Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / નેત્તિવિભાવિની • Nettivibhāvinī |
૨. વિચયહારસમ્પાતવિભાવના
2. Vicayahārasampātavibhāvanā
૫૩. યેન દેસનાહારસમ્પાતેન અસ્સાદાદયો આચરિયેન વિભત્તા, અમ્હેહિ ચ ઞાતા, સો દેસનાહારસમ્પાતો પરિપુણ્ણો, ‘‘કતમો વિચયહારસમ્પાતો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ કતમો વિચયો હારસમ્પાતો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થાતિ તેસુ દેસનાહારસમ્પાતાદીસુ સોળસસુ હારસમ્પાતેસુ કતમો સંવણ્ણનાવિસેસો વિચયહારસમ્પાતો નામાતિ પુચ્છતિ. ઇમેસુ ધમ્મેસુ અયં ધમ્મો યેન સંવણ્ણનાવિસેસેન વિચયિતબ્બો, સો સંવણ્ણનાવિસેસો વિચયહારસમ્પાતો નામાતિ નિયમેત્વા વિભજિતું ‘‘તત્થ તણ્હા’’તિઆદિ વુત્તં. અટ્ઠકથાયં પન –
53. Yena desanāhārasampātena assādādayo ācariyena vibhattā, amhehi ca ñātā, so desanāhārasampāto paripuṇṇo, ‘‘katamo vicayahārasampāto’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha katamo vicayo hārasampāto’’tiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu desanāhārasampātādīsu soḷasasu hārasampātesu katamo saṃvaṇṇanāviseso vicayahārasampāto nāmāti pucchati. Imesu dhammesu ayaṃ dhammo yena saṃvaṇṇanāvisesena vicayitabbo, so saṃvaṇṇanāviseso vicayahārasampāto nāmāti niyametvā vibhajituṃ ‘‘tattha taṇhā’’tiādi vuttaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana –
‘‘એવં દેસનાહારસમ્પાતં દસ્સેત્વા ઇદાનિ વિચયહારસમ્પાતં દસ્સેન્તો યસ્મા દેસનાહારપદત્થવિચયો વિચયહારો, તસ્મા દેસનાહારે વિપલ્લાસહેતુભાવેન નિદ્ધારિતાય તણ્હાય કુસલાદિવિભાગપવિચયમુખેન વિચયહારસમ્પાતં દસ્સેતું ‘તત્થ તણ્હા દુવિધા’તિઆદિ આરદ્ધ’’ન્તિ (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ ૫૩) –
‘‘Evaṃ desanāhārasampātaṃ dassetvā idāni vicayahārasampātaṃ dassento yasmā desanāhārapadatthavicayo vicayahāro, tasmā desanāhāre vipallāsahetubhāvena niddhāritāya taṇhāya kusalādivibhāgapavicayamukhena vicayahārasampātaṃ dassetuṃ ‘tattha taṇhā duvidhā’tiādi āraddha’’nti (netti. aṭṭha. 53) –
વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તસ્મિં ‘‘અરક્ખિતેન ચિત્તેના’’તિઆદિસુત્તત્થે દેસનાહારસમ્પાતેન સંવણ્ણિતે અકુસલધમ્મે ‘‘તણ્હા’’તિ નિદ્ધારિતા સબ્બતણ્હા. કુસલાપીતિ ચતુભૂમકે કુસલે ઉદ્દિસ્સ પવત્તા તણ્હાપિ. અકુસલાપીતિ અકુસલધમ્મે ઉદ્દિસ્સ પવત્તા તણ્હાપીતિ દુવિધા હોતીતિ વિચયિતબ્બા. તેન વુત્તં ટીકાયં – ‘‘કુસલધમ્મારમ્મણાતિ કુસલધમ્મે ઉદ્દિસ્સ પવત્તમત્તં સન્ધાય વુત્તં, ન તેસં આરમ્મણપચ્ચયતં, ઇધ ‘કુસલા ધમ્મા’તિ લોકુત્તરધમ્માનમ્પિ અધિપ્પેતત્તા’’તિ.
Vuttaṃ. Tattha tatthāti tasmiṃ ‘‘arakkhitena cittenā’’tiādisuttatthe desanāhārasampātena saṃvaṇṇite akusaladhamme ‘‘taṇhā’’ti niddhāritā sabbataṇhā. Kusalāpīti catubhūmake kusale uddissa pavattā taṇhāpi. Akusalāpīti akusaladhamme uddissa pavattā taṇhāpīti duvidhā hotīti vicayitabbā. Tena vuttaṃ ṭīkāyaṃ – ‘‘kusaladhammārammaṇāti kusaladhamme uddissa pavattamattaṃ sandhāya vuttaṃ, na tesaṃ ārammaṇapaccayataṃ, idha ‘kusalā dhammā’ti lokuttaradhammānampi adhippetattā’’ti.
‘‘કુસલા તણ્હા કિંગામિની, અકુસલા તણ્હા કિં ગામિની’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘અકુસલા સંસારગામિની’’તિઆદિ વુત્તં. અથ વા ‘‘કતમો કુસલાકુસલતણ્હાનં વિસેસો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘અકુસલા સંસારગામિની’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘તણ્હા નામ સંસારગામિની હોતુ, કથં અપચયગામિની’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘પહાનતણ્હા’’તિ વુત્તં, પહાનસ્સ હેતુભૂતા તણ્હા પહાનતણ્હાતિ અત્થો, પહાતબ્બતણ્હં આગમ્મ યં પહાનં પવત્તેતબ્બં, તેન પવત્તેતબ્બેન પહાનેન અપચયં ગચ્છતીતિ વુત્તં હોતિ.
‘‘Kusalā taṇhā kiṃgāminī, akusalā taṇhā kiṃ gāminī’’ti pucchitabbattā ‘‘akusalā saṃsāragāminī’’tiādi vuttaṃ. Atha vā ‘‘katamo kusalākusalataṇhānaṃ viseso’’ti pucchitabbattā ‘‘akusalā saṃsāragāminī’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Taṇhā nāma saṃsāragāminī hotu, kathaṃ apacayagāminī’’ti vattabbattā ‘‘pahānataṇhā’’ti vuttaṃ, pahānassa hetubhūtā taṇhā pahānataṇhāti attho, pahātabbataṇhaṃ āgamma yaṃ pahānaṃ pavattetabbaṃ, tena pavattetabbena pahānena apacayaṃ gacchatīti vuttaṃ hoti.
‘‘કિં પન તણ્હાયેવ કુસલાકુસલાતિ દુબ્બિધા, ઉદાહુ અઞ્ઞોપિ કુસલાકુસલાતિ દુબ્બિધો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘માનોપી’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘કતમો માનો કુસલો, કતમો માનો અકુસલો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘યં માનં નિસ્સાય માનં પજહતિ, અયં માનો કુસલો. યો પન માનો દુક્ખં નિબ્બત્તયતિ, અયં માનો અકુસલો’’તિ વુત્તં. તત્થ યં માનં…પે॰… કુસલોતિ યં માનં નિસ્સાય ઉપનિસ્સાય પહાનં પવત્તિતં, તેન પહાનેન સન્તાને ઉપ્પજ્જનારહં માનં પજહતિ, અયં ઉપનિસ્સયપચ્ચયભૂતો માનો ફલૂપચારેન કુસલો. યો પન…પે॰… અકુસલોતિ યો પન માનો પરહિંસનાદિવસેન પવત્તમાનો હુત્વા અત્તનો ચ પરસ્સ ચ દુક્ખં નિબ્બત્તયતિ, અયં માનો અકુસલોતિ વિચયિત્વા વેદિતબ્બો.
‘‘Kiṃ pana taṇhāyeva kusalākusalāti dubbidhā, udāhu aññopi kusalākusalāti dubbidho’’ti vattabbattā ‘‘mānopī’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Katamo māno kusalo, katamo māno akusalo’’ti pucchitabbattā ‘‘yaṃ mānaṃ nissāya mānaṃ pajahati, ayaṃ māno kusalo. Yo pana māno dukkhaṃ nibbattayati, ayaṃ māno akusalo’’ti vuttaṃ. Tattha yaṃ mānaṃ…pe… kusaloti yaṃ mānaṃ nissāya upanissāya pahānaṃ pavattitaṃ, tena pahānena santāne uppajjanārahaṃ mānaṃ pajahati, ayaṃ upanissayapaccayabhūto māno phalūpacārena kusalo. Yo pana…pe… akusaloti yo pana māno parahiṃsanādivasena pavattamāno hutvā attano ca parassa ca dukkhaṃ nibbattayati, ayaṃ māno akusaloti vicayitvā veditabbo.
‘‘સંસારાપચયગામિનીસુ તાસુ તણ્હાસુ કતમા અપચયગામિની તણ્હા કુસલા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘કુસલા’’તિ વુત્તાય તણ્હાય સરૂપં દસ્સેતું ‘‘તત્થ યં નેક્ખમ્મસિત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થાતિ તાસુ સંસારાપચયગામિનીસુ તણ્હાભૂતાસુ કુસલાકુસલાસુ. અયં તણ્હા કુસલાતિ સમ્બન્ધો. ‘‘અરિયા પુગ્ગલા સન્તં આયતનં યં અરિયફલધમ્મં સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરન્તિ, તં આયતનં અરિયફલધમ્મં અહં કુદાસ્સુ સચ્છિકત્વા વિહરિસ્સ’’ન્તિ પત્થયન્તસ્સ તસ્સ કુલપુત્તસ્સ તસ્મિં અરિયફલે પિહા ઉપ્પજ્જતિ, પિહાપચ્ચયા યં દોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ, ઇદં દોમનસ્સં ‘‘નેક્ખમ્મસિત’’ન્તિ વુચ્ચતિ. અયં અરિયફલે પિહાસઙ્ખાતા તણ્હા કુસલા અનવજ્જા અનવજ્જઅરિયફલધમ્મં ઉદ્દિસ્સ પવત્તત્તાતિ વિચયિતબ્બં.
‘‘Saṃsārāpacayagāminīsu tāsu taṇhāsu katamā apacayagāminī taṇhā kusalā’’ti pucchitabbattā ‘‘kusalā’’ti vuttāya taṇhāya sarūpaṃ dassetuṃ ‘‘tattha yaṃ nekkhammasita’’ntiādi vuttaṃ. Tatthāti tāsu saṃsārāpacayagāminīsu taṇhābhūtāsu kusalākusalāsu. Ayaṃ taṇhā kusalāti sambandho. ‘‘Ariyā puggalā santaṃ āyatanaṃ yaṃ ariyaphaladhammaṃ sacchikatvā upasampajja viharanti, taṃ āyatanaṃ ariyaphaladhammaṃ ahaṃ kudāssu sacchikatvā viharissa’’nti patthayantassa tassa kulaputtassa tasmiṃ ariyaphale pihā uppajjati, pihāpaccayā yaṃ domanassaṃ uppajjati, idaṃ domanassaṃ ‘‘nekkhammasita’’nti vuccati. Ayaṃ ariyaphale pihāsaṅkhātā taṇhā kusalā anavajjā anavajjaariyaphaladhammaṃ uddissa pavattattāti vicayitabbaṃ.
