāma hotīti dassanatthaṃ ‘‘paṭinissaṭṭha’’nti vuttaṃ. Tenāha ‘‘ādinnapubbassa paṭinissaggadassanavasenā’’ti. Na kāpurisena viya parammukhena nissaṭṭhaṃ , atha kho abhimukheneva nissaṭṭhanti dassanatthaṃ ‘‘paṭinissaṭṭha’’nti vuttaṃ. Tenāha ‘‘paṭimukhaṃ vā’’tiādi. Upagantabbatoti attano hitasukhaṃ paccāsīsantena ekantena adhigantabbato. Dhāraṇatoti taṃsamaṅgīnaṃ apāyapātato sandhāraṇena. Gantho‘‘vedo’’ti vuccati ‘‘vidanti etenā’’ti, vedehi ñāṇehi gato paṭipannoti vedagū. Abhijaññāti jāneyya. Vedajātāti uppannasomanassā. Ñāṇaṃ ‘‘vedo’’ti vuccati ‘‘veditabbaṃ vedetī’’ti. Somanassaṃ ‘‘vedo’’ti vuccati ārammaṇarasaṃ vindati anubhavatīti.

    ઉપ્પન્નન્તિ અવેચ્ચપ્પસાદં નિસ્સાય ઉપ્પન્નં. વુત્તપ્પકારમેવ વેદન્તિ ‘‘સોમનસ્સં સોમનસ્સમયઞાણઞ્ચા’’તિ એવં વુત્તપ્પકારમેવ. અત્થવેદન્તિ અત્થે હેતુફલે વેદં. ધમ્મવેદન્તિ ધમ્મે હેતુમ્હિ વેદં. તેનાહ ‘‘અવેચ્ચપ્પસાદસ્સ હેતુ’’ન્તિઆદિ. ઇધ ધમ્મત્થસદ્દા હેતુફલપરિયાયાતિ ઇમમત્થં પાળિયા એવ દસ્સેતું ‘‘વુત્તઞ્હેત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તમેવ અત્થઞ્ચ ધમ્મઞ્ચાતિ અત્થો ધમ્મોતિ ચ વુત્તં અવેચ્ચપ્પસાદનિમિત્તં યથાવુત્તં કિલેસપ્પહાનઞ્ચ. અત્થધમ્માનિસંસભૂતં વેદન્તિ યથાવુત્તઅત્થધમ્માનિસંસભૂતં સોમનસ્સમયઞાણસઙ્ખાતં વેદઞ્ચ. પામોજ્જન્તિ તરુણપીતિં આહ. પચ્ચવેક્ખણાકારપ્પવત્તેનાતિ એતેન પચ્ચવેક્ખણા એવેત્થ અનવજ્જસભાવતાય ધમ્મોતિ વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બં. પીતિ જાયતીતિ પરપ્પચ્ચયં બલવપીતિમાહ. પીણિતમનસ્સાતિ પસ્સદ્ધિઆવહેહિ ઉળારેહિ પીતિવેગેહિ તિત્તચિત્તસ્સ. કાયોતિ નામકાયો. વૂપસન્તદરથોતિ કિલેસપરિળાહાનં દૂરીભાવેન સુટ્ઠુ ઉપસન્તદરથો. પચ્ચવેક્ખણહેતુકં ચિત્તસ્સ સમાધાનં ઇધ અધિપ્પેતન્તિ આહ ‘‘અપ્પિતં વિય અચલં તિટ્ઠતી’’તિ.

    Uppannanti aveccappasādaṃ nissāya uppannaṃ. Vuttappakārameva vedanti ‘‘somanassaṃ somanassamayañāṇañcā’’ti evaṃ vuttappakārameva. Atthavedanti atthe hetuphale vedaṃ. Dhammavedanti dhamme hetumhi vedaṃ. Tenāha ‘‘aveccappasādassa hetu’’ntiādi. Idha dhammatthasaddā hetuphalapariyāyāti imamatthaṃ pāḷiyā eva dassetuṃ ‘‘vuttañheta’’ntiādi vuttaṃ. Tameva atthañca dhammañcāti attho dhammoti ca vuttaṃ aveccappasādanimittaṃ yathāvuttaṃ kilesappahānañca. Atthadhammānisaṃsabhūtaṃ vedanti yathāvuttaatthadhammānisaṃsabhūtaṃ somanassamayañāṇasaṅkhātaṃ vedañca. Pāmojjanti taruṇapītiṃ āha. Paccavekkhaṇākārappavattenāti etena paccavekkhaṇā evettha anavajjasabhāvatāya dhammoti vuttoti daṭṭhabbaṃ. Pīti jāyatīti parappaccayaṃ balavapītimāha. Pīṇitamanassāti passaddhiāvahehi uḷārehi pītivegehi tittacittassa. Kāyoti nāmakāyo. Vūpasantadarathoti kilesapariḷāhānaṃ dūrībhāvena suṭṭhu upasantadaratho. Paccavekkhaṇahetukaṃ cittassa samādhānaṃ idha adhippetanti āha ‘‘appitaṃ viya acalaṃ tiṭṭhatī’’ti.