‘‘કથં પવત્તા’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘રાગવિરાગા’’તિઆદિ વુત્તં. યા રાગવિરાગા ચેતોવિમુત્તિ પત્તબ્બા. તદારમ્મણા તં ચેતોવિમુત્તિં આગમ્મ પવત્તા તણ્હા કુસલા અનવજ્જા, યા અવિજ્જાવિરાગા પઞ્ઞાવિમુત્તિ પત્તબ્બા, તદારમ્મણા તં પઞ્ઞાવિમુત્તિં આગમ્મ પવત્તા તણ્હા કુસલા અનવજ્જાતિ વિચયિતબ્બા. તાય પઞ્ઞાવિમુત્તિયા વસેન ભગવતા –
‘‘Kathaṃ pavattā’’ti vattabbattā ‘‘rāgavirāgā’’tiādi vuttaṃ. Yā rāgavirāgā cetovimutti pattabbā. Tadārammaṇā taṃ cetovimuttiṃ āgamma pavattā taṇhā kusalā anavajjā, yā avijjāvirāgā paññāvimutti pattabbā, tadārammaṇā taṃ paññāvimuttiṃ āgamma pavattā taṇhā kusalā anavajjāti vicayitabbā. Tāya paññāvimuttiyā vasena bhagavatā –
‘‘તસ્મા રક્ખિતચિત્તસ્સ, સમ્માસઙ્કપ્પગોચરો;
‘‘Tasmā rakkhitacittassa, sammāsaṅkappagocaro;
સમ્માદિટ્ઠિપુરેક્ખારો, ઞત્વાન ઉદયબ્બયં;
Sammādiṭṭhipurekkhāro, ñatvāna udayabbayaṃ;
થિનમિદ્ધાભિભૂ ભિક્ખુ, સબ્બા દુગ્ગતિયો જહે’’તિ. (ઉદા॰ ૩૨; નેત્તિ॰ ૩૧, ૬૫, ૭૮) –
Thinamiddhābhibhū bhikkhu, sabbā duggatiyo jahe’’ti. (udā. 32; netti. 31, 65, 78) –
ગાથાયં ‘‘સબ્બા દુગ્ગતિયો જહે’’તિ પદં વુત્તં, ‘‘તસ્સા પઞ્ઞાવિમુત્તિયા યો પવિચયો કાતબ્બો, કતમો સો પવિચયો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તસ્સા કો પવિચયો’’તિઆદિ વુત્તં. તસ્સા પઞ્ઞાવિમુત્તિયા કો પવિચયોતિ ચે પુચ્છેય્ય ‘‘અટ્ઠ મગ્ગઙ્ગાનિ – સમ્માદિટ્ઠિ સમ્માસઙ્કપ્પો સમ્માવાચા સમ્માકમ્મન્તો સમ્માઆજીવો સમ્માવાયામો સમ્માસતિ સમ્માસમાધી’’તિ પવિચયો વેદિતબ્બો. ‘‘સો પવિચયો કત્થ દટ્ઠબ્બો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘સો કત્થા’’તિઆદિ વુત્તં. સો પઞ્ઞાવિમુત્તિયા પવિચયો કત્થ કસ્મિં ધમ્મે દટ્ઠબ્બોતિ પુચ્છતિ. ચતુત્થે ઝાને પારમિતાય ઉક્કંસગતાય ચતુત્થજ્ઝાનભાવનાય સો પવિચયો દટ્ઠબ્બો.
Gāthāyaṃ ‘‘sabbā duggatiyo jahe’’ti padaṃ vuttaṃ, ‘‘tassā paññāvimuttiyā yo pavicayo kātabbo, katamo so pavicayo’’ti pucchitabbattā ‘‘tassā ko pavicayo’’tiādi vuttaṃ. Tassā paññāvimuttiyā ko pavicayoti ce puccheyya ‘‘aṭṭha maggaṅgāni – sammādiṭṭhi sammāsaṅkappo sammāvācā sammākammanto sammāājīvo sammāvāyāmo sammāsati sammāsamādhī’’ti pavicayo veditabbo. ‘‘So pavicayo kattha daṭṭhabbo’’ti pucchitabbattā ‘‘so katthā’’tiādi vuttaṃ. So paññāvimuttiyā pavicayo kattha kasmiṃ dhamme daṭṭhabboti pucchati. Catutthe jhāne pāramitāya ukkaṃsagatāya catutthajjhānabhāvanāya so pavicayo daṭṭhabbo.
‘‘ચતુત્થે ઝાને પારમિતાયા’’તિ વુત્તમત્થં વિવરિતું ‘‘ચતુત્થે હિ ઝાને’’તિઆદિ વુત્તં. યો સો ચતુત્થજ્ઝાનલાભી પુગ્ગલો ચતુત્થે ઝાને પરિસુદ્ધં પરિયોદાતં અનઙ્ગણં વિગતૂપક્કિલેસં મુદુ કમ્મનિયં ઠિતં આનેઞ્જપ્પત્તં, ઇતિ અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતં ચિત્તં ભાવયતિ, સો ચતુત્થજ્ઝાનલાભી પુગ્ગલો તત્થ ચતુત્થે ઝાને અટ્ઠવિધં વિજ્જાચરણં અધિગચ્છતિ. કતમં અટ્ઠવિધં? છ અભિઞ્ઞા, દ્વે ચ વિસેસે વા અધિગચ્છતીતિ યોજના. ઇદ્ધિવિધાદયો પઞ્ચ, લોકિયાભિઞ્ઞા ચેવ અરહત્તમગ્ગપઞ્ઞા ચાતિ છ અભિઞ્ઞા. મનોમયિદ્ધિ ચેવ વિપસ્સનાઞાણઞ્ચાતિ દ્વે ચ વિસેસા હોન્તિ.
‘‘Catutthe jhāne pāramitāyā’’ti vuttamatthaṃ vivarituṃ ‘‘catutthe hi jhāne’’tiādi vuttaṃ. Yo so catutthajjhānalābhī puggalo catutthe jhāne parisuddhaṃ pariyodātaṃ anaṅgaṇaṃ vigatūpakkilesaṃ mudu kammaniyaṃ ṭhitaṃ āneñjappattaṃ, iti aṭṭhaṅgasamannāgataṃ cittaṃ bhāvayati, so catutthajjhānalābhī puggalo tattha catutthe jhāne aṭṭhavidhaṃ vijjācaraṇaṃ adhigacchati. Katamaṃ aṭṭhavidhaṃ? Cha abhiññā, dve ca visese vā adhigacchatīti yojanā. Iddhividhādayo pañca, lokiyābhiññā ceva arahattamaggapaññā cāti cha abhiññā. Manomayiddhi ceva vipassanāñāṇañcāti dve ca visesā honti.
‘‘તં ચતુત્થજ્ઝાનચિત્તં કુતો પરિસુદ્ધં…પે॰… કુતો આનેઞ્જપ્પત્ત’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તં ચિત્તં યતો પરિસુદ્ધ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તં ચિત્તં યતો ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિભાવતો પરિસુદ્ધં, તતો ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિભાવતો પરિયોદાતં હોતિ. સુખાદીનં પચ્ચયઘાતેન યતો વીતરાગાદિઅનઙ્ગણભાવતો અનઙ્ગણં, તતો વીતરાગાદિઅનઙ્ગણભાવતો વિગતૂપક્કિલેસં. યતો સુભાવિતભાવતો મુદુ, તતો સુભાવિતભાવતો કમ્મનિયં. યતો પરિસુદ્ધાદીસુ ઠિતભાવતો ઠિતં, તતો પરિસુદ્ધાદીસુ ઠિતભાવતો આનેઞ્જપ્પત્તં હોતીતિપિ યોજના યુત્તા અટ્ઠકથાયં (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ ૫૩) યુગળતો આગતત્તા. સદ્ધાવીરિયસતિસમાધિપઞ્ઞાઓભાસેહિ પરિગ્ગહિતભાવતો આનેઞ્જપ્પત્તં. સદ્ધાય હિ પરિગ્ગહિતં ચિત્તં પટિપક્ખે અસ્સદ્ધિયે ન ઇઞ્જતિ ન ચલતિ, વીરિયેન પરિગ્ગહિતં ચિત્તં પટિપક્ખે કોસજ્જે ન ઇઞ્જતિ, સતિયા પરિગ્ગહિતં ચિત્તં પટિપક્ખે પમાદે ન ઇઞ્જતિ, સમાધિના પરિગ્ગહિતં ચિત્તં પટિપક્ખે ઉદ્ધચ્ચે ન ઇઞ્જતિ, પઞ્ઞાય પરિગ્ગહિતં ચિત્તં પટિપક્ખાય અવિજ્જાય ન ઇઞ્જતિ, ઓભાસગતં ચિત્તં કિલેસન્ધકારે ન ઇઞ્જતિ. ઇતિ ઇમેહિ છહિ ધમ્મેહિ પરિગ્ગહિતં ચતુત્થજ્ઝાનચિત્તં આનેઞ્જપ્પત્તં હોતિ. એવં અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતત્તા ચતુત્થજ્ઝાનચિત્તં છન્નં અભિઞ્ઞાઞાણાનઞ્ચ મનોમયિદ્ધિવિપસ્સનાઞાણાનઞ્ચ અધિગમૂપાયો હોતિ, તસ્મા સો પઞ્ઞાવિમુત્તિપરિચયો ચતુત્થજ્ઝાને દટ્ઠબ્બોયેવાતિ સઙ્ખેપત્થો. વિત્થારતો પન અટ્ઠકથાયં (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ ૫૩) ‘‘તત્થ ઉપેક્ખાસતિપારિસુદ્ધિભાવેના’’તિઆદિના વા ‘‘અપરો નયો’’તિઆદિના વા વુત્તોયેવાતિ અમ્હેહિ ન વુત્તો.
‘‘Taṃ catutthajjhānacittaṃ kuto parisuddhaṃ…pe… kuto āneñjappatta’’nti pucchitabbattā ‘‘taṃ cittaṃ yato parisuddha’’ntiādi vuttaṃ. Taṃ cittaṃ yato upekkhāsatipārisuddhibhāvato parisuddhaṃ, tato upekkhāsatipārisuddhibhāvato pariyodātaṃ hoti. Sukhādīnaṃ paccayaghātena yato vītarāgādianaṅgaṇabhāvato anaṅgaṇaṃ, tato vītarāgādianaṅgaṇabhāvato vigatūpakkilesaṃ. Yato subhāvitabhāvato mudu, tato subhāvitabhāvato kammaniyaṃ. Yato parisuddhādīsu ṭhitabhāvato ṭhitaṃ, tato parisuddhādīsu ṭhitabhāvato āneñjappattaṃ hotītipi yojanā yuttā aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 53) yugaḷato āgatattā. Saddhāvīriyasatisamādhipaññāobhāsehi pariggahitabhāvato āneñjappattaṃ. Saddhāya hi pariggahitaṃ cittaṃ paṭipakkhe assaddhiye na iñjati na calati, vīriyena pariggahitaṃ cittaṃ paṭipakkhe kosajje na iñjati, satiyā pariggahitaṃ cittaṃ paṭipakkhe pamāde na iñjati, samādhinā pariggahitaṃ cittaṃ paṭipakkhe uddhacce na iñjati, paññāya pariggahitaṃ cittaṃ paṭipakkhāya avijjāya na iñjati, obhāsagataṃ cittaṃ kilesandhakāre na iñjati. Iti imehi chahi dhammehi pariggahitaṃ catutthajjhānacittaṃ āneñjappattaṃ hoti. Evaṃ aṭṭhaṅgasamannāgatattā catutthajjhānacittaṃ channaṃ abhiññāñāṇānañca manomayiddhivipassanāñāṇānañca adhigamūpāyo hoti, tasmā so paññāvimuttiparicayo catutthajjhāne daṭṭhabboyevāti saṅkhepattho. Vitthārato pana aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 53) ‘‘tattha upekkhāsatipārisuddhibhāvenā’’tiādinā vā ‘‘aparo nayo’’tiādinā vā vuttoyevāti amhehi na vutto.
‘‘યેસં રાગાદિઅઙ્ગણાનં અભાવેન અનઙ્ગણં, યેસં અભિજ્ઝાદિઉપક્કિલેસાનં અભાવેન વિગતૂપક્કિલેસં, યાય ચિત્તસ્સ ઠિતિયા અભાવેન ઠિતં, ઇઞ્જનાય અભાવેન આનેઞ્જપ્પત્તં, તે રાગાદિઅઙ્ગણાદયો કતમાય પક્ખા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ અઙ્ગણા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થાતિ તેસુ રાગાદિઅઙ્ગણાદીસુ અઙ્ગણા ચ રાગાદિઅઙ્ગણા ચ ઉપક્કિલેસા અભિજ્ઝાદિઉપક્કિલેસા ચ સન્તિ, તદુભયં રાગાદિઅઙ્ગણઅભિજ્ઝાદિઉપક્કિલેસદ્વયં તણ્હાપક્ખો રાગાદિઅઙ્ગણાનં તણ્હાસભાવત્તા, અભિજ્ઝાદિઉપક્કિલેસાનઞ્ચ તણ્હાય અનુલોમત્તા. યા ઇઞ્જના ફન્દના યા ચ ચિત્તસ્સ અટ્ઠિતિ અનવટ્ઠાનં અત્થિ, અયં ઇઞ્જના અટ્ઠિતિ દિટ્ઠિપક્ખો ઇઞ્જનાય ચ અટ્ઠિતિયા ચ મિચ્છાભિનિવેસહેતુભાવતોતિ પવિચયો કાતબ્બો.
‘‘Yesaṃ rāgādiaṅgaṇānaṃ abhāvena anaṅgaṇaṃ, yesaṃ abhijjhādiupakkilesānaṃ abhāvena vigatūpakkilesaṃ, yāya cittassa ṭhitiyā abhāvena ṭhitaṃ, iñjanāya abhāvena āneñjappattaṃ, te rāgādiaṅgaṇādayo katamāya pakkhā’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha aṅgaṇā’’tiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu rāgādiaṅgaṇādīsu aṅgaṇā ca rāgādiaṅgaṇā ca upakkilesā abhijjhādiupakkilesā ca santi, tadubhayaṃ rāgādiaṅgaṇaabhijjhādiupakkilesadvayaṃ taṇhāpakkho rāgādiaṅgaṇānaṃ taṇhāsabhāvattā, abhijjhādiupakkilesānañca taṇhāya anulomattā. Yā iñjanā phandanā yā ca cittassa aṭṭhiti anavaṭṭhānaṃ atthi, ayaṃ iñjanā aṭṭhiti diṭṭhipakkho iñjanāya ca aṭṭhitiyā ca micchābhinivesahetubhāvatoti pavicayo kātabbo.
‘‘કિં પન ચતુત્થજ્ઝાનચિત્તં અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતત્તાયેવ છન્નં અભિઞ્ઞાઞાણાનઞ્ચ મનોમયિદ્ધિવિપસ્સનાઞાણાનઞ્ચ અધિગમૂપાયો હોતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘ચત્તારિ ઇન્દ્રિયાની’’તિ વુત્તં. ‘‘તસ્સ ચતુત્થજ્ઝાનલાભિનો, દુક્ખિન્દ્રિયં દોમનસ્સિન્દ્રિયં સુખિન્દ્રિયં સોમનસ્સિન્દ્રિયં ઇતિ ચત્તારિન્દ્રિયાનિ ચતુત્થજ્ઝાને નિરુજ્ઝન્તિ, તસ્સ ચતુત્થજ્ઝાનલાભિનો ઉપેક્ખિન્દ્રિયં અવસિટ્ઠં ભવતિ, તસ્માપિ ચતુત્થજ્ઝાનચિત્તં વુત્તપ્પકારાનં અટ્ઠન્નં ઞાણાનં અધિગમૂપાયો હોતિ, સો ચ અધિગમૂપાયભાવો ચિણ્ણવસીભાવસ્સેવ ભવેય્ય, કથં ચતુત્થજ્ઝાનમત્તલાભિનો ચિણ્ણવસીભાવો સિયા’’તિ વત્તબ્બત્તા સો ચતુત્થજ્ઝાનલાભી ચતુત્થજ્ઝાનેયેવ અટ્ઠત્વા અરૂપસમાપત્તિયોપિ એવં કત્વા નિબ્બત્તેતિ ભાવેતિ, તસ્મા ચિણ્ણવસીભાવો હોતીતિ દસ્સેતું ‘‘સો ઉપરિમં સમાપત્તિ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તસ્સત્થો અટ્ઠકથાયં (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ ૫૩) વિત્થારતો વુત્તો, તસ્મા યોજનમત્તં કરિસ્સામ.
‘‘Kiṃ pana catutthajjhānacittaṃ aṭṭhaṅgasamannāgatattāyeva channaṃ abhiññāñāṇānañca manomayiddhivipassanāñāṇānañca adhigamūpāyo hotī’’ti pucchitabbattā ‘‘cattāri indriyānī’’ti vuttaṃ. ‘‘Tassa catutthajjhānalābhino, dukkhindriyaṃ domanassindriyaṃ sukhindriyaṃ somanassindriyaṃ iti cattārindriyāni catutthajjhāne nirujjhanti, tassa catutthajjhānalābhino upekkhindriyaṃ avasiṭṭhaṃ bhavati, tasmāpi catutthajjhānacittaṃ vuttappakārānaṃ aṭṭhannaṃ ñāṇānaṃ adhigamūpāyo hoti, so ca adhigamūpāyabhāvo ciṇṇavasībhāvasseva bhaveyya, kathaṃ catutthajjhānamattalābhino ciṇṇavasībhāvo siyā’’ti vattabbattā so catutthajjhānalābhī catutthajjhāneyeva aṭṭhatvā arūpasamāpattiyopi evaṃ katvā nibbatteti bhāveti, tasmā ciṇṇavasībhāvo hotīti dassetuṃ ‘‘so uparimaṃ samāpatti’’ntiādi vuttaṃ. Tassattho aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 53) vitthārato vutto, tasmā yojanamattaṃ karissāma.
સો રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનલાભી યોગાવચરો રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનસમાપત્તિતો ઉપરિમં આકાસાનઞ્ચાયતનસમાપત્તિં સન્તતો સન્તતરતો મનસિ કરોતિ. યથાવુત્તં ઉપરિમં સમાપત્તિં સન્તતો મનસિ કરોતો તસ્સ ચતુત્થજ્ઝાનલાભિનો યોગાવચરસ્સ ચતુત્થજ્ઝાને સઞ્ઞા સઞ્ઞાપધાના સમાપત્તિ ઓળારિકા વિય હુત્વા સણ્ઠહતિ, પટિઘસઞ્ઞા ચ ઉક્કણ્ઠા અનભિરતિ હુત્વા સણ્ઠહતિ, સો યથાવુત્તેન વિધિના મનસિ કરોન્તો યોગાવચરો સબ્બસો નિરવસેસતો રૂપસઞ્ઞાનં સમતિક્કમા પટિઘસઞ્ઞાનં અત્થઙ્ગમા નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારા ‘‘આકાસં અનન્ત’’ન્તિ મનસિ કત્વા પવત્તમાનં આકાસાનઞ્ચાયતનસમાપત્તિં સચ્છિકત્વા ઉપસમ્પજ્જ વિહરતિ. રૂપસઞ્ઞા રૂપાવચરસઞ્ઞા પઞ્ચવિધઅભિઞ્ઞાભિનીહારો હોતિ. નાનત્તસઞ્ઞા નાનારમ્મણેસુ વોકારો અકુસલો પવત્તતિ. એવં રૂપાવચરજ્ઝાને આદીનવદસ્સી હુત્વા તા રૂપસઞ્ઞાનાનત્તસઞ્ઞાયો આરમ્મણે સમતિક્કમતિ, અસ્સ યોગાવચરસ્સ પટિઘસઞ્ઞા ચ અબ્ભત્થં ગચ્છતિ. એવં ઇમિના વુત્તનયેન સમતિક્કમેન સમાહિતસ્સ, સન્તવુત્તિના અરૂપાવચરસમાધિના સમાહિતસ્સ યોગાવચરસ્સ ઓભાસો રૂપાવચરજ્ઝાનોભાસો અન્તરધાયતિ. રૂપાનં કસિણરૂપાનં ઝાનચક્ખુના દસ્સનઞ્ચ અન્તરધાયતીતિ યોજના.
So rūpāvacaracatutthajjhānalābhī yogāvacaro rūpāvacaracatutthajjhānasamāpattito uparimaṃ ākāsānañcāyatanasamāpattiṃsantato santatarato manasi karoti. Yathāvuttaṃ uparimaṃ samāpattiṃ santato manasi karoto tassa catutthajjhānalābhino yogāvacarassa catutthajjhāne saññā saññāpadhānā samāpatti oḷārikā viya hutvā saṇṭhahati, paṭighasaññā ca ukkaṇṭhā anabhirati hutvā saṇṭhahati, so yathāvuttena vidhinā manasi karonto yogāvacaro sabbaso niravasesato rūpasaññānaṃ samatikkamā paṭighasaññānaṃ atthaṅgamā nānattasaññānaṃ amanasikārā ‘‘ākāsaṃ ananta’’nti manasi katvā pavattamānaṃ ākāsānañcāyatanasamāpattiṃ sacchikatvā upasampajja viharati. Rūpasaññā rūpāvacarasaññā pañcavidhaabhiññābhinīhāro hoti. Nānattasaññā nānārammaṇesu vokāro akusalo pavattati. Evaṃ rūpāvacarajjhāne ādīnavadassī hutvā tā rūpasaññānānattasaññāyo ārammaṇe samatikkamati, assa yogāvacarassa paṭighasaññā ca abbhatthaṃ gacchati. Evaṃ iminā vuttanayena samatikkamena samāhitassa, santavuttinā arūpāvacarasamādhinā samāhitassa yogāvacarassa obhāso rūpāvacarajjhānobhāso antaradhāyati. Rūpānaṃ kasiṇarūpānaṃ jhānacakkhunā dassanañca antaradhāyatīti yojanā.