    ૭૬. કામં ‘‘બુદ્ધે અવેચ્ચપ્પસાદેન સમન્નાગતોમ્હિ, ધમ્મે સઙ્ઘે અવેચ્ચપ્પસાદેન સમન્નાગતોમ્હી’’તિ ઇદમ્પિ તસ્સા પચ્ચવેક્ખણાય પવત્તિઆકારપકાસનમેવ, ઇદં પન વિસેસતો રતનત્તયે ઉપ્પન્નસોમનસ્સાદિપ્પકાસનપદં. ‘‘યથોધિ ખો પના’’તિ ઇદમ્પિ સવિસેસં પચ્ચવેક્ખણાકારપ્પકાસનપદન્તિ અધિપ્પાયેન ‘‘ઇદાનિ યથોધિ…પે॰… પકાસેત્વા’’તિ વુત્તં. ચત્તારોપિ પન વારા પચ્ચવેક્ખણાકારપ્પકાસનવસેન ચેવ સોમનસ્સાદિઆનિસંસદસ્સનવસેન ચ વુત્તાતિ સક્કા વિઞ્ઞાતું ઉભયત્થાપિ ઉભયસ્સ વુત્તત્તા. યદિપિ અરિયમગ્ગો એકચિત્તક્ખણિકો ન પુન ઉપ્પજ્જતિ, પટિપક્ખસ્સ પન તેન સુપ્પહીનત્તા તંસમઙ્ગી અપરિહાનધમ્મો તંસીલાદિભાવેનેવ વુચ્ચતીતિ આહ ‘‘તસ્સ અનાગામિમગ્ગસમ્પયુત્તં સીલક્ખન્ધં દસ્સેતી’’તિઆદિ. ‘‘એવંધમ્મા તે ભગવન્તો અહેસુ’’ન્તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૨.૧૩; મ॰ નિ॰ ૩.૧૯૭-૧૯૮; સં॰ નિ॰ ૫.૩૭૮) વિય ઇધ ધમ્મ-સદ્દો સમાધિપરિયાયોતિ આહ ‘‘સમાધિક્ખન્ધં પઞ્ઞાક્ખન્ધઞ્ચ દસ્સેતી’’તિ. તથા હિ સો સમ્પયુત્તધમ્મે એકારમ્મણે અવિક્ખિપમાને અવિપ્પકિણ્ણે અવિસટે કત્વા સમં, સમ્મા ચ આદહન્તો તથા તે ધારેતીતિ ચ વત્તબ્બતં અરહતીતિ ધમ્મોતિ ચ વુચ્ચતિ. અનેકરૂપાનન્તિ અનેકપ્પકારાનં. અન્તરાયો નામ અપ્પટિલદ્ધસ્સ વા અલબ્ભનવસેન, પટિલદ્ધસ્સ વા પરિહાનવસેન, તદુભયમ્પિ ઇધ નત્થીતિ દસ્સેન્તો ‘‘મગ્ગસ્સ વા’’તિઆદિમાહ. નેવસ્સ તં હોતિ અન્તરાયાયાતિ તસ્સ અનાગામિનો પિણ્ડપાતભોજનં નેવ હોતિ અન્તરાયાય ઉક્કંસગતાય પચ્ચવેક્ખણાય પચ્ચવેક્ખિત્વા પરિભુઞ્જનતો. તઞ્ચસ્સા ઉક્કંસગમનં હતપટિપક્ખત્તાતિ દસ્સેન્તો ‘‘મગ્ગેન વિસુદ્ધચિત્તત્તા’’તિ આહ.

    76. Kāmaṃ ‘‘buddhe aveccappasādena samannāgatomhi, dhamme saṅghe aveccappasādena samannāgatomhī’’ti idampi tassā paccavekkhaṇāya pavattiākārapakāsanameva, idaṃ pana visesato ratanattaye uppannasomanassādippakāsanapadaṃ. ‘‘Yathodhi kho panā’’ti idampi savisesaṃ paccavekkhaṇākārappakāsanapadanti adhippāyena ‘‘idāni yathodhi…pe… pakāsetvā’’ti vuttaṃ. Cattāropi pana vārā paccavekkhaṇākārappakāsanavasena ceva somanassādiānisaṃsadassanavasena ca vuttāti sakkā viññātuṃ ubhayatthāpi ubhayassa vuttattā. Yadipi ariyamaggo ekacittakkhaṇiko na puna uppajjati, paṭipakkhassa pana tena suppahīnattā taṃsamaṅgī aparihānadhammo taṃsīlādibhāveneva vuccatīti āha ‘‘tassa anāgāmimaggasampayuttaṃ sīlakkhandhaṃ dassetī’’tiādi. ‘‘Evaṃdhammā te bhagavanto ahesu’’ntiādīsu (dī. ni. 2.13; ma. ni. 3.197-198; saṃ. ni. 5.378) viya idha dhamma-saddo samādhipariyāyoti āha ‘‘samādhikkhandhaṃ paññākkhandhañca dassetī’’ti. Tathā hi so sampayuttadhamme ekārammaṇe avikkhipamāne avippakiṇṇe avisaṭe katvā samaṃ, sammā ca ādahanto tathā te dhāretīti ca vattabbataṃ arahatīti dhammoti ca vuccati. Anekarūpānanti anekappakārānaṃ. Antarāyo nāma appaṭiladdhassa vā alabbhanavasena, paṭiladdhassa vā parihānavasena, tadubhayampi idha natthīti dassento ‘‘maggassa vā’’tiādimāha. Nevassa taṃ hoti antarāyāyāti tassa anāgāmino piṇḍapātabhojanaṃ neva hoti antarāyāya ukkaṃsagatāya paccavekkhaṇāya paccavekkhitvā paribhuñjanato. Tañcassā ukkaṃsagamanaṃ hatapaṭipakkhattāti dassento ‘‘maggena visuddhacittattā’’ti āha.

    એત્થાતિ એતસ્મિં અન્તરાયાભાવે. એતદેવ વિસુદ્ધચિત્તત્તમેવ કારણં. એત્થ ચ ‘‘નેવસ્સ તં હોતિ અન્તરાયાયા’’તિ ઇમિના હેટ્ઠા વુત્તપ્પહાનં અનાગામિમગ્ગેનેવાતિ સિદ્ધં હોતિ. અનાગામિનો હિ સબ્બસો કામરાગો પહીનો હોતિ, રસતણ્હાય અભાવતો તાદિસપિણ્ડપાતપરિભોગો અગ્ગમગ્ગાધિગમે કથઞ્ચિપિ અન્તરાયાય ન હોતીતિ. ‘‘સેય્યથાપિ, ભિક્ખવે, વત્થ’’ન્તિ વદન્તો ભગવાઆદિમ્હિ અત્તના ઉપનીતવત્થૂપમં અનુસન્ધેતિ. ઉદકસ્સ અચ્છભાવો પઙ્કસેવાલપણકાદિમલાભાવેન પસન્નતાય, તબ્બિપરિયાયતો બહલતાતિ આહ ‘‘અચ્છન્તિ વિપ્પસન્ન’’ન્તિ. વણ્ણનિભાય વિગતસંકિલેસતાય સમુજ્જલનં પભસ્સરતાય વત્થસ્સ, તં પરિયોદાતન્તિ વત્તબ્બતં લભતીતિ આહ ‘‘પરિયોદાતં પભસ્સરતાયા’’તિ. ઉક્કં બન્ધેય્યાતિ અઙ્ગારકપલ્લં યથા દારુઘટિકઙ્ગારાદિકેન ન ભિજ્જતિ, એવં તનુમત્તિકાલેપાદિના બન્ધેય્ય. મેઘપટલતો વેરમ્ભવાતધારાસઙ્ઘટ્ટનતો વિજ્જુતા વિય કેવલં વાતધારાસઙ્ઘટ્ટનજનિતા પભા ઉક્કાપભા, સા પન યસ્મા દ્વિન્નં વાતધારાનં વેગસમ્ભૂતસઙ્ઘટ્ટનહેતુકા, તસ્મા કારણવસેન ‘‘વાતવેગો ઉક્કા’’તિ વુત્તં.