‘‘યેન સમાધિના સમાહિતસ્સ, સમાહિતસ્સ ઓભાસો ચ રૂપાનં દસ્સનઞ્ચ અન્તરધાયતિ, સો સમાધિ કિત્તકેહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતો, કથં પચ્ચવેક્ખિતબ્બો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘સો સમાધી’’તિઆદિ વુત્તં. સો સમાધીતિ યેન રૂપારૂપાવચરસમાધિના સમાહિતો, સો દુવિધોપિ સમાધિ અનભિજ્ઝાબ્યાપાદવીરિયારમ્ભેહિ તીહિ ઉપકારકઙ્ગેહિ ચ પસ્સદ્ધિસતીહિ દ્વીહિ પરિક્ખારઙ્ગેહિ ચ અવિક્ખિત્તેન એકેન સભાવઙ્ગેન ચ છહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતોતિ પચ્ચવેક્ખિતબ્બો પુનપ્પુનં ચિન્તેતબ્બો સલ્લક્ખેતબ્બો . ‘‘કથં કત્થ પચ્ચવેક્ખિતબ્બો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘અનભિજ્ઝાસહગતં મે માનસં સબ્બલોકે’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘તેસુ છસુ અઙ્ગેસુ કિત્તકો સમથો, કિત્તકા વિપસ્સના’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા એત્તકો સમથો, એત્તકા વિપસ્સનાતિ વિભજિતું ‘‘તત્થ યઞ્ચા’’તિઆદિ વુત્તં.
‘‘Yena samādhinā samāhitassa, samāhitassa obhāso ca rūpānaṃ dassanañca antaradhāyati, so samādhi kittakehi aṅgehi samannāgato, kathaṃ paccavekkhitabbo’’ti pucchitabbattā ‘‘so samādhī’’tiādi vuttaṃ. So samādhīti yena rūpārūpāvacarasamādhinā samāhito, so duvidhopi samādhi anabhijjhābyāpādavīriyārambhehi tīhi upakārakaṅgehi ca passaddhisatīhi dvīhi parikkhāraṅgehi ca avikkhittena ekena sabhāvaṅgena ca chahi aṅgehi samannāgatoti paccavekkhitabbo punappunaṃ cintetabbo sallakkhetabbo . ‘‘Kathaṃ kattha paccavekkhitabbo’’ti pucchitabbattā ‘‘anabhijjhāsahagataṃ me mānasaṃ sabbaloke’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Tesu chasu aṅgesu kittako samatho, kittakā vipassanā’’ti pucchitabbattā ettako samatho, ettakā vipassanāti vibhajituṃ ‘‘tattha yañcā’’tiādi vuttaṃ.
૫૪. ‘‘પઞ્ઞાવિમુત્તી’’તિ વુત્તસ્સ અરહત્તફલસ્સ સમાધિસ્સ સમથવિપસ્સનાસઙ્ખાતા પુબ્બભાગપટિપદા સમાધિમુખેન આચરિયેન વિભત્તા, ‘‘તાય પટિપદાય લભિતબ્બો અરહત્તફલસમાધિ કિત્તકેન વેદિતબ્બો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘સો સમાધિ પઞ્ચવિધેન વેદિતબ્બો’’તિ વુત્તં. યો અરહત્તફલસમાધિ સમથવિપસ્સનાપટિપદાય લભિતબ્બો, સો અરહત્તફલસમાધિ પઞ્ચવિધેન ઞાણદસ્સનેન વેદિતબ્બો.
54. ‘‘Paññāvimuttī’’ti vuttassa arahattaphalassa samādhissa samathavipassanāsaṅkhātā pubbabhāgapaṭipadā samādhimukhena ācariyena vibhattā, ‘‘tāya paṭipadāya labhitabbo arahattaphalasamādhi kittakena veditabbo’’ti pucchitabbattā ‘‘so samādhi pañcavidhena veditabbo’’ti vuttaṃ. Yo arahattaphalasamādhi samathavipassanāpaṭipadāya labhitabbo, so arahattaphalasamādhi pañcavidhena ñāṇadassanena veditabbo.
‘‘કથં પઞ્ચવિધઞાણદસ્સનં પચ્ચુપટ્ઠિતં ભવતી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘અયં સમાધી’’તિઆદિ વુત્તં. અયં અરહત્તફલસમાધિ અપ્પિતપ્પિતક્ખણે ફલસમાપત્તિસુખત્તા પચ્ચુપ્પન્નસુખો હોતિ, ઇતિ પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ અસ્સ અરહતો પચ્ચત્તમેવ ઞાણદસ્સનં પચ્ચુપટ્ઠિતં ભવતિ. અયં અરહત્તફલસમાધિ આયતિં સમાપજ્જિતબ્બસ્સ અરહત્તફલસમાધિસ્સ ઉપનિસ્સયપચ્ચયત્તા આયતિં સુખવિપાકો હોતિ, ઇતિ પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ…પે॰… ભવતિ. અયં અરહત્તફલસમાધિ કિલેસઅરીહિ આરકત્તા અરિયો, કામામિસવટ્ટામિસલોકામિસાનં અભાવતો નિરામિસો ચ હોતિ, ઇતિ પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ…પે॰… ભવતિ. અયં અરહત્તફલસમાધિ અકાપુરિસેહિ સમ્માસમ્બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધસાવકબુદ્ધેહિ સેવિતબ્બત્તા અકાપુરિસસેવિતો હોતિ, ઇતિ પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ…પે॰… ભવતિ. અયં અરહત્તફલસમાધિ અઙ્ગસન્તકિલેસદરથસન્તત્તા સન્તો ચેવ દિવસમ્પિ સમાપજ્જન્તસ્સ અતિત્તિકરણતો પણીતો ચ પટિપ્પસ્સદ્ધકિલેસેન અરહતા પુગ્ગલેન લદ્ધત્તા પટિપ્પસ્સદ્ધિલદ્ધો ચ અરહત્તમગ્ગસમાધિસઙ્ખાતેન એકોદિભાવેન અધિગતત્તા એકોદિભાવાધિગતો ચ સસઙ્ખારેન સપયોગેન અધિગતત્તા, નીવરણાદિપચ્ચનીકધમ્મે નિગ્ગય્હ અનધિગતત્તા, અઞ્ઞે કિલેસે વારેત્વા અનધિગતત્તા, અરહત્તમગ્ગફલભાવેનેવ પવત્તત્તા નસસઙ્ખારનિગ્ગય્હવારિતગતો હોતિ, ઇતિ પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ અસ્સ અરહતો પચ્ચત્તમેવ ઞાણદસ્સનં પચ્ચુપટ્ઠિતં ભવતીતિ પઞ્ચવિધેન ઞાણદસ્સનેન સો અરહત્તફલસમાધિ વિચયિત્વા વેદિતબ્બોતિ.
‘‘Kathaṃ pañcavidhañāṇadassanaṃ paccupaṭṭhitaṃ bhavatī’’ti vattabbattā ‘‘ayaṃ samādhī’’tiādi vuttaṃ. Ayaṃ arahattaphalasamādhi appitappitakkhaṇe phalasamāpattisukhattā paccuppannasukho hoti, iti paccavekkhantassa assa arahato paccattameva ñāṇadassanaṃ paccupaṭṭhitaṃ bhavati. Ayaṃ arahattaphalasamādhi āyatiṃ samāpajjitabbassa arahattaphalasamādhissa upanissayapaccayattā āyatiṃ sukhavipāko hoti, iti paccavekkhantassa…pe… bhavati. Ayaṃ arahattaphalasamādhi kilesaarīhi ārakattā ariyo, kāmāmisavaṭṭāmisalokāmisānaṃ abhāvato nirāmiso ca hoti, iti paccavekkhantassa…pe… bhavati. Ayaṃ arahattaphalasamādhi akāpurisehi sammāsambuddhapaccekabuddhasāvakabuddhehi sevitabbattā akāpurisasevito hoti, iti paccavekkhantassa…pe… bhavati. Ayaṃ arahattaphalasamādhi aṅgasantakilesadarathasantattā santo ceva divasampi samāpajjantassa atittikaraṇato paṇīto ca paṭippassaddhakilesena arahatā puggalena laddhattā paṭippassaddhiladdho ca arahattamaggasamādhisaṅkhātena ekodibhāvena adhigatattā ekodibhāvādhigato ca sasaṅkhārena sapayogena adhigatattā, nīvaraṇādipaccanīkadhamme niggayha anadhigatattā, aññe kilese vāretvā anadhigatattā, arahattamaggaphalabhāveneva pavattattā nasasaṅkhāraniggayhavāritagato hoti, iti paccavekkhantassa assa arahato paccattameva ñāṇadassanaṃ paccupaṭṭhitaṃ bhavatīti pañcavidhena ñāṇadassanena so arahattaphalasamādhi vicayitvā veditabboti.
‘‘પચ્ચુપ્પન્નસુખાદીસુ સમાધીસુ કિત્તકો સમથો, કિત્તકા વિપસ્સના’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ યો ચ સમાધિ પચ્ચુપ્પન્નસુખો’’તિઆદિ વુત્તં. સમથો, વિપસ્સનાતિ ચ અરહત્તફલસમથવિપસ્સનાવ અધિપ્પેતા, ન પુબ્બભાગસમથવિપસ્સનાતિ. અરહત્તફલસમાધિ પઞ્ચવિધેન વેદિતબ્બોતિ આચરિયેન વુત્તો, ‘‘તસ્સ અરહત્તફલસમાધિસ્સ પુબ્બભાગપટિપદાયં વુત્તો સમાધિ કિત્તકેન વેદિતબ્બો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘સો સમાધિ પઞ્ચવિધેન વેદિતબ્બો’’તિ વુત્તં. યો રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનસમાધિ પુબ્બભાગપટિપદાયં વુત્તો, સો રૂપાવચરચતુત્થજ્ઝાનસમાધિ પઞ્ચવિધેન પકારેન વેદિતબ્બો. ‘‘કતમેના’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘પીતિફરણતા’’તિઆદિ વુત્તં. પઠમદુતિયજ્ઝાનેસુ પઞ્ઞા પીતિફરણતા હોતિ. પઠમદુતિયતતિયજ્ઝાનેસુ પઞ્ઞા સુખફરણતા હોતિ. ચતુત્થજ્ઝાને ચેતોપરિયપઞ્ઞા ચેતોફરણતા હોતિ. દિબ્બચક્ખુપઞ્ઞા આલોકફરણતા હોતિ. ઝાનં પચ્ચવેક્ખિત્વા પવત્તમાનપઞ્ઞા પચ્ચવેક્ખણાનિમિત્તં હોતિ. ઇતિ પઞ્ચવિધેન પઞ્ઞાપકારેન વિચયિત્વા વેદિતબ્બોતિ. ‘‘તેસુ પઞ્ચવિધેસુ પકારેસુ કિત્તકો સમથો, કિત્તકા વિપસ્સના’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ યો ચ પીતિફરણો’’તિઆદિ વુત્તં.