    Etthāti etasmiṃ antarāyābhāve. Etadeva visuddhacittattameva kāraṇaṃ. Ettha ca ‘‘nevassa taṃ hoti antarāyāyā’’ti iminā heṭṭhā vuttappahānaṃ anāgāmimaggenevāti siddhaṃ hoti. Anāgāmino hi sabbaso kāmarāgo pahīno hoti, rasataṇhāya abhāvato tādisapiṇḍapātaparibhogo aggamaggādhigame kathañcipi antarāyāya na hotīti. ‘‘Seyyathāpi, bhikkhave, vattha’’nti vadanto bhagavāādimhi attanā upanītavatthūpamaṃ anusandheti. Udakassa acchabhāvo paṅkasevālapaṇakādimalābhāvena pasannatāya, tabbipariyāyato bahalatāti āha ‘‘acchanti vippasanna’’nti. Vaṇṇanibhāya vigatasaṃkilesatāya samujjalanaṃ pabhassaratāya vatthassa, taṃ pariyodātanti vattabbataṃ labhatīti āha ‘‘pariyodātaṃ pabhassaratāyā’’ti. Ukkaṃ bandheyyāti aṅgārakapallaṃ yathā dārughaṭikaṅgārādikena na bhijjati, evaṃ tanumattikālepādinā bandheyya. Meghapaṭalato verambhavātadhārāsaṅghaṭṭanato vijjutā viya kevalaṃ vātadhārāsaṅghaṭṭanajanitā pabhā ukkāpabhā, sā pana yasmā dvinnaṃ vātadhārānaṃ vegasambhūtasaṅghaṭṭanahetukā, tasmā kāraṇavasena ‘‘vātavego ukkā’’ti vuttaṃ.

    ૭૭. યથાનુસન્ધિવસેનાતિઆદિમ્હિ ઉટ્ઠિતદેસનાય અનુરૂપા અનુસન્ધિ યથાનુસન્ધિ, તસ્સા વસેન. બ્યતિરેકદસ્સનં વિય હિ સાધેતબ્બસ્સ આદિમ્હિ ઉટ્ઠિતદેસનાય પટિપક્ખદસ્સનમ્પિ અનુરૂપદેસનાવ સમ્મદેવ પતિટ્ઠાપનભાવતો, યથા તં આવત્તહારયોજનાયં વિસભાગધમ્માવત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. ‘‘યથાનુસન્ધિવસેન દેસના આગતા’’તિ સઙ્ખેપતો વુત્તમત્થં વિત્થારેન્તો તપ્પસઙ્ગેન ઇતરેપિ અનુસન્ધી દસ્સેતું ‘‘તયો હી’’તિઆદિમાહ. બહિદ્ધાતિ બાહિરેસુ વત્થૂસુ. અસતિ પરિતસ્સનાતિ તણ્હાદિટ્ઠિપરિતસ્સનાભાવો. વિસ્સજ્જિતસુત્તવસેનાતિ ‘‘ઇધ ભિક્ખુ એકચ્ચસ્સા’’તિઆદિના (મ॰ નિ॰ ૧.૨૪૨) વિસ્સજ્જિતસુત્તવસેન. યેન ધમ્મેનાતિ સીલાદિવોદાનધમ્મેસુ અક્ખન્તિયાદિસંકિલેસધમ્મેસુ ચ યેન યેન ધમ્મેન. છ અભિઞ્ઞા આગતાતિ ઇમિના ‘‘અનુરૂપધમ્મવસેન વા’’તિ વુત્તવિકપ્પં દસ્સેતિ, સેસેહિ ‘‘પટિપક્ખવસેન વા’’તિ વુત્તવિકપ્પં. અક્ખન્તિયા હિ કકચૂપમોવાદો (મ॰ નિ॰ ૧.૨૨૨) પટિપક્ખો, તથા દિટ્ઠિયા ‘‘નેતં મમ, નેસોહમસ્મિ, ન મેસો અત્તા’’તિ એવં પટિભાગા સુઞ્ઞતાકારેન. સેસદ્વયેપિ એસેવ નયો. ‘‘ચિત્તે સંકિલિટ્ઠે દુગ્ગતિ પાટિકઙ્ખા’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૭૦) હેટ્ઠા કિલેસદેસના આગતા. સબ્બોતિ અનવસેસો. સબ્બાકારેનાતિ આદીનવાનિસંસપચ્ચવેક્ખણપુગ્ગલદોસજાનનાદિના સબ્બપ્પકારેન.

    77.Yathānusandhivasenātiādimhi uṭṭhitadesanāya anurūpā anusandhi yathānusandhi, tassā vasena. Byatirekadassanaṃ viya hi sādhetabbassa ādimhi uṭṭhitadesanāya paṭipakkhadassanampi anurūpadesanāva sammadeva patiṭṭhāpanabhāvato, yathā taṃ āvattahārayojanāyaṃ visabhāgadhammāvattanti daṭṭhabbaṃ. ‘‘Yathānusandhivasena desanā āgatā’’ti saṅkhepato vuttamatthaṃ vitthārento tappasaṅgena itarepi anusandhī dassetuṃ ‘‘tayo hī’’tiādimāha. Bahiddhāti bāhiresu vatthūsu. Asati paritassanāti taṇhādiṭṭhiparitassanābhāvo. Vissajjitasuttavasenāti ‘‘idha bhikkhu ekaccassā’’tiādinā (ma. ni. 1.242) vissajjitasuttavasena. Yena dhammenāti sīlādivodānadhammesu akkhantiyādisaṃkilesadhammesu ca yena yena dhammena. Cha abhiññā āgatāti iminā ‘‘anurūpadhammavasena vā’’ti vuttavikappaṃ dasseti, sesehi ‘‘paṭipakkhavasena vā’’ti vuttavikappaṃ. Akkhantiyā hi kakacūpamovādo (ma. ni. 1.222) paṭipakkho, tathā diṭṭhiyā ‘‘netaṃ mama, nesohamasmi, na meso attā’’ti evaṃ paṭibhāgā suññatākārena. Sesadvayepi eseva nayo. ‘‘Citte saṃkiliṭṭhe duggati pāṭikaṅkhā’’ti (ma. ni. 1.70) heṭṭhā kilesadesanā āgatā. Sabboti anavaseso. Sabbākārenāti ādīnavānisaṃsapaccavekkhaṇapuggaladosajānanādinā sabbappakārena.

    ૭૮. ‘‘મેત્તા ભાવેતબ્બા બ્યાપાદસ્સ પહાનાયા’’તિઆદિવચનતો (અ॰ નિ॰ ૯.૧) મેત્તાદયો બ્યાપાદવિહેસારતિરાગાનં પટિપક્ખા. યસ્મા ‘‘સો અત્થી’’તિઆદિના ભગવતા અનાગામિનો અગ્ગમગ્ગાધિગમનં ચતુસચ્ચકમ્મટ્ઠાનં મત્થકં પાપેત્વા કથિતં, તસ્મા તં દસ્સેન્તો ‘‘ઇદાનિસ્સા’’તિઆદિમાહ.

    78. ‘‘Mettā bhāvetabbā byāpādassa pahānāyā’’tiādivacanato (a. ni. 9.1) mettādayo byāpādavihesāratirāgānaṃ paṭipakkhā. Yasmā ‘‘so atthī’’tiādinā bhagavatā anāgāmino aggamaggādhigamanaṃ catusaccakammaṭṭhānaṃ matthakaṃ pāpetvā kathitaṃ, tasmā taṃ dassento ‘‘idānissā’’tiādimāha.

    બ્રહ્મવિહારધમ્મેતિ બ્રહ્મવિહારે ચેવ બ્રહ્મવિહારસહગતધમ્મે ચ. તેનાહ ‘‘નામવસેના’’તિ. વવત્થપેત્વાતિ આનેત્વા સમ્બન્ધિતબ્બં. નામન્તિપિ હિ ઈદિસેસુ ઠાનેસુ ચત્તારો અરૂપિનો ખન્ધા વુચ્ચન્તિ. ઇમિના નયેનાતિ એતેન ભૂતનિસ્સિતાનં સેસુપાદાયધમ્માનં સબ્બેસમ્પિ પહાતબ્બતણ્હાવજ્જાનં તેભૂમકધમ્માનં પરિગ્ગહવિધિં ઉલ્લિઙ્ગેતિ. સભાવતો વિજ્જમાનં તં અત્તપચ્ચક્ખં કત્વા ઞાણેન યાથાવતો પટિવિજ્ઝિયમાનતં ઉપાદાય ‘‘અત્થિ ઇદ’’ન્તિ યથાવવત્થાપિતં નામરૂપં. તેનેવાહ ‘‘એત્તાવતાનેન દુક્ખસચ્ચવવત્થાનં કતં હોતી’’તિ. સાવધારણઞ્ચેતં વચનં, લોકસમઞ્ઞાસિદ્ધં સત્તઇત્થિપુરિસાદિ વિય, ઇતો બાહિરકપરિકપ્પિતં પકતિઆદિ દ્રબ્યાદિ જીવાદિ કાયાદિ વિય ચ ન પરમત્થતો નત્થિ, અત્થેવાતિ વુત્તં હોતિ. પજાનાતીતિ પુબ્બભાગે તાવ લક્ખણરસાદિવસેન ચેવ પટિગ્ગહવિભાગવસેન ચ પકારતો જાનાતિ, અપરભાગે પન પરિઞ્ઞાભિસમયવસેન પટિવિજ્ઝન્તો જાનાતિ. એકન્તહીના નામ અકુસલધમ્મા સમ્પતિ આયતિઞ્ચ દુક્ખમૂલત્તા, તત્થાપિ વિસેસતો તણ્હાતિ આહ ‘‘દુક્ખસ્સ સમુદયં પટિવિજ્ઝન્તો અત્થિ હીનન્તિ પજાનાતી’’તિ. અત્તનો પચ્ચયેહિ પધાનભાવં નીતત્તા પણીતન્તિ ઇમિના અત્થેન અરિયમગ્ગોવ ‘‘પણીત’’ન્તિ વુચ્ચતીતિ આહ ‘‘પહાનુપાયં વિચિનન્તો અત્થિ પણીતન્તિ પજાનાતી’’તિ. ‘‘ઉત્તમટ્ઠેન ચ પણીત’’ન્તિ વુચ્ચમાને નિરોધસચ્ચસ્સપિ સઙ્ગહો સિયા, તસ્સ પન પદન્તરેન સઙ્ગહિતત્તા વુત્તનયેનેવેત્થ અત્થો વેદિતબ્બો. અપ્પમઞ્ઞામુખેન વિપસ્સનાભિનિવેસસ્સેવ કતત્તા ‘‘બ્રહ્મવિહારસઞ્ઞાગતસ્સા’’તિ વુત્તં. ‘‘સબ્બસ્સપિ તેભૂમકસ્સ સઞ્ઞાગતસ્સા’’તિ વત્તું વટ્ટતિયેવ. ન ચેત્થ અસઙ્ગહો તસ્સાપિ સઞ્ઞાય આગતભાવતો. લોકં ઉત્તરિત્વા સમતિક્કમિત્વા નિસ્સરિત્વા વિસંયુત્તં હુત્વા ઠિતત્તા વુત્તં ‘‘ઉત્તરિ નિસ્સરણં નિબ્બાન’’ન્તિ.