‘‘Paccuppannasukhādīsu samādhīsu kittako samatho, kittakā vipassanā’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha yo ca samādhi paccuppannasukho’’tiādi vuttaṃ. Samatho, vipassanāti ca arahattaphalasamathavipassanāva adhippetā, na pubbabhāgasamathavipassanāti. Arahattaphalasamādhi pañcavidhena veditabboti ācariyena vutto, ‘‘tassa arahattaphalasamādhissa pubbabhāgapaṭipadāyaṃ vutto samādhi kittakena veditabbo’’ti pucchitabbattā ‘‘so samādhi pañcavidhena veditabbo’’ti vuttaṃ. Yo rūpāvacaracatutthajjhānasamādhi pubbabhāgapaṭipadāyaṃ vutto, so rūpāvacaracatutthajjhānasamādhi pañcavidhena pakārena veditabbo. ‘‘Katamenā’’ti pucchitabbattā ‘‘pītipharaṇatā’’tiādi vuttaṃ. Paṭhamadutiyajjhānesu paññā pītipharaṇatā hoti. Paṭhamadutiyatatiyajjhānesu paññā sukhapharaṇatā hoti. Catutthajjhāne cetopariyapaññā cetopharaṇatā hoti. Dibbacakkhupaññā ālokapharaṇatā hoti. Jhānaṃ paccavekkhitvā pavattamānapaññā paccavekkhaṇānimittaṃ hoti. Iti pañcavidhena paññāpakārena vicayitvā veditabboti. ‘‘Tesu pañcavidhesu pakāresu kittako samatho, kittakā vipassanā’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha yo ca pītipharaṇo’’tiādi vuttaṃ.
૫૫. સમ્પયોગવસેન સમાધિ આચરિયેન વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘કથં આરમ્મણવસેન વિભત્તો’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘દસ કસિણાયતનાની’’તિઆદિ વુત્તં. ઇમેહિ દસહિ આરમ્મણેહિ કસિણેહિપિ સમાધિ વિચિનિત્વા વેદિતબ્બોતિ. ‘‘તેસુ દસસુ કિત્તકો સમથો, કિત્તકા વિપસ્સના’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ યઞ્ચા’’તિઆદિ વુત્તં. કસિણન્તિ ચ કસિણમણ્ડલમ્પિ પરિકમ્મમ્પિ પટિભાગનિમિત્તમ્પિ તસ્મિં પટિભાગનિમિત્તે ઉપ્પન્નજ્ઝાનમ્પિ વુચ્ચતિ, ઇધ પન સસમ્પયુત્તજ્ઝાનમેવ અધિપ્પેતં.
55. Sampayogavasena samādhi ācariyena vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘kathaṃ ārammaṇavasena vibhatto’’ti pucchitabbattā ‘‘dasa kasiṇāyatanānī’’tiādi vuttaṃ. Imehi dasahi ārammaṇehi kasiṇehipi samādhi vicinitvā veditabboti. ‘‘Tesu dasasu kittako samatho, kittakā vipassanā’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha yañcā’’tiādi vuttaṃ. Kasiṇanti ca kasiṇamaṇḍalampi parikammampi paṭibhāganimittampi tasmiṃ paṭibhāganimitte uppannajjhānampi vuccati, idha pana sasampayuttajjhānameva adhippetaṃ.
‘‘કિં પન વુત્તપ્પકારો સમાધિયેવ સમથવિપસ્સનાય યોજેતબ્બો, ઉદાહુ અઞ્ઞોપિ યોજેતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા સતિપટ્ઠાનાદિપુબ્બભાગપટિપદાભેદેન અનેકભેદભિન્નો નિરવસેસો અરિયમગ્ગોપિ વિચયિત્વા યોજેતબ્બોતિ દસ્સેતું ‘‘એવં સબ્બો’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ એવન્તિ મયા વુત્તનયેન વુત્તનયાનુસારેન સબ્બો નિરવસેસો સતિપટ્ઠાનાદિપુબ્બભાગપટિપદાભેદેન અનેકભેદભિન્નો અરિયો મગ્ગો યોજેતબ્બો. કથં? યેન યેન અનભિજ્ઝાદિઆકારેન પચ્ચુપ્પન્નસુખતાદિઆકારેન સમાધિ મયા વુત્તો, તેન તેન અનભિજ્ઝાદિઆકારેન પચ્ચુપ્પન્નસુખતાદિઆકારેન યો યો અરિયમગ્ગો સમથેન યોજેતું સમ્ભવતિ, સો સો અરિયમગ્ગો સમથેન વિચયિત્વા યોજયિતબ્બો. યો યો અરિયમગ્ગો વિપસ્સનાય યોજેતું સમ્ભવતિ, સો સો અરિયમગ્ગો વિપસ્સનાય યોજયિત્વા યોજયિતબ્બોતિ અત્થો ગહેતબ્બો.
‘‘Kiṃ pana vuttappakāro samādhiyeva samathavipassanāya yojetabbo, udāhu aññopi yojetabbo’’ti vattabbattā satipaṭṭhānādipubbabhāgapaṭipadābhedena anekabhedabhinno niravaseso ariyamaggopi vicayitvā yojetabboti dassetuṃ ‘‘evaṃ sabbo’’tiādi vuttaṃ. Tattha evanti mayā vuttanayena vuttanayānusārena sabbo niravaseso satipaṭṭhānādipubbabhāgapaṭipadābhedena anekabhedabhinno ariyo maggo yojetabbo. Kathaṃ? Yena yena anabhijjhādiākārena paccuppannasukhatādiākārena samādhi mayā vutto, tena tena anabhijjhādiākārena paccuppannasukhatādiākārena yo yo ariyamaggo samathena yojetuṃ sambhavati, so so ariyamaggo samathena vicayitvā yojayitabbo. Yo yo ariyamaggo vipassanāya yojetuṃ sambhavati, so so ariyamaggo vipassanāya yojayitvā yojayitabboti attho gahetabbo.
‘‘યેહિ સમથાધિટ્ઠાનેહિ વિપસ્સનાધમ્મેહિ યોજયિતબ્બો, તે સમથાધિટ્ઠાના વિપસ્સનાધમ્મા કતમેહિ ધમ્મેહિ સઙ્ગહિતા’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તે તીહિ ધમ્મેહિ સઙ્ગહિતા અનિચ્ચતાય દુક્ખતાય અનત્તતાયા’’તિ વુત્તં, તે સમથાધિટ્ઠાના વિપસ્સનાધમ્મા ‘‘અનિચ્ચતાય પઞ્ઞાય દુક્ખતાય પઞ્ઞાય અનત્તતાય પઞ્ઞાયા’’તિ તીહિ અનુપસ્સનાધમ્મેહિ સઙ્ગહિતા ગણ્હિતાતિ અત્થો. અનિચ્ચતાદિના સહચરણતો અનુપસ્સનાપઞ્ઞાપિ ‘‘અનિચ્ચતા દુક્ખતા અનત્તતા’’તિ વુચ્ચતિ.
‘‘Yehi samathādhiṭṭhānehi vipassanādhammehi yojayitabbo, te samathādhiṭṭhānā vipassanādhammā katamehi dhammehi saṅgahitā’’ti pucchitabbattā ‘‘te tīhi dhammehi saṅgahitā aniccatāya dukkhatāya anattatāyā’’ti vuttaṃ, te samathādhiṭṭhānā vipassanādhammā ‘‘aniccatāya paññāya dukkhatāya paññāya anattatāya paññāyā’’ti tīhi anupassanādhammehi saṅgahitā gaṇhitāti attho. Aniccatādinā sahacaraṇato anupassanāpaññāpi ‘‘aniccatā dukkhatā anattatā’’ti vuccati.
‘‘યો યોગી પુગ્ગલો સમથાધિટ્ઠાનં વિપસ્સનં ભાવયમાનો હોતિ, સો યોગી પુગ્ગલો કિં ભાવયતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘સો સમથવિપસ્સનં ભાવયમાનો’’તિઆદિ વુત્તં.
‘‘Yo yogī puggalo samathādhiṭṭhānaṃ vipassanaṃ bhāvayamāno hoti, so yogī puggalo kiṃ bhāvayatī’’ti pucchitabbattā ‘‘so samathavipassanaṃ bhāvayamāno’’tiādi vuttaṃ.
સમથવિપસ્સનાદીનિ ભાવયમાનો પુગ્ગલો રાગચરિતો દોસચરિતો મોહચરિતોતિ તિવિધો, ‘‘તત્થ કતમો પુગ્ગલો કતમેન કતમેન વિમોક્ખમુખેન નિય્યાતિ, કતમાયં કતમાયં સિક્ખન્તો, કતમં કતમં પજહન્તો, કતમં કતમં અનુપગચ્છન્તો, કતમં કતમં પરિજાનન્તો, કતમં કતમં પવાહેન્તો, કતમં કતમં નિદ્ધુનન્તો, કતમં કતમં વમેન્તો, કતમં કતમં નિબ્બાપેન્તો, કતમં કતમં ઉપ્પાટેન્તો, કતમં કતમં વિજટેન્તો નિય્યાતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘રાગચરિતો પુગ્ગલો’’તિઆદિ વુત્તં. અટ્ઠકથાયં પન ‘‘ઇદાનિ યેસં પુગ્ગલાનં યત્થ સિક્ખન્તાનં વિસેસતો નિય્યાનમુખાનિ, યેસઞ્ચ કિલેસાનં પટિપક્ખભૂતાનિ તીણિ વિમોક્ખમુખાનિ, તેહિ સદ્ધિં તાનિ દસ્સેતું ‘રાગચરિતો’તિઆદિ વુત્ત’’ન્તિ વુત્તં. તસ્સત્થોપિ અટ્ઠકથાયં (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ ૫૫) વુત્તોયેવ.
Samathavipassanādīni bhāvayamāno puggalo rāgacarito dosacarito mohacaritoti tividho, ‘‘tattha katamo puggalo katamena katamena vimokkhamukhena niyyāti, katamāyaṃ katamāyaṃ sikkhanto, katamaṃ katamaṃ pajahanto, katamaṃ katamaṃ anupagacchanto, katamaṃ katamaṃ parijānanto, katamaṃ katamaṃ pavāhento, katamaṃ katamaṃ niddhunanto, katamaṃ katamaṃ vamento, katamaṃ katamaṃ nibbāpento, katamaṃ katamaṃ uppāṭento, katamaṃ katamaṃ vijaṭento niyyātī’’ti pucchitabbattā ‘‘rāgacarito puggalo’’tiādi vuttaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘idāni yesaṃ puggalānaṃ yattha sikkhantānaṃ visesato niyyānamukhāni, yesañca kilesānaṃ paṭipakkhabhūtāni tīṇi vimokkhamukhāni, tehi saddhiṃ tāni dassetuṃ ‘rāgacarito’tiādi vutta’’nti vuttaṃ. Tassatthopi aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 55) vuttoyeva.