    Brahmavihāradhammeti brahmavihāre ceva brahmavihārasahagatadhamme ca. Tenāha ‘‘nāmavasenā’’ti. Vavatthapetvāti ānetvā sambandhitabbaṃ. Nāmantipi hi īdisesu ṭhānesu cattāro arūpino khandhā vuccanti. Iminā nayenāti etena bhūtanissitānaṃ sesupādāyadhammānaṃ sabbesampi pahātabbataṇhāvajjānaṃ tebhūmakadhammānaṃ pariggahavidhiṃ ulliṅgeti. Sabhāvato vijjamānaṃ taṃ attapaccakkhaṃ katvā ñāṇena yāthāvato paṭivijjhiyamānataṃ upādāya ‘‘atthi ida’’nti yathāvavatthāpitaṃ nāmarūpaṃ. Tenevāha ‘‘ettāvatānena dukkhasaccavavatthānaṃ kataṃ hotī’’ti. Sāvadhāraṇañcetaṃ vacanaṃ, lokasamaññāsiddhaṃ sattaitthipurisādi viya, ito bāhirakaparikappitaṃ pakatiādi drabyādi jīvādi kāyādi viya ca na paramatthato natthi, atthevāti vuttaṃ hoti. Pajānātīti pubbabhāge tāva lakkhaṇarasādivasena ceva paṭiggahavibhāgavasena ca pakārato jānāti, aparabhāge pana pariññābhisamayavasena paṭivijjhanto jānāti. Ekantahīnā nāma akusaladhammā sampati āyatiñca dukkhamūlattā, tatthāpi visesato taṇhāti āha ‘‘dukkhassa samudayaṃ paṭivijjhanto atthi hīnantipajānātī’’ti. Attano paccayehi padhānabhāvaṃ nītattā paṇītanti iminā atthena ariyamaggova ‘‘paṇīta’’nti vuccatīti āha ‘‘pahānupāyaṃ vicinanto atthi paṇītanti pajānātī’’ti. ‘‘Uttamaṭṭhena ca paṇīta’’nti vuccamāne nirodhasaccassapi saṅgaho siyā, tassa pana padantarena saṅgahitattā vuttanayenevettha attho veditabbo. Appamaññāmukhena vipassanābhinivesasseva katattā ‘‘brahmavihārasaññāgatassā’’ti vuttaṃ. ‘‘Sabbassapi tebhūmakassa saññāgatassā’’ti vattuṃ vaṭṭatiyeva. Na cettha asaṅgaho tassāpi saññāya āgatabhāvato. Lokaṃ uttaritvā samatikkamitvā nissaritvā visaṃyuttaṃ hutvā ṭhitattā vuttaṃ ‘‘uttari nissaraṇaṃ nibbāna’’nti.

    ચતૂહિ આકારેહીતિ ‘‘અત્થિ હીન’’ન્તિઆદીહિ ચતૂહિ પકારેહિ. અન્વયઞાણતાય અનુબોધભૂતાય વિપસ્સનાપઞ્ઞાય જાનનત્થો ધમ્મઞાણતાય પટિવેધભૂતાય મગ્ગપઞ્ઞાય દસ્સનત્થો સભાવસિદ્ધોતિ દસ્સેન્તો ‘‘વિપસ્સનાપઞ્ઞાય ચત્તારિ સચ્ચાનિ જાનનતો મગ્ગપઞ્ઞાય પસ્સતો’’તિ વુત્તં. ભયભેરવે વુત્તનયેનેવાતિ ભયભેરવસુત્તવણ્ણનાયં અત્તના વુત્તઅત્થવચનત્થપાઠેન ઇધ પાઠસ્સ સદિસત્તા અતિદિસન્તો ‘‘કામાસવાપિ…પે॰… પજાનાતી’’તિ આહ. એત્થ ચ યસ્મા ‘‘કામાસવાપિ ચિત્તં વિમુચ્ચતિ…પે॰… અવિજ્જાસવાપિ ચિત્તં વિમુચ્ચતી’’તિ ‘‘ખીણા જાતી’’તિઆદીનિ વદતા ભગવતા ચતુત્થમગ્ગો નિદ્દિટ્ઠો, તસ્મા યં હેટ્ઠા અટ્ઠકથાયં વુત્તં ‘‘સો ચ ઉપરિ ચતુત્થમગ્ગસ્સેવ નિદ્દિટ્ઠત્તા યુજ્જતી’’તિ, તં સુવુત્તમેવાતિ દટ્ઠબ્બં.

    Catūhiākārehīti ‘‘atthi hīna’’ntiādīhi catūhi pakārehi. Anvayañāṇatāya anubodhabhūtāya vipassanāpaññāya jānanattho dhammañāṇatāya paṭivedhabhūtāya maggapaññāya dassanattho sabhāvasiddhoti dassento ‘‘vipassanāpaññāya cattāri saccāni jānanato maggapaññāya passato’’ti vuttaṃ. Bhayabherave vuttanayenevāti bhayabheravasuttavaṇṇanāyaṃ attanā vuttaatthavacanatthapāṭhena idha pāṭhassa sadisattā atidisanto ‘‘kāmāsavāpi…pe… pajānātī’’ti āha. Ettha ca yasmā ‘‘kāmāsavāpi cittaṃ vimuccati…pe… avijjāsavāpi cittaṃ vimuccatī’’ti ‘‘khīṇā jātī’’tiādīni vadatā bhagavatā catutthamaggo niddiṭṭho, tasmā yaṃ heṭṭhā aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ ‘‘so ca upari catutthamaggasseva niddiṭṭhattā yujjatī’’ti, taṃ suvuttamevāti daṭṭhabbaṃ.

    તસ્સ ચોદનત્થાયાતિ તસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ ભગવા અત્તનો ચોદનત્થાય ‘‘પુચ્છ મં ત્વં બ્રાહ્મણ યદેત્થ તયા મનસાભિસમીહિત’’ન્તિ ચોદનાય, ઓકાસદાનત્થાયાતિ અધિપ્પાયો. દેસનાસન્નિસ્સયો બ્રાહ્મણસ્સ તથારૂપો એત્થ અજ્ઝાસયોપિ નત્થીતિ યથાવુત્તઅનુસન્ધિત્તયવિનિમુત્તત્તા ‘‘પાટિયેક્કં અનુસન્ધિં આહા’’તિ વુત્તં. ચિત્તગતત્તા અબ્ભન્તરેન. કિલેસવુટ્ઠાનસિનાનેનાતિ કિલેસમલપવાહનેન રાગપરિળાહાદિવૂપસમકરેન ચ અટ્ઠઙ્ગિકઅરિયમગ્ગસલિલસિનાનેન.

    Tassa codanatthāyāti tassa brāhmaṇassa bhagavā attano codanatthāya ‘‘puccha maṃ tvaṃ brāhmaṇa yadettha tayā manasābhisamīhita’’nti codanāya, okāsadānatthāyāti adhippāyo. Desanāsannissayo brāhmaṇassa tathārūpo ettha ajjhāsayopi natthīti yathāvuttaanusandhittayavinimuttattā ‘‘pāṭiyekkaṃ anusandhiṃ āhā’’ti vuttaṃ. Cittagatattā abbhantarena. Kilesavuṭṭhānasinānenāti kilesamalapavāhanena rāgapariḷāhādivūpasamakarena ca aṭṭhaṅgikaariyamaggasalilasinānena.

    ૭૯. ધમ્મસભામણ્ડપં તાવદેવ ઉપગતત્તા બાહુકા નદિતો આગતં વિય મઞ્ઞમાનો. અરિયફલમદ્દનચુણ્ણાદયો તેલસિનેહસ્સ વિવેચનેન . લૂખભાવો લોકં, તં એતિસ્સા અત્થીતિ લોકાતિ સમ્મતા. લોક્ખસમ્મતગ્ગહણેન ‘‘તથા સા નદી લોકે પાકટા’’તિ એવં પવત્તં અત્તનો મિચ્છાગાહં દીપેતિ. તેનાહ ‘‘વિસુદ્ધભાવં દેતીતિ એવં સમ્મતા’’તિ. પાપપવાહનેન સમ્પરાયિકાદિસમ્પત્તિઆવહતો લોકસ્સ હિતા લોક્યા. લોક્યાતિ સમ્મતાતિ સબ્બં પુરિમસદિસં. તેનાહ ‘‘સેટ્ઠં લોકં ગમયતીતિ એવં સમ્મતા’’તિ. પુઞ્ઞસમ્મતાતિ પુજ્જભવફલનિબ્બત્તનેન સત્તાનં પુનનેન વિસોધનેન પુઞ્ઞાતિ સમ્મતા. તદત્થદીપનત્થમેવાતિ તસ્સા પુબ્બે આગતદેસનાય અત્થદીપનત્થમેવ. વુત્તસ્સેવત્થસ્સ પુન દીપનં કિમત્થિયન્તિ આહ ‘‘ગાથારુચિકાન’’ન્તિ. ચુણ્ણિકવચનં અસમ્ભાવેન્તા તથા ચ વુત્તે અત્થમબુજ્ઝનકા પજ્જવચનં સમ્ભાવેન્તા તથા ચ વુત્તે બુજ્ઝનકા ગાથારુચિકા. વિસેસત્થદીપનત્થન્તિ વિસિટ્ઠદીપનત્થં, પુરિમદેસનાય અઞ્ઞદીપનત્થન્તિ અત્થો.

    79. Dhammasabhāmaṇḍapaṃ tāvadeva upagatattā bāhukā nadito āgataṃ viya maññamāno. Ariyaphalamaddanacuṇṇādayo telasinehassa vivecanena . Lūkhabhāvo lokaṃ, taṃ etissā atthīti lokāti sammatā. Lokkhasammataggahaṇena ‘‘tathā sā nadī loke pākaṭā’’ti evaṃ pavattaṃ attano micchāgāhaṃ dīpeti. Tenāha ‘‘visuddhabhāvaṃ detīti evaṃ sammatā’’ti. Pāpapavāhanena samparāyikādisampattiāvahato lokassa hitā lokyā. Lokyāti sammatāti sabbaṃ purimasadisaṃ. Tenāha ‘‘seṭṭhaṃ lokaṃ gamayatīti evaṃ sammatā’’ti. Puññasammatāti pujjabhavaphalanibbattanena sattānaṃ punanena visodhanena puññāti sammatā. Tadatthadīpanatthamevāti tassā pubbe āgatadesanāya atthadīpanatthameva. Vuttassevatthassa puna dīpanaṃ kimatthiyanti āha ‘‘gāthārucikāna’’nti. Cuṇṇikavacanaṃ asambhāventā tathā ca vutte atthamabujjhanakā pajjavacanaṃ sambhāventā tathā ca vutte bujjhanakā gāthārucikā. Visesatthadīpanatthanti visiṭṭhadīpanatthaṃ, purimadesanāya aññadīpanatthanti attho.

    ‘‘ગચ્છતિ પન ભવં ગોતમો બાહુકં નદિં સિનાયિતુ’’ન્તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૭૮) હેટ્ઠા વુત્તત્તા બાહુકન્તિ ઇદમેવ એત્થ તદત્થદીપકં. સેસાનિ અધિકક્કાદિવચનાનિ તતો વિસિટ્ઠસ્સ અત્થસ્સ બોધનતો વિસેસત્થદીપકાનિ. કસ્મા પનેત્થ ભગવતા બ્રાહ્મણેન અવુત્તાનિ અધિકક્કાદીનિ ગહિતાનીતિ આહ ‘‘યથેવ હી’’તિઆદિ. કક્કન્તિ ન્હાનપિણ્ડં અધિપ્પેતં, ન્હાયિત્વા અધિકં કક્કં એત્થ ગણ્હન્તીતિ અધિકક્કં. તેનાહ ‘‘ન્હાનસમ્ભારવસેના’’તિઆદિ. મણ્ડલવાપિસણ્ઠાનન્તિ વટ્ટપોક્ખરણીસણ્ઠાનં. નદિયોતિ વિસું નદિયો, ન અધિકક્કાદીનિ વિય તિત્થમત્તં.