‘‘કસ્મા તીણિ વિમોક્ખમુખાનિ ભાવયન્તો તયો ખન્ધે ભાવયતી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘તત્થ સુઞ્ઞતવિમોક્ખમુખ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તત્થાતિ તેસુ તીસુ વિમોક્ખમુખેસુ. સુઞ્ઞતવિમોક્ખમુખં પઞ્ઞાક્ખન્ધો અનત્તાનુપસ્સનાય પઞ્ઞાપધાનત્તા. અનિમિત્તવિમોક્ખમુખં સમાધિક્ખન્ધો અનિચ્ચાનુપસ્સનાય સમાધિપધાનત્તા. અપ્પણિહિતવિમોક્ખમુખં સીલક્ખન્ધો દુક્ખાનુપસ્સનાય સીલપધાનત્તા. ઇતિ તીહિ વિમોક્ખમુખેહિ તિણ્ણં ખન્ધાનં સઙ્ગહિતત્તા તીણિ વિમોક્ખમુખાનિ ભાવયન્તો સો યોગી પુગ્ગલો તયો ખન્ધે ભાવયતિયેવાતિ પઞ્ઞાપધાનાદિભાવો અટ્ઠકથાયં (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ ૫૫) વુત્તો. તયો ખન્ધે ભાવયન્તો અરિયં અટ્ઠઙ્ગિકં મગ્ગં ભાવયતિ. ‘‘કસ્મા ભાવયતી’’તિ વત્તબ્બત્તા કારણં દસ્સેતું ‘‘તત્થ યા’’તિઆદિ વુત્તં.
‘‘Kasmā tīṇi vimokkhamukhāni bhāvayanto tayo khandhe bhāvayatī’’ti vattabbattā ‘‘tattha suññatavimokkhamukha’’ntiādi vuttaṃ. Tatthāti tesu tīsu vimokkhamukhesu. Suññatavimokkhamukhaṃ paññākkhandho anattānupassanāya paññāpadhānattā. Animittavimokkhamukhaṃ samādhikkhandho aniccānupassanāya samādhipadhānattā. Appaṇihitavimokkhamukhaṃ sīlakkhandho dukkhānupassanāya sīlapadhānattā. Iti tīhi vimokkhamukhehi tiṇṇaṃ khandhānaṃ saṅgahitattā tīṇi vimokkhamukhāni bhāvayanto so yogī puggalo tayo khandhe bhāvayatiyevāti paññāpadhānādibhāvo aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 55) vutto. Tayo khandhe bhāvayanto ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāvayati. ‘‘Kasmā bhāvayatī’’ti vattabbattā kāraṇaṃ dassetuṃ ‘‘tattha yā’’tiādi vuttaṃ.
તિણ્ણં ખન્ધાનં અરિયઅટ્ઠઙ્ગિકમગ્ગભાવો વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ જાનિતો, ‘‘કથં સમથવિપસ્સનાભાવો જાનિતબ્બો’’તિ વત્તબ્બત્તા તિણ્ણં ખન્ધાનં સમથવિપસ્સનાભાવં દસ્સેતું ‘‘તત્થ સીલક્ખન્ધો ચા’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘યો યોગી પુગ્ગલો સમથવિપસ્સનં ભાવેતિ, તસ્સ યોગિનો પુગ્ગલસ્સ ભવઙ્ગાનિ કતમં ભાવનં ગચ્છન્તી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘યો સમથવિપસ્સનં ભાવેતિ, તસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. કાયો ચ ચિત્તઞ્ચ દ્વે ભવઙ્ગાનિ ઉપપત્તિભવસ્સ અઙ્ગાનિ ભાવનં વડ્ઢનં ગચ્છન્તિ. સીલઞ્ચ સમાધિ ચ દ્વે પદાનિ દ્વે પાદા ભવનિરોધગામિની પટિપદા ભાવનં વડ્ઢનં ગચ્છન્તિ.
Tiṇṇaṃ khandhānaṃ ariyaaṭṭhaṅgikamaggabhāvo vibhatto, amhehi ca jānito, ‘‘kathaṃ samathavipassanābhāvo jānitabbo’’ti vattabbattā tiṇṇaṃ khandhānaṃ samathavipassanābhāvaṃ dassetuṃ ‘‘tattha sīlakkhandho cā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Yo yogī puggalo samathavipassanaṃ bhāveti, tassa yogino puggalassa bhavaṅgāni katamaṃ bhāvanaṃ gacchantī’’ti pucchitabbattā ‘‘yo samathavipassanaṃ bhāveti, tassā’’tiādi vuttaṃ. Kāyo ca cittañca dve bhavaṅgāni upapattibhavassa aṅgāni bhāvanaṃ vaḍḍhanaṃ gacchanti. Sīlañca samādhi ca dve padāni dve pādā bhavanirodhagāminī paṭipadā bhāvanaṃ vaḍḍhanaṃ gacchanti.
‘‘કથં ગચ્છન્તી’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘સો હોતિ ભિક્ખૂ’’તિઆદિ વુત્તં. ભાવિતકાયોતિ ભાવિતો કાયો કાયઆભિસમાચારિકો, કાયસંવરો વા યેન ભિક્ખુનાતિ ભાવિતકાયો. સેસેસુપિ એસ નયો. કાયે કાયઆભિસમાચારિકે, કાયસંવરે વા ભાવિયમાને સતિ સમ્માકમ્મન્તો, સમ્માવાયામો ચ દ્વે ધમ્મા ભાવનં ગચ્છન્તિ કાયસમાચારસીલત્તા. સીલે વાચાસંવરઆજીવસંવરવસેન પવત્તે સીલે ભાવિયમાને સતિ સમ્માવાચા ચ સમ્માઆજીવો ચ દ્વે ધમ્મા ભાવનં ગચ્છન્તિ વાચાદિસંવરસીલત્તા. ચિત્તે ચિત્તસંવરવસેન પવત્તે ચિત્તે ભાવિયમાને સતિ સમ્માસતિ ચ સમ્માસમાધિ ચ દ્વે ધમ્મા ભાવનં ગચ્છન્તિ ચિત્તસંવરસીલત્તા. પઞ્ઞાય ભાવિયમાનાય સતિ સમ્માદિટ્ઠિ ચ સમ્માસઙ્કપ્પો ચ દ્વે ધમ્મા ભાવનં ગચ્છન્તિ સમાનત્તા, ઉપકારકત્તા ચ. સમ્માસઙ્કપ્પેન હિ પુનપ્પુનં સઙ્કપ્પન્તસ્સ પઞ્ઞા વડ્ઢતીતિ.
‘‘Kathaṃ gacchantī’’ti vattabbattā ‘‘so hoti bhikkhū’’tiādi vuttaṃ. Bhāvitakāyoti bhāvito kāyo kāyaābhisamācāriko, kāyasaṃvaro vā yena bhikkhunāti bhāvitakāyo. Sesesupi esa nayo. Kāye kāyaābhisamācārike, kāyasaṃvare vā bhāviyamāne sati sammākammanto, sammāvāyāmo ca dve dhammā bhāvanaṃ gacchanti kāyasamācārasīlattā. Sīle vācāsaṃvaraājīvasaṃvaravasena pavatte sīle bhāviyamāne sati sammāvācā ca sammāājīvo ca dve dhammā bhāvanaṃ gacchanti vācādisaṃvarasīlattā. Citte cittasaṃvaravasena pavatte citte bhāviyamāne sati sammāsati ca sammāsamādhi ca dve dhammā bhāvanaṃ gacchanti cittasaṃvarasīlattā. Paññāya bhāviyamānāya sati sammādiṭṭhi ca sammāsaṅkappo ca dve dhammā bhāvanaṃ gacchanti samānattā, upakārakattā ca. Sammāsaṅkappena hi punappunaṃ saṅkappantassa paññā vaḍḍhatīti.
‘‘સમ્માકમ્મન્તો ચ સમ્માવાયામો ચ દ્વે ધમ્મા કાયવસેનેવ વિભત્તા વિચેતબ્બા કિં, ઉદાહુ ચિત્તવસેન વિભત્તા વિચેતબ્બા કિ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ યો ચ સમ્માકમ્મન્તો’’તિઆદિ વુત્તં. કાયસુચરિતચેતનાભૂતો યો ચ સમ્માકમ્મન્તો, તંસહિતો યો ચ સમ્માવાયામો સિયા કાયિકો, વિરતિભૂતો યો ચ સમ્માકમ્મન્તો, તંસહિતો યો ચ સમ્માવાયામો સિયા ચેતસિકો, તત્થ તેસુ કાયિકચેતસિકભૂતેસુ સમ્માકમ્મન્તસમ્માવાયામેસુ યો સમ્માકમ્મન્તસમ્માવાયામો કાયસઙ્ગહો, સો સમ્માકમ્મન્તસમ્માવાયામો કાયે કાયઆભિસમાચારિકે, કાયસંવરે વા ભાવિતે સતિ ભાવનં ગચ્છતિ. યો સમ્માકમ્મન્તસમ્માવાયામો ચિત્તસઙ્ગહો, સો સમ્માકમ્મન્તસમ્માવાયામો ચિત્તે ચિત્તસંવરે ભાવિતે સતિ ભાવનં ગચ્છતીતિ યોજના.
‘‘Sammākammanto ca sammāvāyāmo ca dve dhammā kāyavaseneva vibhattā vicetabbā kiṃ, udāhu cittavasena vibhattā vicetabbā ki’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha yo ca sammākammanto’’tiādi vuttaṃ. Kāyasucaritacetanābhūto yo ca sammākammanto, taṃsahito yo ca sammāvāyāmo siyā kāyiko, viratibhūto yo ca sammākammanto, taṃsahito yo ca sammāvāyāmo siyā cetasiko, tattha tesu kāyikacetasikabhūtesu sammākammantasammāvāyāmesu yo sammākammantasammāvāyāmo kāyasaṅgaho, so sammākammantasammāvāyāmo kāye kāyaābhisamācārike, kāyasaṃvare vā bhāvite sati bhāvanaṃ gacchati. Yo sammākammantasammāvāyāmo cittasaṅgaho, so sammākammantasammāvāyāmo citte cittasaṃvare bhāvite sati bhāvanaṃ gacchatīti yojanā.
‘‘સમથવિપસ્સનં ભાવયન્તો સો યોગી પુગ્ગલો કિત્તકં અધિગમં ગચ્છતી’’તિ વિચયિતબ્બત્તા ‘‘સો સમથવિપસ્સનં ભાવયન્તો’’તિઆદિ વુત્તં. પઞ્ચવિધં અરિયમગ્ગાધિગમં દસ્સેતું ‘‘ખિપ્પાધિગમો ચા’’તિઆદિ વુત્તં. તસ્સત્થો અટ્ઠકથાયં (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ ૫૫) વિભત્તો. ‘‘કેન કતમો અધિગમો હોતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ સમથેના’’તિઆદિ વુત્તં.
‘‘Samathavipassanaṃ bhāvayanto so yogī puggalo kittakaṃ adhigamaṃ gacchatī’’ti vicayitabbattā ‘‘so samathavipassanaṃ bhāvayanto’’tiādi vuttaṃ. Pañcavidhaṃ ariyamaggādhigamaṃ dassetuṃ ‘‘khippādhigamo cā’’tiādi vuttaṃ. Tassattho aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 55) vibhatto. ‘‘Kena katamo adhigamo hotī’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha samathenā’’tiādi vuttaṃ.