    ‘‘Gacchati pana bhavaṃ gotamo bāhukaṃ nadiṃ sināyitu’’nti (ma. ni. 1.78) heṭṭhā vuttattā bāhukanti idameva ettha tadatthadīpakaṃ. Sesāni adhikakkādivacanāni tato visiṭṭhassa atthassa bodhanato visesatthadīpakāni. Kasmā panettha bhagavatā brāhmaṇena avuttāni adhikakkādīni gahitānīti āha ‘‘yatheva hī’’tiādi. Kakkanti nhānapiṇḍaṃ adhippetaṃ, nhāyitvā adhikaṃ kakkaṃ ettha gaṇhantīti adhikakkaṃ. Tenāha ‘‘nhānasambhāravasenā’’tiādi. Maṇḍalavāpisaṇṭhānanti vaṭṭapokkharaṇīsaṇṭhānaṃ. Nadiyoti visuṃ nadiyo, na adhikakkādīni viya titthamattaṃ.

    તીહિ પદેહીતિ સુન્દરિકાપયાગબાહુકાપદેહિ. ચત્તારીતિ અધિકક્કાદીનિ ચત્તારિ. વુત્તાનેવ હોન્તીતિ લોકસમ્મતાલક્ખણેન એકલક્ખણતા બ્રાહ્મણસ્સ અધિપ્પાયેન, પરમત્થતો પન પાપપવાહલક્ખણેન એકલક્ખણત્તા. તેનાહ ‘‘તસ્મા’’તિઆદિ. કિઞ્ચિ પાપસુદ્ધિં ન કરોન્તિયેવ. ન હિ નં સોધયેતિ નં પુગ્ગલં ન સોધયે. વેરકિબ્બિસભાવં અપ્પત્તા નામ કમ્મપથભાવં અપ્પત્તા. તેનાહ ‘‘ખુદ્દકેહી’’તિ.

    Tīhi padehīti sundarikāpayāgabāhukāpadehi. Cattārīti adhikakkādīni cattāri. Vuttāneva hontīti lokasammatālakkhaṇena ekalakkhaṇatā brāhmaṇassa adhippāyena, paramatthato pana pāpapavāhalakkhaṇena ekalakkhaṇattā. Tenāha ‘‘tasmā’’tiādi. Kiñci pāpasuddhiṃ na karontiyeva. Na hi naṃ sodhayeti naṃ puggalaṃ na sodhaye. Verakibbisabhāvaṃ appattā nāma kammapathabhāvaṃ appattā. Tenāha ‘‘khuddakehī’’ti.

    પટિહનન્તોતિ અયુત્તભાવદસ્સનેન તં દિટ્ઠિં પટિબાહન્તો. તત્થાયં પટિબાહનવિધિ યથા યં કિઞ્ચિ ઉદકોરોહનં ન પાપપવાહનં, એવં યો કોચિ નક્ખત્તયોગો પાપહેતૂનં પટિપક્ખાભાવતો. યઞ્હિ વિનાસેતિ, સો તસ્સ પટિપક્ખો. યથા આલોકો અન્ધકારસ્સ વિજ્જા ચ અવિજ્જાય, ન એવં ઉદકોરોહનં નક્ખત્તયોગો વા પાપહેતૂનં લોભાદીનં પટિપક્ખો, તસ્મા નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બં ‘‘ન ઉદકોરોહનાદિ પાપપવાહન’’ન્તિ. નિચ્ચં ફગ્ગુનીનક્ખત્તન્તિ સુદ્ધસીલાદિકસ્સ સબ્બકાલં મઙ્ગલદિવસો એવાતિ અધિપ્પાયો. ઇતરોતિ સીલાદિવસેન અસુદ્ધો. નિચ્ચમેવ ઉપોસથો અરિયુપોસથેન ઉપવુત્થભાવતો. સુદ્ધસ્સાતિ પરિસુદ્ધમનોસમાચારસ્સ. સુચિકમ્મસ્સાતિ પરિસુદ્ધકાયવચીસમાચારસ્સ. તેનાહ ‘‘નિક્કિલેસતાયા’’તિઆદિ. કુસલૂપસઞ્હિતન્તિ અનવજ્જભાવૂપગતં. વતસમાદાનન્તિ ધુતધમ્મસમાદાનાદિ સમ્પન્નમેવ હોતિ, નાસ્સ વિપત્તિ અત્થીતિ અત્થો. મમ સાસનેયેવ સિનાહિ, યદિ અચ્ચન્તમેવ સુદ્ધિં ઇચ્છસીતિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘સચે’’તિઆદિ. ખેમતન્તિ ખેમભાવં. યથા સબ્બભૂતાનિ તપવસેન ખેમપ્પત્તાનિ અભયપ્પત્તાનિ હોન્તિ, એવં કરોહીતિ તં હેટ્ઠા દસ્સિતં મેત્તાદિભાવનં બ્રાહ્મણસ્સ સઙ્ખેપેન ઉપદિસન્તેનસ્સ એકચ્ચસમાધિસમ્પદા તદવિનાભાવિની પઞ્ઞાસમ્પદા ચ દસ્સિતાતિ દટ્ઠબ્બં. તેનાહ ‘‘મનોદ્વારસુદ્ધિ દસ્સિતા’’તિ.