૫૬. ‘‘અરક્ખિતેન ચિત્તેના’’તિઆદિસુત્તત્થો વેનેય્યાનં અરહત્તફલવિમુત્તિમુખેન આચરિયેન વિચયિતો વિભત્તો, અમ્હેહિ ચ ઞાતો, ‘‘દેસકસ્સ દસબલસમન્નાગતસ્સ દસ બલાનિ કથં વિચયિતબ્બાની’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘તત્થ યો દેસયતિ, સો દસબલસમન્નાગતો’’તિઆદિ વુત્તં. અટ્ઠકથાયં પન –
56. ‘‘Arakkhitena cittenā’’tiādisuttattho veneyyānaṃ arahattaphalavimuttimukhena ācariyena vicayito vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘desakassa dasabalasamannāgatassa dasa balāni kathaṃ vicayitabbānī’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha yo desayati, so dasabalasamannāgato’’tiādi vuttaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana –
‘‘ઇતિ મહાથેરો ‘તસ્મા રક્ખિતચિત્તસ્સા’તિ ગાથાય વસેન અરહત્તફલવિમુત્તિમુખેન વિચયહારસમ્પાતં નિદ્દિસન્તો, દેસનાકુસલતાય અનેકેહિ સુત્તપ્પદેસેહિ તસ્સા પુબ્બભાગપટિપદાય ભાવનાવિસેસાનં ભાવનાનિસંસાનઞ્ચ વિભજનવસેન નાનપ્પકારતો વિચયહારં દસ્સેત્વા, ઇદાનિ દસન્નં તથાગતબલાનમ્પિ વસેન તં દસ્સેતું ‘તત્થ યો દેસયતી’તિઆદિમાહા’’તિ –
‘‘Iti mahāthero ‘tasmā rakkhitacittassā’ti gāthāya vasena arahattaphalavimuttimukhena vicayahārasampātaṃ niddisanto, desanākusalatāya anekehi suttappadesehi tassā pubbabhāgapaṭipadāya bhāvanāvisesānaṃ bhāvanānisaṃsānañca vibhajanavasena nānappakārato vicayahāraṃ dassetvā, idāni dasannaṃ tathāgatabalānampi vasena taṃ dassetuṃ ‘tattha yo desayatī’tiādimāhā’’ti –
વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તેસુ સમથવિપસ્સનં ભાવયન્તેસુ સાસિતબ્બસાસકેસુ. દસબલસમન્નાગતો યો દેસકો સત્થા ‘‘અરક્ખિતેન ચિત્તેના’’તિઆદિધમ્મં દેસેતિ, ઓવાદેન સાવકે ન વિસંવાદયતિ, તસ્સ દેસકસ્સ સત્થુનો દસ બલાનિ વિચયિતબ્બાનીતિ યોજના.
Vuttaṃ. Tattha tatthāti tesu samathavipassanaṃ bhāvayantesu sāsitabbasāsakesu. Dasabalasamannāgato yo desako satthā ‘‘arakkhitena cittenā’’tiādidhammaṃ deseti, ovādena sāvake na visaṃvādayati, tassa desakassa satthuno dasa balāni vicayitabbānīti yojanā.
‘‘કિન્તિ દેસેતી’’તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘સો તિવિધ’’ન્તિઆદિ વુત્તં. તેસુ દસસુ તથાગતબલેસુ ઠાનાટ્ઠાનઞાણં પઠમં તથાગતબલં નામ, ‘‘તં બલં કથં વિચયિતબ્બ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘સો તથા ઓવદિતો’’તિઆદિ વુત્તં. અત્થો અટ્ઠકથાયં (નેત્તિ॰ અટ્ઠ॰ ૫૬) વુત્તો, પાળિવસેનપિ પાકટો. ‘‘એતં ઠાનં ન વિજ્જતી’’તિ જાનનં અટ્ઠાનઞાણં નામ, ‘‘એતં ઠાનં વિજ્જતી’’તિ જાનનં ઠાનઞાણં નામાતિ ઠાનાટ્ઠાનાનં જાનનઞાણં પઠમં તથાગતબલં વિચયિતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો વેદિતબ્બો. (૧)
‘‘Kinti desetī’’ti pucchitabbattā ‘‘so tividha’’ntiādi vuttaṃ. Tesu dasasu tathāgatabalesu ṭhānāṭṭhānañāṇaṃ paṭhamaṃ tathāgatabalaṃ nāma, ‘‘taṃ balaṃ kathaṃ vicayitabba’’nti pucchitabbattā ‘‘so tathā ovadito’’tiādi vuttaṃ. Attho aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 56) vutto, pāḷivasenapi pākaṭo. ‘‘Etaṃ ṭhānaṃ na vijjatī’’ti jānanaṃ aṭṭhānañāṇaṃ nāma, ‘‘etaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti jānanaṃ ṭhānañāṇaṃ nāmāti ṭhānāṭṭhānānaṃ jānanañāṇaṃ paṭhamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbanti adhippāyo veditabbo. (1)
૫૭. ઠાનાટ્ઠાનઞાણં પઠમં તથાગતબલં આચરિયેન વિચયિતં વિભત્તં અમ્હેહિ ચ ઞાતં, ‘‘કથં સબ્બત્થગામિનિપટિપદાઞાણં દુતિયતથાગતબલં વિચયિતબ્બ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘ઇતિ ઠાનાટ્ઠાનતા’’તિ વુત્તં. ‘‘અયં પટિપદા ઇમસ્મિં ભવે ગામિની, અયં પટિપદા ઇમસ્મિં ભવે ગામિની’’તિ સબ્બત્થ ગામિનિયા પટિપદાય જાનનઞાણં સબ્બત્થગામિનિપટિપદાઞાણં નામાતિ સબ્બત્થગામિનિપટિપદાઞાણં દુતિયં તથાગતબલં વિચયિતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. (૨)
57. Ṭhānāṭṭhānañāṇaṃ paṭhamaṃ tathāgatabalaṃ ācariyena vicayitaṃ vibhattaṃ amhehi ca ñātaṃ, ‘‘kathaṃ sabbatthagāminipaṭipadāñāṇaṃ dutiyatathāgatabalaṃ vicayitabba’’nti pucchitabbattā ‘‘iti ṭhānāṭṭhānatā’’ti vuttaṃ. ‘‘Ayaṃ paṭipadā imasmiṃ bhave gāminī, ayaṃ paṭipadā imasmiṃ bhave gāminī’’ti sabbattha gāminiyā paṭipadāya jānanañāṇaṃ sabbatthagāminipaṭipadāñāṇaṃ nāmāti sabbatthagāminipaṭipadāñāṇaṃ dutiyaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbanti adhippāyo. (2)
૫૯. સબ્બત્થગામિનિપટિપદાઞાણં દુતિયં તથાગતબલં આચરિયેન વિચયિતં, અમ્હેહિ ચ ઞાતં, ‘‘કથં અનેકધાતુનાનાધાતુઞાણં તતિયં તથાગતબલં વિચયિતબ્બ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘ઇતિ સબ્બત્થગામિની પટિપદા’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘અયં ધાતુ ચ અયં ધાતુ ચ અનેકધાતુ નામ, અયં ધાતુ ચ અયં ધાતુ ચ નાનાધાતુ નામા’’તિ અનેકધાતુનાનાધાતૂનં જાનનઞાણં અનેકધાતુનાનાધાતુઞાણં નામાતિ અનેકધાતુનાનાધાતુઞાણં તતિયં તથાગતબલં વિચયિતબ્બન્તિ. (૩)
59. Sabbatthagāminipaṭipadāñāṇaṃ dutiyaṃ tathāgatabalaṃ ācariyena vicayitaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘kathaṃ anekadhātunānādhātuñāṇaṃ tatiyaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabba’’nti pucchitabbattā ‘‘iti sabbatthagāminī paṭipadā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Ayaṃ dhātu ca ayaṃ dhātu ca anekadhātu nāma, ayaṃ dhātu ca ayaṃ dhātu ca nānādhātu nāmā’’ti anekadhātunānādhātūnaṃ jānanañāṇaṃ anekadhātunānādhātuñāṇaṃ nāmāti anekadhātunānādhātuñāṇaṃ tatiyaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbanti. (3)
૬૦. અનેકધાતુનાનાધાતુઞાણં તતિયં તથાગતબલં આચરિયેન વિચયિતં વિભત્તં, અમ્હેહિ ચ ઞાતં, ‘‘કથં સત્તાનં નાનાધિમુત્તિકતાઞાણં ચતુત્થં તથાગતબલં વિચયિતબ્બ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘ઇતિ અનેકધાતુનાનાધાતુકસ્સ લોકસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘ઇમે સત્તા એવં અધિમુત્તા, ઇમે સત્તા એવં અધિમુત્તા’’તિ સત્તાનં અધિમુચ્ચનાનં જાનનઞાણં સત્તાનં નાનાધિમુત્તિકતાઞાણં નામાતિ સત્તાનં નાનાધિમુત્તિકતાઞાણં ચતુત્થં તથાગતબલં વિચયિતબ્બન્તિ. (૪)
60. Anekadhātunānādhātuñāṇaṃ tatiyaṃ tathāgatabalaṃ ācariyena vicayitaṃ vibhattaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘kathaṃ sattānaṃ nānādhimuttikatāñāṇaṃ catutthaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabba’’nti pucchitabbattā ‘‘iti anekadhātunānādhātukassa lokassā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Ime sattā evaṃ adhimuttā, ime sattā evaṃ adhimuttā’’ti sattānaṃ adhimuccanānaṃ jānanañāṇaṃ sattānaṃ nānādhimuttikatāñāṇaṃ nāmāti sattānaṃ nānādhimuttikatāñāṇaṃ catutthaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbanti. (4)
સત્તાનં નાનાધિમુત્તિકતાઞાણં ચતુત્થં તથાગતબલં આચરિયેન વિભત્તં, અમ્હેહિ ચ ઞાતં, ‘‘કથં વિપાકવેમત્તતાઞાણં પઞ્ચમં તથાગતબલં વિચયિતબ્બ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘ઇતિ તે યથાધિમુત્તા ચા’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘એવં અધિમુત્તાનં સત્તાનં ઇદં કમ્મં કણ્હં, ઇમસ્સ કણ્હકમ્મસ્સ અયં વિપાકો. ઇદં કમ્મં સુક્કં, ઇમસ્સ સુક્કકમ્મસ્સ અયં વિપાકો’’તિ એવમાદીહિ વિપાકાનં નાનત્તજાનનઞાણં વિપાકવેમત્તતાઞાણં નામાતિ વિપાકવેમત્તતાઞાણં પઞ્ચમં તથાગતબલં વિચયિતબ્બન્તિ.
Sattānaṃ nānādhimuttikatāñāṇaṃ catutthaṃ tathāgatabalaṃ ācariyena vibhattaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘kathaṃ vipākavemattatāñāṇaṃ pañcamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabba’’nti pucchitabbattā ‘‘iti te yathādhimuttā cā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Evaṃ adhimuttānaṃ sattānaṃ idaṃ kammaṃ kaṇhaṃ, imassa kaṇhakammassa ayaṃ vipāko. Idaṃ kammaṃ sukkaṃ, imassa sukkakammassa ayaṃ vipāko’’ti evamādīhi vipākānaṃ nānattajānanañāṇaṃ vipākavemattatāñāṇaṃ nāmāti vipākavemattatāñāṇaṃ pañcamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbanti.
૬૨. વિપાકવેમત્તતાઞાણં પઞ્ચમં તથાગતબલં આચરિયેન વિચયિતં, અમ્હેહિ ચ ઞાતં, ‘‘કથં ઝાનાનં સંકિલેસવોદાનવુટ્ઠાનઞાણં છટ્ઠં તથાગતબલં વિચયિતબ્બ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘ઇતિ તથા સમાદિન્નાન’’ન્તિઆદિ વુત્તં. ‘‘એવં સમાદિન્નાનં કમ્માનં ઝાનાનં વિમોક્ખાનં સમાધીનં સમાપત્તીનં અયં સંકિલેસો, ઇદં વોદાનં, ઇદં વુટ્ઠાનં, એવં સંકિલિસ્સતિ, એવં વોદાયતિ, એવં વુટ્ઠહતી’’તિ ઝાનાનં સંકિલેસવોદાનવુટ્ઠાનાનં અનાવરણઞાણં ઝાનાનં સંકિલેસવોદાનવુટ્ઠાનઞાણં નામાતિ ઝાનાનં સંકિલેસવોદાનવુટ્ઠાનઞાણં છટ્ઠં તથાગતબલં વિચયિતબ્બન્તિ. (૫)
62. Vipākavemattatāñāṇaṃ pañcamaṃ tathāgatabalaṃ ācariyena vicayitaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘kathaṃ jhānānaṃ saṃkilesavodānavuṭṭhānañāṇaṃ chaṭṭhaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabba’’nti pucchitabbattā ‘‘iti tathā samādinnāna’’ntiādi vuttaṃ. ‘‘Evaṃ samādinnānaṃ kammānaṃ jhānānaṃ vimokkhānaṃ samādhīnaṃ samāpattīnaṃ ayaṃ saṃkileso, idaṃ vodānaṃ, idaṃ vuṭṭhānaṃ, evaṃ saṃkilissati, evaṃ vodāyati, evaṃ vuṭṭhahatī’’ti jhānānaṃ saṃkilesavodānavuṭṭhānānaṃ anāvaraṇañāṇaṃ jhānānaṃ saṃkilesavodānavuṭṭhānañāṇaṃ nāmāti jhānānaṃ saṃkilesavodānavuṭṭhānañāṇaṃ chaṭṭhaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbanti. (5)
૬૩. ઝાનાનં સંકિલેસઞાણં છટ્ઠં તથાગતબલં આચરિયેન વિચયિતં, ‘‘કથં ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તવેમત્તતાઞાણં સત્તમં તથાગતબલં વિચયિતબ્બ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘ઇતિ તસ્સેવ સમાધિસ્સા’’તિઆદિ વુત્તં. ‘‘એવં આધિપતેય્યટ્ઠેન ઇન્દ્રિયાનિ, એવં અકમ્પિયટ્ઠેન બલાની’’તિ જાનનેન સહ ‘‘અયં મુદિન્દ્રિયો, અયં મજ્ઝિન્દ્રિયો, અયં તિક્ખિન્દ્રિયો’’તિ પરસત્તાનં પરપુગ્ગલાનં ઇન્દ્રિયબલાનં અમુદુમજ્ઝાધિમત્તતાજાનનઞાણંઅમુદુમજ્ઝાધિમત્તતાજાનનઞાણં ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તવેમત્તતાઞાણં નામાતિ ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તવેમત્તતાઞાણં સત્તમં તથાગતબલં વિચયિતબ્બન્તિ. (૬)
63. Jhānānaṃ saṃkilesañāṇaṃ chaṭṭhaṃ tathāgatabalaṃ ācariyena vicayitaṃ, ‘‘kathaṃ indriyaparopariyattavemattatāñāṇaṃ sattamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabba’’nti pucchitabbattā ‘‘iti tasseva samādhissā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Evaṃ ādhipateyyaṭṭhena indriyāni, evaṃ akampiyaṭṭhena balānī’’ti jānanena saha ‘‘ayaṃ mudindriyo, ayaṃ majjhindriyo, ayaṃ tikkhindriyo’’ti parasattānaṃ parapuggalānaṃ indriyabalānaṃ amudumajjhādhimattatājānanañāṇaṃamudumajjhādhimattatājānanañāṇaṃ indriyaparopariyattavemattatāñāṇaṃ nāmāti indriyaparopariyattavemattatāñāṇaṃ sattamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbanti. (6)
૬૪. ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણં સત્તમં તથાગતબલં આચરિયેન વિચયિતં, ‘‘કથં પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણં અટ્ઠમં તથાગતબલં વિચયિતબ્બં, કથં દિબ્બચક્ખુઞાણં નવમં તથાગતબલં વિચયિતબ્બ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘ઇતિ તત્થ યં અનેકવિહિત’’ન્તિઆદિ વુત્તં. ‘‘એકં જાતિ’’ન્તિઆદિના જાતિવસેન વા ‘‘એવંનામો’’તિઆદિના નામગોત્તવણ્ણાહારસુખદુક્ખપટિસંવેદનાય પરિયન્તવસેન વા સાકારસ્સ સઉદ્દેસસ્સ અનેકવિહિતપુબ્બેનિવાસસ્સ તંતંભવસ્સ અસેસતો જાનનઞાણં પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણં નામાતિ પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણં અટ્ઠમં તથાગતબલં વિચયિતબ્બન્તિ. (૭)
64. Indriyaparopariyattañāṇaṃ sattamaṃ tathāgatabalaṃ ācariyena vicayitaṃ, ‘‘kathaṃ pubbenivāsānussatiñāṇaṃ aṭṭhamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbaṃ, kathaṃ dibbacakkhuñāṇaṃ navamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabba’’nti pucchitabbattā ‘‘iti tattha yaṃ anekavihita’’ntiādi vuttaṃ. ‘‘Ekaṃ jāti’’ntiādinā jātivasena vā ‘‘evaṃnāmo’’tiādinā nāmagottavaṇṇāhārasukhadukkhapaṭisaṃvedanāya pariyantavasena vā sākārassa sauddesassa anekavihitapubbenivāsassa taṃtaṃbhavassa asesato jānanañāṇaṃ pubbenivāsānussatiñāṇaṃ nāmāti pubbenivāsānussatiñāṇaṃ aṭṭhamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbanti. (7)
ચવમાનઉપપજ્જમાનહીનપણીતસુવણ્ણદુબ્બણ્ણસુગતદુગ્ગતયથાકમ્મૂપગાનં સત્તાનં અસેસતો ચુતૂપપાતાનં જાનનઞાણં દિબ્બચક્ખુઞાણં નામાતિ દિબ્બચક્ખુઞાણં નવમં તથાગતબલં વિચયિતબ્બન્તિ. (૮-૯)
Cavamānaupapajjamānahīnapaṇītasuvaṇṇadubbaṇṇasugataduggatayathākammūpagānaṃ sattānaṃ asesato cutūpapātānaṃ jānanañāṇaṃ dibbacakkhuñāṇaṃ nāmāti dibbacakkhuñāṇaṃ navamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbanti. (8-9)
પુબ્બેનિવાસાદિઅટ્ઠમનવમં તથાગતબલં આચરિયેન વિચયિતં વિભત્તં, ‘‘કથં સબ્બાસવક્ખયઞાણં દસમં તથાગતબલં વિચયિતબ્બ’’ન્તિ પુચ્છિતબ્બત્તા ‘‘ઇતિ તત્થ ય’’ન્તિઆદિ વુત્તં. બોધિમૂલે સંકિલેસમારનિહનં ઞાણં ઉપ્પન્નં, ઇદં કિલેસમારનિહનં ઞાણં સબ્બાસવક્ખયઞાણં નામાતિ સબ્બાસવક્ખયઞાણં દસમં તથાગતબલં વિચયિતબ્બન્તિ અયં સઙ્ખેપત્થો. વિત્થારતો પન પાળિતો ચ અટ્ઠકથાતો ચ યતિપોતાનમ્પિ પાકટો ભવેય્યાતિ મઞ્ઞિત્વા ન દસ્સિતો.(૧૦)
Pubbenivāsādiaṭṭhamanavamaṃ tathāgatabalaṃ ācariyena vicayitaṃ vibhattaṃ, ‘‘kathaṃ sabbāsavakkhayañāṇaṃ dasamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabba’’nti pucchitabbattā ‘‘iti tattha ya’’ntiādi vuttaṃ. Bodhimūle saṃkilesamāranihanaṃ ñāṇaṃ uppannaṃ, idaṃ kilesamāranihanaṃ ñāṇaṃ sabbāsavakkhayañāṇaṃ nāmāti sabbāsavakkhayañāṇaṃ dasamaṃ tathāgatabalaṃ vicayitabbanti ayaṃ saṅkhepattho. Vitthārato pana pāḷito ca aṭṭhakathāto ca yatipotānampi pākaṭo bhaveyyāti maññitvā na dassito.(10)
‘‘એત્તકોવ વિચયહારસમ્પાતો પરિપુણ્ણો’’તિ વત્તબ્બત્તા ‘‘નિયુત્તો વિચયો હારસમ્પાતો’’તિ વુત્તં. યે યે સુત્તપ્પદેસત્થા વુત્તા, તે તે સુત્તપ્પદેસત્થા યેન યેન સંવણ્ણનાવિસેસભૂતેન વિચયહારસમ્પાતેન વિચયિતબ્બા, સો સો સંવણ્ણનાવિસેસભૂતો વિચયહારસમ્પાતો નિયુત્તો યથારહં નીહરિત્વા યુજ્જિતબ્બોતિ અત્થો ગહેતબ્બોતિ.
‘‘Ettakova vicayahārasampāto paripuṇṇo’’ti vattabbattā ‘‘niyutto vicayo hārasampāto’’ti vuttaṃ. Ye ye suttappadesatthā vuttā, te te suttappadesatthā yena yena saṃvaṇṇanāvisesabhūtena vicayahārasampātena vicayitabbā, so so saṃvaṇṇanāvisesabhūto vicayahārasampāto niyutto yathārahaṃ nīharitvā yujjitabboti attho gahetabboti.
ઇતિ વિચયહારસમ્પાતે સત્તિબલાનુરૂપા રચિતા
Iti vicayahārasampāte sattibalānurūpā racitā
વિભાવના નિટ્ઠિતા.
Vibhāvanā niṭṭhitā.
પણ્ડિતેહિ પન…પે॰… ગહેતબ્બોતિ.
Paṇḍitehi pana…pe… gahetabboti.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / નેત્તિપ્પકરણપાળિ • Nettippakaraṇapāḷi / ૨. વિચયહારસમ્પાતો • 2. Vicayahārasampāto
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / સુત્તપિટક (અટ્ઠકથા) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / ખુદ્દકનિકાય (અટ્ઠકથા) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / નેત્તિપ્પકરણ-અટ્ઠકથા • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā / ૨. વિચયહારસમ્પાતવણ્ણના • 2. Vicayahārasampātavaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / સુત્તપિટક (ટીકા) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / ખુદ્દકનિકાય (ટીકા) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / નેત્તિપ્પકરણ-ટીકા • Nettippakaraṇa-ṭīkā / ૨. વિચયહારસમ્પાતવણ્ણના • 2. Vicayahārasampātavaṇṇanā