    Paṭihanantoti ayuttabhāvadassanena taṃ diṭṭhiṃ paṭibāhanto. Tatthāyaṃ paṭibāhanavidhi yathā yaṃ kiñci udakorohanaṃ na pāpapavāhanaṃ, evaṃ yo koci nakkhattayogo pāpahetūnaṃ paṭipakkhābhāvato. Yañhi vināseti, so tassa paṭipakkho. Yathā āloko andhakārassa vijjā ca avijjāya, na evaṃ udakorohanaṃ nakkhattayogo vā pāpahetūnaṃ lobhādīnaṃ paṭipakkho, tasmā niṭṭhamettha gantabbaṃ ‘‘na udakorohanādi pāpapavāhana’’nti. Niccaṃ phaggunīnakkhattanti suddhasīlādikassa sabbakālaṃ maṅgaladivaso evāti adhippāyo. Itaroti sīlādivasena asuddho. Niccameva uposatho ariyuposathena upavutthabhāvato. Suddhassāti parisuddhamanosamācārassa. Sucikammassāti parisuddhakāyavacīsamācārassa. Tenāha ‘‘nikkilesatāyā’’tiādi. Kusalūpasañhitanti anavajjabhāvūpagataṃ. Vatasamādānanti dhutadhammasamādānādi sampannameva hoti, nāssa vipatti atthīti attho. Mama sāsaneyeva sināhi, yadi accantameva suddhiṃ icchasīti adhippāyo. Tenāha ‘‘sace’’tiādi. Khematanti khemabhāvaṃ. Yathā sabbabhūtāni tapavasena khemappattāni abhayappattāni honti, evaṃ karohīti taṃ heṭṭhā dassitaṃ mettādibhāvanaṃ brāhmaṇassa saṅkhepena upadisantenassa ekaccasamādhisampadā tadavinābhāvinī paññāsampadā ca dassitāti daṭṭhabbaṃ. Tenāha ‘‘manodvārasuddhi dassitā’’ti.

    તસ્સ પન સમ્પદાદ્વયસ્સ નિસ્સયભૂતં સીલસમ્પદં દસ્સેતું ‘‘સચે મુસા ન ભણસી’’તિઆદિ વુત્તં. એત્થ ચ યથા ‘‘સચે મુસા ન ભણસી’’તિઆદિના મુસાવાદ-પાણાતિપાત-અદિન્નાદાન-પટિવિરતિવચનેન અવસેસકાયવચીદુચ્ચરિતવિરતીપિ વુત્તા એવ હોતિ લક્ખણહારનયેન, એવં ‘‘સદ્દહાનો અમચ્છરી’’તિ સદ્ધાદિધનસમ્પદાનિયોજનેનેવ અવસેસઅરિયધનસમ્પદાનિયોજનમ્પિ સિદ્ધમેવ હોતીતિ સદ્ધાદયો વિમુત્તિપરિપાચનીયધમ્મા બ્રાહ્મણસ્સ પકાસિતા એવાતિ વેદિતબ્બા. તેનેવાહ ‘‘ઇમાય એવ પટિપત્તિયા કિલેસસુદ્ધી’’તિ. ગયા સમ્મતતરા બાહુકાદીહિપીતિ અધિપ્પાયો.

    Tassa pana sampadādvayassa nissayabhūtaṃ sīlasampadaṃ dassetuṃ ‘‘sace musā na bhaṇasī’’tiādi vuttaṃ. Ettha ca yathā ‘‘sace musā na bhaṇasī’’tiādinā musāvāda-pāṇātipāta-adinnādāna-paṭivirativacanena avasesakāyavacīduccaritaviratīpi vuttā eva hoti lakkhaṇahāranayena, evaṃ ‘‘saddahāno amaccharī’’ti saddhādidhanasampadāniyojaneneva avasesaariyadhanasampadāniyojanampi siddhameva hotīti saddhādayo vimuttiparipācanīyadhammā brāhmaṇassa pakāsitā evāti veditabbā. Tenevāha ‘‘imāya eva paṭipattiyā kilesasuddhī’’ti. Gayā sammatatarā bāhukādīhipīti adhippāyo.

    ૮૦. એકોતિ અસહાયો, એસા પનસ્સ અસહાયતા એકીભાવેનાતિ. ન હિસ્સ તાવ તણ્હાદુતિયતા વિગતા. તેનેવાહ ‘‘ન ચિરસ્સેવા’’તિઆદિ. એકગ્ગહણેનેવ કાયેન વૂપકટ્ઠતા વુત્તાતિ આહ ‘‘વુપકટ્ઠો ચિત્તવિવેકેના’’તિ. તેન ‘‘દિવા ચઙ્કમેન નિસજ્જાયા’’તિઆદિના (મ॰ નિ॰ ૧.૪૨૩; ૩.૭૫; વિભ॰ ૫૧૯; મહાનિ॰ ૧૬૧) આગતં જાગરિયાનુયોગમાહ. તથાભૂતસ્સ ચસ્સ એકાદસહિ અગ્ગીહિ આદિત્તે તયો ભવે પસ્સતો યથા પમાદસ્સ લેસોપિ નાહોસિ, એવં કમ્મટ્ઠાનં બ્રૂહેન્તો સમ્મદેવ પદહતિ. કત્થચિ સઙ્ખારગતે અનપેક્ખચિત્તો નિબ્બાનાધિમુત્તો એવ વિહાસીતિ દસ્સેતું ‘‘અપ્પમત્તો’’તિઆદિ વુત્તં. ખીણા જાતીતિઆદીસુ યં વત્તબ્બં, તં હેટ્ઠા વુત્તમેવ. સેસં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

    80.Ekoti asahāyo, esā panassa asahāyatā ekībhāvenāti. Na hissa tāva taṇhādutiyatā vigatā. Tenevāha ‘‘na cirassevā’’tiādi. Ekaggahaṇeneva kāyena vūpakaṭṭhatā vuttāti āha ‘‘vupakaṭṭho cittavivekenā’’ti. Tena ‘‘divā caṅkamena nisajjāyā’’tiādinā (ma. ni. 1.423; 3.75; vibha. 519; mahāni. 161) āgataṃ jāgariyānuyogamāha. Tathābhūtassa cassa ekādasahi aggīhi āditte tayo bhave passato yathā pamādassa lesopi nāhosi, evaṃ kammaṭṭhānaṃ brūhento sammadeva padahati. Katthaci saṅkhāragate anapekkhacitto nibbānādhimutto eva vihāsīti dassetuṃ ‘‘appamatto’’tiādi vuttaṃ. Khīṇā jātītiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttameva. Sesaṃ suviññeyyameva.

    વત્થસુત્તવણ્ણનાય લીનત્થપ્પકાસના સમત્તા.

    Vatthasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / મજ્ઝિમનિકાય • Majjhimanikāya / ૭. વત્થસુત્તં • 7. Vatthasuttaṃ

    અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / સુત્તપિટક (અટ્ઠકથા) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / મજ્ઝિમનિકાય (અટ્ઠકથા) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ૭. વત્થસુત્તવણ્ણના • 7. Vatthasuttavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact