Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / નેત્તિપ્પકરણપાળિ • Nettippakaraṇapāḷi |
૨. વિચયહારવિભઙ્ગો
2. Vicayahāravibhaṅgo
૧૧. તત્થ કતમો વિચયો હારો? ‘‘યં પુચ્છિતઞ્ચ વિસ્સજ્જિતઞ્ચા’’તિ ગાથા, અયં વિચયો હારો.
11. Tattha katamo vicayo hāro? ‘‘Yaṃ pucchitañca vissajjitañcā’’ti gāthā, ayaṃ vicayo hāro.
કિં વિચિનતિ? પદં વિચિનતિ, પઞ્હં વિચિનતિ, વિસજ્જનં 1 વિચિનતિ, પુબ્બાપરં વિચિનતિ, અસ્સાદં વિચિનતિ, આદીનવં વિચિનતિ, નિસ્સરણં વિચિનતિ, ફલં વિચિનતિ, ઉપાયં વિચિનતિ, આણત્તિં વિચિનતિ, અનુગીતિં વિચિનતિ, સબ્બે નવ સુત્તન્તે વિચિનતિ. યથા કિં ભવે, યથા આયસ્મા અજિતો પારાયને ભગવન્તં પઞ્હં પુચ્છતિ –
Kiṃ vicinati? Padaṃ vicinati, pañhaṃ vicinati, visajjanaṃ 2 vicinati, pubbāparaṃ vicinati, assādaṃ vicinati, ādīnavaṃ vicinati, nissaraṇaṃ vicinati, phalaṃ vicinati, upāyaṃ vicinati, āṇattiṃ vicinati, anugītiṃ vicinati, sabbe nava suttante vicinati. Yathā kiṃ bhave, yathā āyasmā ajito pārāyane bhagavantaṃ pañhaṃ pucchati –
કેનસ્સુ નપ્પકાસતિ;
Kenassu nappakāsati;
કિસ્સાભિલેપનં બ્રૂસિ, કિં સુ તસ્સ મહબ્ભય’’ન્તિ.
Kissābhilepanaṃ brūsi, kiṃ su tassa mahabbhaya’’nti.
ઇમાનિ ચત્તારિ પદાનિ પુચ્છિતાનિ, સો એકો પઞ્હો. કસ્મા? એકવત્થુ પરિગ્ગહા, એવઞ્હિ આહ ‘‘કેનસ્સુ નિવુતો લોકો’’તિ લોકાધિટ્ઠાનં પુચ્છતિ, ‘‘કેનસ્સુ નપ્પકાસતી’’તિ લોકસ્સ અપ્પકાસનં પુચ્છતિ, ‘‘કિસ્સાભિલેપનં બ્રૂસી’’તિ લોકસ્સ અભિલેપનં પુચ્છતિ, ‘‘કિંસુ તસ્સ મહબ્ભય’’ન્તિ તસ્સેવ લોકસ્સ મહાભયં પુચ્છતિ. લોકો તિવિધો કિલેસલોકો ભવલોકો ઇન્દ્રિયલોકો.
Imāni cattāri padāni pucchitāni, so eko pañho. Kasmā? Ekavatthu pariggahā, evañhi āha ‘‘kenassu nivuto loko’’ti lokādhiṭṭhānaṃ pucchati, ‘‘kenassu nappakāsatī’’ti lokassa appakāsanaṃ pucchati, ‘‘kissābhilepanaṃ brūsī’’ti lokassa abhilepanaṃ pucchati, ‘‘kiṃsu tassa mahabbhaya’’nti tasseva lokassa mahābhayaṃ pucchati. Loko tividho kilesaloko bhavaloko indriyaloko.
તત્થ વિસજ્જના –
Tattha visajjanā –
‘‘અવિજ્જાય નિવુતો લોકો, [અજિતાતિ ભગવા,]
‘‘Avijjāya nivuto loko, [ajitāti bhagavā,]
જપ્પાભિલેપનં બ્રૂમિ, દુક્ખમસ્સ મહબ્ભય’’ન્તિ.
Jappābhilepanaṃ brūmi, dukkhamassa mahabbhaya’’nti.
ઇમાનિ ચત્તારિ પદાનિ ઇમેહિ ચતૂહિ પદેહિ વિસજ્જિતાનિ પઠમં પઠમેન, દુતિયં દુતિયેન, તતિયં તતિયેન, ચતુત્થં ચતુત્થેન.
Imāni cattāri padāni imehi catūhi padehi visajjitāni paṭhamaṃ paṭhamena, dutiyaṃ dutiyena, tatiyaṃ tatiyena, catutthaṃ catutthena.
‘‘કેનસ્સુ નિવુતો લોકો’’તિ પઞ્હે ‘‘અવિજ્જાય નિવુતો લોકો’’તિ વિસજ્જના. નીવરણેહિ નિવુતો લોકો, અવિજ્જાનીવરણા હિ સબ્બે સત્તા. યથાહ ભગવા ‘‘સબ્બસત્તાનં, ભિક્ખવે, સબ્બપાણાનં સબ્બભૂતાનં પરિયાયતો એકમેવ નીવરણં વદામિ યદિદં અવિજ્જા, અવિજ્જાનીવરણા હિ સબ્બે સત્તા. સબ્બસોવ, ભિક્ખવે, અવિજ્જાય નિરોધા ચાગા પટિનિસ્સગ્ગા નત્થિ સત્તાનં નીવરણન્તિ વદામી’’તિ. તેન ચ પઠમસ્સ પદસ્સ વિસજ્જના યુત્તા.
‘‘Kenassu nivuto loko’’ti pañhe ‘‘avijjāya nivuto loko’’ti visajjanā. Nīvaraṇehi nivuto loko, avijjānīvaraṇā hi sabbe sattā. Yathāha bhagavā ‘‘sabbasattānaṃ, bhikkhave, sabbapāṇānaṃ sabbabhūtānaṃ pariyāyato ekameva nīvaraṇaṃ vadāmi yadidaṃ avijjā, avijjānīvaraṇā hi sabbe sattā. Sabbasova, bhikkhave, avijjāya nirodhā cāgā paṭinissaggā natthi sattānaṃ nīvaraṇanti vadāmī’’ti. Tena ca paṭhamassa padassa visajjanā yuttā.
‘‘કેનસ્સુ નપ્પકાસતી’’તિ પઞ્હે ‘‘વિવિચ્છા પમાદા નપ્પકાસતી’’તિ વિસજ્જના. યો પુગ્ગલો નીવરણેહિ નિવુતો, સો વિવિચ્છતિ. વિવિચ્છા નામ વુચ્ચતિ વિચિકિચ્છા. સો વિચિકિચ્છન્તો નાભિસદ્દહતિ, ન અભિસદ્દહન્તો વીરિયં નારભતિ અકુસલાનં ધમ્માનં પહાનાય કુસલાનં ધમ્માનં સચ્છિકિરિયાય. સો ઇધપ્પમાદમનુયુત્તો વિહરતિ પમત્તો, સુક્કે ધમ્મે ન ઉપ્પાદિયતિ, તસ્સ તે અનુપ્પાદિયમાના નપ્પકાસન્તિ, યથાહ ભગવા –
‘‘Kenassu nappakāsatī’’ti pañhe ‘‘vivicchā pamādā nappakāsatī’’ti visajjanā. Yo puggalo nīvaraṇehi nivuto, so vivicchati. Vivicchā nāma vuccati vicikicchā. So vicikicchanto nābhisaddahati, na abhisaddahanto vīriyaṃ nārabhati akusalānaṃ dhammānaṃ pahānāya kusalānaṃ dhammānaṃ sacchikiriyāya. So idhappamādamanuyutto viharati pamatto, sukke dhamme na uppādiyati, tassa te anuppādiyamānā nappakāsanti, yathāha bhagavā –
અસન્તેત્થ ન દિસ્સન્તિ, રત્તિં ખિત્તા 9 યથા સરા;
Asantettha na dissanti, rattiṃ khittā 10 yathā sarā;
તે ગુણેહિ પકાસન્તિ, કિત્તિયા ચ યસેન ચા’’તિ.
Te guṇehi pakāsanti, kittiyā ca yasena cā’’ti.
તેન ચ દુતિયસ્સ પદસ્સ વિસજ્જના યુત્તા.
Tena ca dutiyassa padassa visajjanā yuttā.
‘‘કિસ્સાભિલેપનં બ્રૂસી’’તિ પઞ્હે ‘‘જપ્પાભિલેપનં બ્રૂમી’’તિ વિસજ્જના. જપ્પા નામ વુચ્ચતિ તણ્હા. સા કથં અભિલિમ્પતિ? યથાહ ભગવા –
‘‘Kissābhilepanaṃ brūsī’’ti pañhe ‘‘jappābhilepanaṃ brūmī’’ti visajjanā. Jappā nāma vuccati taṇhā. Sā kathaṃ abhilimpati? Yathāha bhagavā –
‘‘રત્તો અત્થં ન જાનાતિ, રત્તો ધમ્મં ન પસ્સતિ;
‘‘Ratto atthaṃ na jānāti, ratto dhammaṃ na passati;
સાયં તણ્હા આસત્તિબહુલસ્સ પુગ્ગલસ્સ ‘‘એવં અભિજપ્પા’’તિ કરિત્વા તત્થ લોકો અભિલિત્તો નામ ભવતિ, તેન ચ તતિયસ્સ પદસ્સ વિસજ્જના યુત્તા.
Sāyaṃ taṇhā āsattibahulassa puggalassa ‘‘evaṃ abhijappā’’ti karitvā tattha loko abhilitto nāma bhavati, tena ca tatiyassa padassa visajjanā yuttā.
‘‘કિં સુ તસ્સ મહબ્ભય’’ન્તિ પઞ્હે ‘‘દુક્ખમસ્સ મહબ્ભય’’ન્તિ વિસજ્જના. દુવિધં દુક્ખં – કાયિકઞ્ચ ચેતસિકઞ્ચ. યં કાયિકં ઇદં દુક્ખં, યં ચેતસિકં ઇદં દોમનસ્સં. સબ્બે સત્તા હિ દુક્ખસ્સ ઉબ્બિજ્જન્તિ, નત્થિ ભયં દુક્ખેન સમસમં, કુતો વા પન તસ્સ ઉત્તરિતરં? તિસ્સો દુક્ખતા – દુક્ખદુક્ખતા સઙ્ખારદુક્ખતા વિપરિણામદુક્ખતા. તત્થ લોકો ઓધસો કદાચિ કરહચિ દુક્ખદુક્ખતાય મુચ્ચતિ. તથા વિપરિણામદુક્ખતાય. તં કિસ્સ હેતુ? હોન્તિ લોકે અપ્પાબાધાપિ દીઘાયુકાપિ. સઙ્ખારદુક્ખતાય પન લોકો અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા મુચ્ચતિ, તસ્મા સઙ્ખારદુક્ખતા દુક્ખં લોકસ્સાતિ કત્વા દુક્ખમસ્સ મહબ્ભયન્તિ. તેન ચ ચતુત્થસ્સ પદસ્સ વિસજ્જના યુત્તા. તેનાહ ભગવા ‘‘અવિજ્જાય નિવુતો લોકો’’તિ.
‘‘Kiṃ su tassa mahabbhaya’’nti pañhe ‘‘dukkhamassa mahabbhaya’’nti visajjanā. Duvidhaṃ dukkhaṃ – kāyikañca cetasikañca. Yaṃ kāyikaṃ idaṃ dukkhaṃ, yaṃ cetasikaṃ idaṃ domanassaṃ. Sabbe sattā hi dukkhassa ubbijjanti, natthi bhayaṃ dukkhena samasamaṃ, kuto vā pana tassa uttaritaraṃ? Tisso dukkhatā – dukkhadukkhatā saṅkhāradukkhatā vipariṇāmadukkhatā. Tattha loko odhaso kadāci karahaci dukkhadukkhatāya muccati. Tathā vipariṇāmadukkhatāya. Taṃ kissa hetu? Honti loke appābādhāpi dīghāyukāpi. Saṅkhāradukkhatāya pana loko anupādisesāya nibbānadhātuyā muccati, tasmā saṅkhāradukkhatā dukkhaṃ lokassāti katvā dukkhamassa mahabbhayanti. Tena ca catutthassa padassa visajjanā yuttā. Tenāha bhagavā ‘‘avijjāya nivuto loko’’ti.
સવન્તિ સબ્બધિ સોતા, [ઇચ્ચાયસ્મા અજિતો,]
Savanti sabbadhi sotā, [iccāyasmā ajito,]
સોતાનં કિં નિવારણં;
Sotānaṃ kiṃ nivāraṇaṃ;
ઇમાનિ ચત્તારિ પદાનિ પુચ્છિતાનિ. તે દ્વે પઞ્હા. કસ્મા? ઇમેહિ બત્વાધિવચનેન પુચ્છિતા. એવં સમાપન્નસ્સ લોકસ્સ એવં સંકિલિટ્ઠસ્સ કિં લોકસ્સ વોદાનં વુટ્ઠાનમિતિ, એવઞ્હિ આહ.
Imāni cattāri padāni pucchitāni. Te dve pañhā. Kasmā? Imehi batvādhivacanena pucchitā. Evaṃ samāpannassa lokassa evaṃ saṃkiliṭṭhassa kiṃ lokassa vodānaṃ vuṭṭhānamiti, evañhi āha.
સવન્તિ સબ્બધિ સોતાતિ. અસમાહિતસ્સ સવન્તિ અભિજ્ઝાબ્યાપાદપ્પમાદબહુલસ્સ. તત્થ યા અભિજ્ઝા અયં લોભો અકુસલમૂલં, યો બ્યાપાદો અયં દોસો અકુસલમૂલં, યો પમાદો અયં મોહો અકુસલમૂલં. તસ્સેવં અસમાહિતસ્સ છસુ આયતનેસુ તણ્હા સવન્તિ રૂપતણ્હા સદ્દતણ્હા ગન્ધતણ્હા રસતણ્હા ફોટ્ઠબ્બતણ્હા ધમ્મતણ્હા, યથાહ ભગવા –
Savantisabbadhi sotāti. Asamāhitassa savanti abhijjhābyāpādappamādabahulassa. Tattha yā abhijjhā ayaṃ lobho akusalamūlaṃ, yo byāpādo ayaṃ doso akusalamūlaṃ, yo pamādo ayaṃ moho akusalamūlaṃ. Tassevaṃ asamāhitassa chasu āyatanesu taṇhā savanti rūpataṇhā saddataṇhā gandhataṇhā rasataṇhā phoṭṭhabbataṇhā dhammataṇhā, yathāha bhagavā –
‘‘સવતી’’તિ ચ ખો, ભિક્ખવે, છન્નેતં અજ્ઝત્તિકાનં આયતનાનં અધિવચનં. ચક્ખુ સવતિ મનાપિકેસુ રૂપેસુ, અમનાપિકેસુ 15 પટિહઞ્ઞતીતિ. સોતં…પે॰… ઘાનં… જિવ્હા… કાયો… મનો સવતિ મનાપિકેસુ ધમ્મેસુ અમનાપિકેસુ પટિહઞ્ઞતીતિ. ઇતિ સબ્બા ચ સવતિ, સબ્બથા ચ સવતિ. તેનાહ ‘‘સવન્તિ સબ્બધિ સોતા’’તિ.
‘‘Savatī’’ti ca kho, bhikkhave, channetaṃ ajjhattikānaṃ āyatanānaṃ adhivacanaṃ. Cakkhu savati manāpikesu rūpesu, amanāpikesu 16 paṭihaññatīti. Sotaṃ…pe… ghānaṃ… jivhā… kāyo… mano savati manāpikesu dhammesu amanāpikesu paṭihaññatīti. Iti sabbā ca savati, sabbathā ca savati. Tenāha ‘‘savanti sabbadhi sotā’’ti.
‘‘સોતાનં કિં નિવારણ’’ન્તિ પરિયુટ્ઠાનવિઘાતં પુચ્છતિ, ઇદં વોદાનં. ‘‘સોતાનં સંવરં બ્રૂહિ, કેન સોતા પિધીયરે’’તિ અનુસયસમુગ્ઘાતં પુચ્છતિ, ઇદં વુટ્ઠાનં.
‘‘Sotānaṃ kiṃ nivāraṇa’’nti pariyuṭṭhānavighātaṃ pucchati, idaṃ vodānaṃ. ‘‘Sotānaṃ saṃvaraṃ brūhi, kena sotā pidhīyare’’ti anusayasamugghātaṃ pucchati, idaṃ vuṭṭhānaṃ.
તત્થ વિસજ્જના –
Tattha visajjanā –
‘‘યાનિ સોતાનિ લોકસ્મિં, [અજિતાતિ ભગવા,]
‘‘Yāni sotāni lokasmiṃ, [ajitāti bhagavā,]
સતિ તેસં નિવારણં;
Sati tesaṃ nivāraṇaṃ;
સોતાનં સંવરં બ્રૂમિ, પઞ્ઞાયેતે પિધીયરે’’તિ.
Sotānaṃ saṃvaraṃ brūmi, paññāyete pidhīyare’’ti.
કાયગતાય સતિયા ભાવિતાય બહુલીકતાય ચક્ખુ નાવિઞ્છતિ મનાપિકેસુ રૂપેસુ, અમનાપિકેસુ ન પટિહઞ્ઞતિ, સોતં…પે॰… ઘાનં… જિવ્હા… કાયો… મનો નાવિઞ્છતિ મનાપિકેસુ ધમ્મેસુ, અમનાપિકેસુ ન પટિહઞ્ઞતિ. કેન કારણેન? સંવુતનિવારિતત્તા ઇન્દ્રિયાનં . કેન તે સંવુતનિવારિતા? સતિઆરક્ખેન. તેનાહ ભગવા – ‘‘સતિ તેસં નિવારણ’’ન્તિ.
Kāyagatāya satiyā bhāvitāya bahulīkatāya cakkhu nāviñchati manāpikesu rūpesu, amanāpikesu na paṭihaññati, sotaṃ…pe… ghānaṃ… jivhā… kāyo… mano nāviñchati manāpikesu dhammesu, amanāpikesu na paṭihaññati. Kena kāraṇena? Saṃvutanivāritattā indriyānaṃ . Kena te saṃvutanivāritā? Satiārakkhena. Tenāha bhagavā – ‘‘sati tesaṃ nivāraṇa’’nti.
પઞ્ઞાય અનુસયા પહીયન્તિ, અનુસયેસુ પહીનેસુ પરિયુટ્ઠાના પહીયન્તિ. કિસ્સ 17, અનુસયસ્સ પહીનત્તા? તં યથા ખન્ધવન્તસ્સ રુક્ખસ્સ અનવસેસમૂલુદ્ધરણે કતે પુપ્ફફલપલ્લવઙ્કુરસન્તતિ સમુચ્છિન્ના ભવતિ. એવં અનુસયેસુ પહીનેસુ પરિયુટ્ઠાનસન્તતિ સમુચ્છિન્ના ભવતિ પિદહિતા પટિચ્છન્ના. કેન? પઞ્ઞાય. તેનાહ ભગવા ‘‘પઞ્ઞાયેતે પિધીયરે’’તિ.
Paññāya anusayā pahīyanti, anusayesu pahīnesu pariyuṭṭhānā pahīyanti. Kissa 18, anusayassa pahīnattā? Taṃ yathā khandhavantassa rukkhassa anavasesamūluddharaṇe kate pupphaphalapallavaṅkurasantati samucchinnā bhavati. Evaṃ anusayesu pahīnesu pariyuṭṭhānasantati samucchinnā bhavati pidahitā paṭicchannā. Kena? Paññāya. Tenāha bhagavā ‘‘paññāyete pidhīyare’’ti.
‘‘પઞ્ઞા ચેવ સતિ ચ, [ઇચ્ચાયસ્મા અજિતો,]
‘‘Paññā ceva sati ca, [iccāyasmā ajito,]
નામરૂપઞ્ચ મારિસ;
Nāmarūpañca mārisa;
એતં મે પુટ્ઠો પબ્રૂહિ, કત્થેતં ઉપરુજ્ઝતી’’તિ.
Etaṃ me puṭṭho pabrūhi, katthetaṃ uparujjhatī’’ti.
યત્થ નામઞ્ચ રૂપઞ્ચ, અસેસં ઉપરુજ્ઝતિ;
Yattha nāmañca rūpañca, asesaṃ uparujjhati;
વિઞ્ઞાણસ્સ નિરોધેન, એત્થેતં ઉપરુજ્ઝતી’’તિ.
Viññāṇassa nirodhena, etthetaṃ uparujjhatī’’ti.
અયં પઞ્હે 21 અનુસન્ધિં પુચ્છતિ. અનુસન્ધિં પુચ્છન્તો કિં પુચ્છતિ? અનુપાદિસેસં નિબ્બાનધાતું. તીણિ ચ સચ્ચાનિ સઙ્ખતાનિ નિરોધધમ્માનિ દુક્ખં સમુદયો મગ્ગો, નિરોધો અસઙ્ખતો. તત્થ સમુદયો દ્વીસુ ભૂમીસુ પહીયતિ દસ્સનભૂમિયા ચ ભાવનાભૂમિયા ચ. દસ્સનેન તીણિ સંયોજનાનિ પહીયન્તિ સક્કાયદિટ્ઠિ વિચિકિચ્છા સીલબ્બતપરામાસો, ભાવનાય સત્ત સંયોજનાનિ પહીયન્તિ કામચ્છન્દો બ્યાપાદો રૂપરાગો અરૂપરાગો માનો ઉદ્ધચ્ચં અવિજ્જાવસેસા 22. તેધાતુકે ઇમાનિ દસ સંયોજનાનિ પઞ્ચોરમ્ભાગિયાનિ પઞ્ચુદ્ધમ્ભાગિયાનિ.
Ayaṃ pañhe 23 anusandhiṃ pucchati. Anusandhiṃ pucchanto kiṃ pucchati? Anupādisesaṃ nibbānadhātuṃ. Tīṇi ca saccāni saṅkhatāni nirodhadhammāni dukkhaṃ samudayo maggo, nirodho asaṅkhato. Tattha samudayo dvīsu bhūmīsu pahīyati dassanabhūmiyā ca bhāvanābhūmiyā ca. Dassanena tīṇi saṃyojanāni pahīyanti sakkāyadiṭṭhi vicikicchā sīlabbataparāmāso, bhāvanāya satta saṃyojanāni pahīyanti kāmacchando byāpādo rūparāgo arūparāgo māno uddhaccaṃ avijjāvasesā 24. Tedhātuke imāni dasa saṃyojanāni pañcorambhāgiyāni pañcuddhambhāgiyāni.
૧૨. તત્થ તીણિ સંયોજનાનિ સક્કાયદિટ્ઠિ વિચિકિચ્છા સીલબ્બતપરામાસો અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં અધિટ્ઠાય નિરુજ્ઝન્તિ. સત્ત સંયોજનાનિ કામચ્છન્દો બ્યાપાદો રૂપરાગો અરૂપરાગો માનો ઉદ્ધચ્ચં અવિજ્જાવસેસા અઞ્ઞિન્દ્રિયં અધિટ્ઠાય નિરુજ્ઝન્તિ. યં પન એવં જાનાતિ ‘‘ખીણા મે જાતી’’તિ, ઇદં ખયે ઞાણં. ‘‘નાપરં ઇત્થત્તાયા’’તિ પજાનાતિ, ઇદં અનુપ્પાદે ઞાણં. ઇમાનિ દ્વે ઞાણાનિ અઞ્ઞાતાવિન્દ્રિયં. તત્થ યઞ્ચ અનઞ્ઞાતઞ્ઞસ્સામીતિન્દ્રિયં યઞ્ચ અઞ્ઞિન્દ્રિયં, ઇમાનિ અગ્ગફલં અરહત્તં પાપુણન્તસ્સ નિરુજ્ઝન્તિ, તત્થ યઞ્ચ ખયે ઞાણં યઞ્ચ અનુપ્પાદે ઞાણં, ઇમાનિ દ્વે ઞાણાનિ એકપઞ્ઞા.
12. Tattha tīṇi saṃyojanāni sakkāyadiṭṭhi vicikicchā sīlabbataparāmāso anaññātaññassāmītindriyaṃ adhiṭṭhāya nirujjhanti. Satta saṃyojanāni kāmacchando byāpādo rūparāgo arūparāgo māno uddhaccaṃ avijjāvasesā aññindriyaṃ adhiṭṭhāya nirujjhanti. Yaṃ pana evaṃ jānāti ‘‘khīṇā me jātī’’ti, idaṃ khaye ñāṇaṃ. ‘‘Nāparaṃ itthattāyā’’ti pajānāti, idaṃ anuppāde ñāṇaṃ. Imāni dve ñāṇāni aññātāvindriyaṃ. Tattha yañca anaññātaññassāmītindriyaṃ yañca aññindriyaṃ, imāni aggaphalaṃ arahattaṃ pāpuṇantassa nirujjhanti, tattha yañca khaye ñāṇaṃ yañca anuppāde ñāṇaṃ, imāni dve ñāṇāni ekapaññā.
અપિ ચ આરમ્મણસઙ્કેતેન દ્વે નામાનિ લબ્ભન્તિ, ‘‘ખીણા મે જાતી’’તિ પજાનન્તસ્સ ખયે ઞાણન્તિ નામં લભતિ, ‘‘નાપરં ઇત્થત્તાયા’’તિ પજાનન્તસ્સ અનુપ્પાદે ઞાણન્તિ નામં લભતિ. સા પજાનનટ્ઠેન પઞ્ઞા, યથાદિટ્ઠં અપિલાપનટ્ઠેન સતિ.
Api ca ārammaṇasaṅketena dve nāmāni labbhanti, ‘‘khīṇā me jātī’’ti pajānantassa khaye ñāṇanti nāmaṃ labhati, ‘‘nāparaṃ itthattāyā’’ti pajānantassa anuppāde ñāṇanti nāmaṃ labhati. Sā pajānanaṭṭhena paññā, yathādiṭṭhaṃ apilāpanaṭṭhena sati.
૧૩. તત્થ યે પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા, ઇદં નામરૂપં. તત્થ યે ફસ્સપઞ્ચમકા ધમ્મા, ઇદં નામં. યાનિ પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ રૂપાનિ, ઇદં રૂપં. તદુભયં નામરૂપં વિઞ્ઞાણસમ્પયુત્તં તસ્સ નિરોધં ભગવન્તં પુચ્છન્તો આયસ્મા અજિતો પારાયને એવમાહ –
13. Tattha ye pañcupādānakkhandhā, idaṃ nāmarūpaṃ. Tattha ye phassapañcamakā dhammā, idaṃ nāmaṃ. Yāni pañcindriyāni rūpāni, idaṃ rūpaṃ. Tadubhayaṃ nāmarūpaṃ viññāṇasampayuttaṃ tassa nirodhaṃ bhagavantaṃ pucchanto āyasmā ajito pārāyane evamāha –
‘‘પઞ્ઞા ચેવ સતિ ચ, નામરૂપઞ્ચ મારિસ;
‘‘Paññā ceva sati ca, nāmarūpañca mārisa;
એતં મે પુટ્ઠો પબ્રૂહિ, કત્થેતં ઉપરુજ્ઝતી’’તિ.
Etaṃ me puṭṭho pabrūhi, katthetaṃ uparujjhatī’’ti.
તત્થ સતિ ચ પઞ્ઞા ચ ચત્તારિ ઇન્દ્રિયાનિ, સતિ દ્વે ઇન્દ્રિયાનિ સતિન્દ્રિયઞ્ચ સમાધિન્દ્રિયઞ્ચ, પઞ્ઞા દ્વે ઇન્દ્રિયાનિ પઞ્ઞિન્દ્રિયઞ્ચ વીરિયિન્દ્રિયઞ્ચ. યા ઇમેસુ ચતૂસુ ઇન્દ્રિયેસુ સદ્દહના ઓકપ્પના, ઇદં સદ્ધિન્દ્રિયં. તત્થ યા સદ્ધાધિપતેય્યા ચિત્તેકગ્ગતા, અયં છન્દસમાધિ. સમાહિતે ચિત્તે કિલેસાનં વિક્ખમ્ભનતાય પટિસઙ્ખાનબલેન વા ભાવનાબલેન વા, ઇદં પહાનં. તત્થ યે અસ્સાસપસ્સાસા વિતક્કવિચારા સઞ્ઞાવેદયિતા સરસઙ્કપ્પા, ઇમે સઙ્ખારા. ઇતિ પુરિમકો ચ છન્દસમાધિ, કિલેસવિક્ખમ્ભનતાય ચ પહાનં ઇમે ચ સઙ્ખારા, તદુભયં છન્દસમાધિપ્પધાનસઙ્ખારસમન્નાગતં ઇદ્ધિપાદં ભાવેતિ વિવેકનિસ્સિતં વિરાગનિસ્સિતં નિરોધનિસ્સિતં વોસ્સગ્ગપરિણામિં. તત્થ યા વીરિયાધિપતેય્યા ચિત્તેકગ્ગતા, અયં વીરિયસમાધિ…પે॰… તત્થ યા ચિત્તાધિપતેય્યા ચિત્તેકગ્ગતા, અયં ચિત્તસમાધિ…પે॰… તત્થ યા વીમંસાધિપતેય્યા ચિત્તેકગ્ગતા, અયં વીમંસાસમાધિ. સમાહિતે ચિત્તે કિલેસાનં વિક્ખમ્ભનતાય પટિસઙ્ખાનબલેન વા ભાવનાબલેન વા, ઇદં પહાનં. તત્થ યે અસ્સાસપસ્સાસા વિતક્કવિચારા સઞ્ઞાવેદયિતા સરસઙ્કપ્પા, ઇમે સઙ્ખારા. ઇતિ પુરિમકો ચ વીમંસાસમાધિ, કિલેસવિક્ખમ્ભનતાય ચ પહાનં ઇમે ચ સઙ્ખારા, તદુભયં વીમંસાસમાધિપ્પધાનસઙ્ખારસમન્નાગતં ઇદ્ધિપાદં ભાવેતિ વિવેકનિસ્સિતં વિરાગનિસ્સિતં નિરોધનિસ્સિતં વોસ્સગ્ગપરિણામિં.
Tattha sati ca paññā ca cattāri indriyāni, sati dve indriyāni satindriyañca samādhindriyañca, paññā dve indriyāni paññindriyañca vīriyindriyañca. Yā imesu catūsu indriyesu saddahanā okappanā, idaṃ saddhindriyaṃ. Tattha yā saddhādhipateyyā cittekaggatā, ayaṃ chandasamādhi. Samāhite citte kilesānaṃ vikkhambhanatāya paṭisaṅkhānabalena vā bhāvanābalena vā, idaṃ pahānaṃ. Tattha ye assāsapassāsā vitakkavicārā saññāvedayitā sarasaṅkappā, ime saṅkhārā. Iti purimako ca chandasamādhi, kilesavikkhambhanatāya ca pahānaṃ ime ca saṅkhārā, tadubhayaṃ chandasamādhippadhānasaṅkhārasamannāgataṃ iddhipādaṃ bhāveti vivekanissitaṃ virāganissitaṃ nirodhanissitaṃ vossaggapariṇāmiṃ. Tattha yā vīriyādhipateyyā cittekaggatā, ayaṃ vīriyasamādhi…pe… tattha yā cittādhipateyyā cittekaggatā, ayaṃ cittasamādhi…pe… tattha yā vīmaṃsādhipateyyā cittekaggatā, ayaṃ vīmaṃsāsamādhi. Samāhite citte kilesānaṃ vikkhambhanatāya paṭisaṅkhānabalena vā bhāvanābalena vā, idaṃ pahānaṃ. Tattha ye assāsapassāsā vitakkavicārā saññāvedayitā sarasaṅkappā, ime saṅkhārā. Iti purimako ca vīmaṃsāsamādhi, kilesavikkhambhanatāya ca pahānaṃ ime ca saṅkhārā, tadubhayaṃ vīmaṃsāsamādhippadhānasaṅkhārasamannāgataṃ iddhipādaṃ bhāveti vivekanissitaṃ virāganissitaṃ nirodhanissitaṃ vossaggapariṇāmiṃ.
૧૪. સબ્બો સમાધિ ઞાણમૂલકો ઞાણપુબ્બઙ્ગમો ઞાણાનુપરિવત્તિ.
14. Sabbo samādhi ñāṇamūlako ñāṇapubbaṅgamo ñāṇānuparivatti.
યથા પુરે તથા પચ્છા, યથા પચ્છા તથા પુરે;
Yathā pure tathā pacchā, yathā pacchā tathā pure;
ઇતિ વિવટેન ચેતસા અપરિયોનદ્ધેન સપ્પભાસં ચિત્તં ભાવેતિ. પઞ્ચિન્દ્રિયાનિ કુસલાનિ ચિત્તસહભૂનિ ચિત્તે ઉપ્પજ્જમાને ઉપ્પજ્જન્તિ, ચિત્તે નિરુજ્ઝમાને નિરુજ્ઝન્તિ. નામરૂપઞ્ચ વિઞ્ઞાણહેતુકં વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નિબ્બત્તં, તસ્સ મગ્ગેન હેતુ ઉપચ્છિન્નો, વિઞ્ઞાણં અનાહારં અનભિનન્દિતં અપ્પટિસન્ધિકં તં નિરુજ્ઝતિ. નામરૂપમપિ અહેતુ અપ્પચ્ચયં પુનબ્ભવં ન નિબ્બત્તયતિ 27. એવં વિઞ્ઞાણસ્સ નિરોધા પઞ્ઞા ચ સતિ ચ નામરૂપઞ્ચ નિરુજ્ઝતિ. તેનાહ ભગવા –
Iti vivaṭena cetasā apariyonaddhena sappabhāsaṃ cittaṃ bhāveti. Pañcindriyāni kusalāni cittasahabhūni citte uppajjamāne uppajjanti, citte nirujjhamāne nirujjhanti. Nāmarūpañca viññāṇahetukaṃ viññāṇapaccayā nibbattaṃ, tassa maggena hetu upacchinno, viññāṇaṃ anāhāraṃ anabhinanditaṃ appaṭisandhikaṃ taṃ nirujjhati. Nāmarūpamapi ahetu appaccayaṃ punabbhavaṃ na nibbattayati 28. Evaṃ viññāṇassa nirodhā paññā ca sati ca nāmarūpañca nirujjhati. Tenāha bhagavā –
‘‘યમેતં પઞ્હં અપુચ્છિ, અજિત તં વદામિ તે;
‘‘Yametaṃ pañhaṃ apucchi, ajita taṃ vadāmi te;
યત્થ નામઞ્ચ રૂપઞ્ચ, અસેસં ઉપરુજ્ઝતિ;
Yattha nāmañca rūpañca, asesaṃ uparujjhati;
વિઞ્ઞાણસ્સ નિરોધેન, એત્થેતં ઉપરુજ્ઝતી’’તિ.
Viññāṇassa nirodhena, etthetaṃ uparujjhatī’’ti.
યે ચ સેક્ખા પુથૂ ઇધ;
Ye ca sekkhā puthū idha;
તેસં મે નિપકો ઇરિયં, પુટ્ઠો પબ્રૂહિ મારિસા’’તિ.
Tesaṃ me nipako iriyaṃ, puṭṭho pabrūhi mārisā’’ti.
૧૫. ઇમાનિ તીણિ પદાનિ પુચ્છિતાનિ, તે તયો પઞ્હા. કિસ્સ? સેખાસેખવિપસ્સનાપુબ્બઙ્ગમપ્પહાનયોગેન, એવઞ્હિ આહ. ‘‘યે ચ સઙ્ખાતધમ્માસે’’તિ અરહત્તં પુચ્છતિ, ‘‘યે ચ સેખા પુથૂ ઇધા’’તિ સેખં પુચ્છતિ, ‘‘તેસં મે નિપકો ઇરિયં, પુટ્ઠો પબ્રૂહિ મારિસા’’તિ વિપસ્સનાપુબ્બઙ્ગમં પહાનં પુચ્છતિ.
15. Imāni tīṇi padāni pucchitāni, te tayo pañhā. Kissa? Sekhāsekhavipassanāpubbaṅgamappahānayogena, evañhi āha. ‘‘Ye ca saṅkhātadhammāse’’ti arahattaṃ pucchati, ‘‘ye ca sekhā puthū idhā’’ti sekhaṃ pucchati, ‘‘tesaṃ me nipako iriyaṃ, puṭṭho pabrūhi mārisā’’ti vipassanāpubbaṅgamaṃ pahānaṃ pucchati.
તત્થ વિસજ્જના –
Tattha visajjanā –
‘‘કામેસુ નાભિગિજ્ઝેય્ય, [અજિતાતિ ભગવા]
‘‘Kāmesu nābhigijjheyya, [ajitāti bhagavā]
મનસાનાવિલો સિયા;
Manasānāvilo siyā;
કુસલો સબ્બધમ્માનં, સતો ભિક્ખુ પરિબ્બજે’’તિ.
Kusalo sabbadhammānaṃ, sato bhikkhu paribbaje’’ti.
ભગવતો સબ્બં કાયકમ્મં ઞાણપુબ્બઙ્ગમં ઞાણાનુપરિવત્તિ, સબ્બં વચીકમ્મં ઞાણપુબ્બઙ્ગમં ઞાણાનુપરિવત્તિ, સબ્બં મનોકમ્મં ઞાણપુબ્બઙ્ગમં ઞાણાનુપરિવત્તિ. અતીતે અંસે અપ્પટિહતઞાણદસ્સનં, અનાગતે અંસે અપ્પટિહતઞાણદસ્સનં, પચ્ચુપ્પન્ને અંસે અપ્પટિહતઞાણદસ્સનં.
Bhagavato sabbaṃ kāyakammaṃ ñāṇapubbaṅgamaṃ ñāṇānuparivatti, sabbaṃ vacīkammaṃ ñāṇapubbaṅgamaṃ ñāṇānuparivatti, sabbaṃ manokammaṃ ñāṇapubbaṅgamaṃ ñāṇānuparivatti. Atīte aṃse appaṭihatañāṇadassanaṃ, anāgate aṃse appaṭihatañāṇadassanaṃ, paccuppanne aṃse appaṭihatañāṇadassanaṃ.
કો ચ ઞાણદસ્સનસ્સ પટિઘાતો? યં અનિચ્ચે દુક્ખે અનત્તનિ ચ અઞ્ઞાણં અદસ્સનં, અયં ઞાણદસ્સનસ્સ પટિઘાતો. યથા ઇધ પુરિસો તારકરૂપાનિ પસ્સેય્ય, નો ચ ગણનસઙ્કેતેન જાનેય્ય, અયં ઞાણદસ્સનસ્સ પટિઘાતો.
Ko ca ñāṇadassanassa paṭighāto? Yaṃ anicce dukkhe anattani ca aññāṇaṃ adassanaṃ, ayaṃ ñāṇadassanassa paṭighāto. Yathā idha puriso tārakarūpāni passeyya, no ca gaṇanasaṅketena jāneyya, ayaṃ ñāṇadassanassa paṭighāto.
ભગવતો પન અપ્પટિહતઞાણદસ્સનં, અનાવરણઞાણદસ્સના હિ બુદ્ધા ભગવન્તો. તત્થ સેખેન દ્વીસુ ધમ્મેસુ ચિત્તં રક્ખિતબ્બં ગેધા ચ રજનીયેસુ ધમ્મેસુ, દોસા ચ પરિયુટ્ઠાનીયેસુ. તત્થ યા ઇચ્છા મુચ્છા પત્થના પિયાયના કીળના, તં ભગવા નિવારેન્તો એવમાહ ‘‘કામેસુ નાભિગિજ્ઝેય્યા’’તિ.
Bhagavato pana appaṭihatañāṇadassanaṃ, anāvaraṇañāṇadassanā hi buddhā bhagavanto. Tattha sekhena dvīsu dhammesu cittaṃ rakkhitabbaṃ gedhā ca rajanīyesu dhammesu, dosā ca pariyuṭṭhānīyesu. Tattha yā icchā mucchā patthanā piyāyanā kīḷanā, taṃ bhagavā nivārento evamāha ‘‘kāmesu nābhigijjheyyā’’ti.
‘‘મનસાનાવિલો સિયા’’તિ પરિયુટ્ઠાનવિઘાતં આહ. તથા હિ સેખો અભિગિજ્ઝન્તો અસમુપ્પન્નઞ્ચ કિલેસં ઉપ્પાદેતિ, ઉપ્પન્નઞ્ચ કિલેસં ફાતિં કરોતિ. યો પન અનાવિલસઙ્કપ્પો અનભિગિજ્ઝન્તો વાયમતિ, સો અનુપ્પન્નાનં પાપકાનં અકુસલાનં ધમ્માનં અનુપ્પાદાય છન્દં જનેતિ વાયમતિ વીરિયં આરભતિ ચિત્તં પગ્ગણ્હાતિ પદહતિ. સો ઉપ્પન્નાનં પાપકાનં અકુસલાનં ધમ્માનં પહાનાય છન્દં જનેતિ વાયમતિ વીરિયં આરભતિ ચિત્તં પગ્ગણ્હાતિ પદહતિ. સો અનુપ્પન્નાનં કુસલાનં ધમ્માનં ઉપ્પાદાય છન્દં જનેતિ વાયમતિ વીરિયં આરભતિ ચિત્તં પગ્ગણ્હાતિ પદહતિ. સો ઉપ્પન્નાનં કુસલાનં ધમ્માનં ઠિતિયા અસમ્મોસાય ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાય ભાવનાય પારિપૂરિયા છન્દં જનેતિ વાયમતિ વીરિયં આરભતિ ચિત્તં પગ્ગણ્હાતિ પદહતિ.
‘‘Manasānāvilo siyā’’ti pariyuṭṭhānavighātaṃ āha. Tathā hi sekho abhigijjhanto asamuppannañca kilesaṃ uppādeti, uppannañca kilesaṃ phātiṃ karoti. Yo pana anāvilasaṅkappo anabhigijjhanto vāyamati, so anuppannānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ anuppādāya chandaṃ janeti vāyamati vīriyaṃ ārabhati cittaṃ paggaṇhāti padahati. So uppannānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ pahānāya chandaṃ janeti vāyamati vīriyaṃ ārabhati cittaṃ paggaṇhāti padahati. So anuppannānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ uppādāya chandaṃ janeti vāyamati vīriyaṃ ārabhati cittaṃ paggaṇhāti padahati. So uppannānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ ṭhitiyā asammosāya bhiyyobhāvāya vepullāya bhāvanāya pāripūriyā chandaṃ janeti vāyamati vīriyaṃ ārabhati cittaṃ paggaṇhāti padahati.
૧૬. કતમે 31 અનુપ્પન્ના પાપકા અકુસલા ધમ્મા? કામવિતક્કો બ્યાપાદવિતક્કો વિહિંસાવિતક્કો, ઇમે અનુપ્પન્ના પાપકા અકુસલા ધમ્મા. કતમે ઉપ્પન્ના પાપકા અકુસલા ધમ્મા? અનુસયા અકુસલમૂલાનિ, ઇમે ઉપ્પન્ના પાપકા અકુસલા ધમ્મા. કતમે અનુપ્પન્ના કુસલા ધમ્મા? યાનિ સોતાપન્નસ્સ ઇન્દ્રિયાનિ, ઇમે અનુપ્પન્ના કુસલા ધમ્મા. કતમે ઉપ્પન્ના કુસલા ધમ્મા? યાનિ અટ્ઠમકસ્સ ઇન્દ્રિયાનિ, ઇમે ઉપ્પન્ના કુસલા ધમ્મા.
16. Katame 32 anuppannā pāpakā akusalā dhammā? Kāmavitakko byāpādavitakko vihiṃsāvitakko, ime anuppannā pāpakā akusalā dhammā. Katame uppannā pāpakā akusalā dhammā? Anusayā akusalamūlāni, ime uppannā pāpakā akusalā dhammā. Katame anuppannā kusalā dhammā? Yāni sotāpannassa indriyāni, ime anuppannā kusalā dhammā. Katame uppannā kusalā dhammā? Yāni aṭṭhamakassa indriyāni, ime uppannā kusalā dhammā.
યેન કામવિતક્કં વારેતિ, ઇદં સતિન્દ્રિયં. યેન બ્યાપાદવિતક્કં વારેતિ, ઇદં સમાધિન્દ્રિયં. યેન વિહિંસાવિતક્કં વારેતિ, ઇદં વીરિયિન્દ્રિયં.
Yena kāmavitakkaṃ vāreti, idaṃ satindriyaṃ. Yena byāpādavitakkaṃ vāreti, idaṃ samādhindriyaṃ. Yena vihiṃsāvitakkaṃ vāreti, idaṃ vīriyindriyaṃ.
યેન ઉપ્પન્નુપ્પન્ને પાપકે અકુસલે ધમ્મે પજહતિ વિનોદેતિ બ્યન્તીકરોતિ અનભાવં ગમેતિ નાધિવાસેતિ, ઇદં પઞ્ઞિન્દ્રિયં. યા ઇમેસુ ચતૂસુ ઇન્દ્રિયેસુ સદ્દહના ઓકપ્પના, ઇદં સદ્ધિન્દ્રિયં.
Yena uppannuppanne pāpake akusale dhamme pajahati vinodeti byantīkaroti anabhāvaṃ gameti nādhivāseti, idaṃ paññindriyaṃ. Yā imesu catūsu indriyesu saddahanā okappanā, idaṃ saddhindriyaṃ.
તત્થ સદ્ધિન્દ્રિયં કત્થ દટ્ઠબ્બં? ચતૂસુ સોતાપત્તિયઙ્ગેસુ. વીરિયિન્દ્રિયં કત્થ દટ્ઠબ્બં? ચતૂસુ સમ્મપ્પધાનેસુ. સતિન્દ્રિયં કત્થ દટ્ઠબ્બં? ચતૂસુ સતિપટ્ઠાનેસુ. સમાધિન્દ્રિયં કત્થ દટ્ઠબ્બં? ચતૂસુ ઝાનેસુ. પઞ્ઞિન્દ્રિયં કત્થ દટ્ઠબ્બં? ચતૂસુ અરિયસચ્ચેસુ. એવં સેખો સબ્બેહિ કુસલેહિ ધમ્મેહિ અપ્પમત્તો વુત્તો ભગવતા અનાવિલતાય મનસા. તેનાહ ભગવા ‘‘મનસાનાવિલોસિયા’’તિ.
Tattha saddhindriyaṃ kattha daṭṭhabbaṃ? Catūsu sotāpattiyaṅgesu. Vīriyindriyaṃ kattha daṭṭhabbaṃ? Catūsu sammappadhānesu. Satindriyaṃ kattha daṭṭhabbaṃ? Catūsu satipaṭṭhānesu. Samādhindriyaṃ kattha daṭṭhabbaṃ? Catūsu jhānesu. Paññindriyaṃ kattha daṭṭhabbaṃ? Catūsu ariyasaccesu. Evaṃ sekho sabbehi kusalehi dhammehi appamatto vutto bhagavatā anāvilatāya manasā. Tenāha bhagavā ‘‘manasānāvilosiyā’’ti.
૧૭. ‘‘કુસલો સબ્બધમ્માન’’ન્તિ લોકો નામ તિવિધો કિલેસલોકો ભવલોકો ઇન્દ્રિયલોકો. તત્થ કિલેસલોકેન ભવલોકો સમુદાગચ્છતિ, સો ઇન્દ્રિયાનિ નિબ્બત્તેતિ, ઇન્દ્રિયેસુ ભાવિયમાનેસુ નેય્યસ્સ પરિઞ્ઞા ભવતિ. સા દુવિધેન ઉપપરિક્ખિતબ્બા દસ્સનપરિઞ્ઞાય ચ ભાવનાપરિઞ્ઞાય ચ. યદા હિ સેખો ઞેય્યં પરિજાનાતિ, તદા નિબ્બિદાસહગતેહિ સઞ્ઞામનસિકારેહિ નેય્યં પરિઞ્ઞાતં ભવતિ. તસ્સ દ્વે ધમ્મા કોસલ્લં ગચ્છન્તિ – દસ્સનકોસલ્લઞ્ચ ભાવનાકોસલ્લઞ્ચ.
17. ‘‘Kusalo sabbadhammāna’’nti loko nāma tividho kilesaloko bhavaloko indriyaloko. Tattha kilesalokena bhavaloko samudāgacchati, so indriyāni nibbatteti, indriyesu bhāviyamānesu neyyassa pariññā bhavati. Sā duvidhena upaparikkhitabbā dassanapariññāya ca bhāvanāpariññāya ca. Yadā hi sekho ñeyyaṃ parijānāti, tadā nibbidāsahagatehi saññāmanasikārehi neyyaṃ pariññātaṃ bhavati. Tassa dve dhammā kosallaṃ gacchanti – dassanakosallañca bhāvanākosallañca.
તં ઞાણં પઞ્ચવિધેન વેદિતબ્બંः અભિઞ્ઞા પરિઞ્ઞા પહાનં ભાવના સચ્છિકિરિયા. તત્થ કતમા અભિઞ્ઞા? યં ધમ્માનં સલક્ખણે ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા ચ અત્થપટિસમ્ભિદા ચ, અયં અભિઞ્ઞા.
Taṃ ñāṇaṃ pañcavidhena veditabbaṃः abhiññā pariññā pahānaṃ bhāvanā sacchikiriyā. Tattha katamā abhiññā? Yaṃ dhammānaṃ salakkhaṇe ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā ca atthapaṭisambhidā ca, ayaṃ abhiññā.
તત્થ કતમા પરિઞ્ઞા? એવં અભિજાનિત્વા યા પરિજાનના ‘‘ઇદં કુસલં, ઇદં અકુસલં, ઇદં સાવજ્જં, ઇદં અનવજ્જં, ઇદં કણ્હં, ઇદં સુક્કં, ઇદં સેવિતબ્બં, ઇદં ન સેવિતબ્બં, ઇમે ધમ્મા એવંગહિતા, ઇદં ફલં નિબ્બત્તેન્તિ 33, તેસં એવંગહિતાનં અયં અત્થો’’તિ, અયં પરિઞ્ઞા.
Tattha katamā pariññā? Evaṃ abhijānitvā yā parijānanā ‘‘idaṃ kusalaṃ, idaṃ akusalaṃ, idaṃ sāvajjaṃ, idaṃ anavajjaṃ, idaṃ kaṇhaṃ, idaṃ sukkaṃ, idaṃ sevitabbaṃ, idaṃ na sevitabbaṃ, ime dhammā evaṃgahitā, idaṃ phalaṃ nibbattenti 34, tesaṃ evaṃgahitānaṃ ayaṃ attho’’ti, ayaṃ pariññā.
એવં પરિજાનિત્વા તયો ધમ્મા અવસિટ્ઠા ભવન્તિ પહાતબ્બા ભાવેતબ્બા સચ્છિકાતબ્બા ચ. તત્થ કતમે ધમ્મા પહાતબ્બા? યે અકુસલા. તત્થ કતમે ધમ્મા ભાવેતબ્બા? યે કુસલા. તત્થ કતમે ધમ્મા સચ્છિકાતબ્બા? યં અસઙ્ખતં. યો એવં જાનાતિ અયં વુચ્ચતિ અત્થકુસલો ધમ્મકુસલો કલ્યાણતાકુસલો ફલતાકુસલો, આયકુસલો અપાયકુસલો ઉપાયકુસલો મહતા કોસલ્લેન સમન્નાગતોતિ, તેનાહ ભગવા ‘‘કુસલો સબ્બધમ્માન’’ન્તિ.
Evaṃ parijānitvā tayo dhammā avasiṭṭhā bhavanti pahātabbā bhāvetabbā sacchikātabbā ca. Tattha katame dhammā pahātabbā? Ye akusalā. Tattha katame dhammā bhāvetabbā? Ye kusalā. Tattha katame dhammā sacchikātabbā? Yaṃ asaṅkhataṃ. Yo evaṃ jānāti ayaṃ vuccati atthakusalo dhammakusalo kalyāṇatākusalo phalatākusalo, āyakusalo apāyakusalo upāyakusalo mahatā kosallena samannāgatoti, tenāha bhagavā ‘‘kusalo sabbadhammāna’’nti.
‘‘સતો ભિક્ખુ પરિબ્બજે’’તિ તેન દિટ્ઠધમ્મસુખવિહારત્થં અભિક્કન્તે પટિક્કન્તે આલોકિતે વિલોકિતે સમિઞ્જિતે 35 પસારિતે સઙ્ઘાટિપત્તચીવરધારણે અસિતે પીતે ખાયિતે સાયિતે ઉચ્ચારપસ્સાવકમ્મે ગતે ઠિતે નિસિન્ને સુત્તે જાગરિતે ભાસિતે તુણ્હિભાવે સતેન સમ્પજાનેન વિહાતબ્બં. ઇમા દ્વે ચરિયા અનુઞ્ઞાતા ભગવતા એકા વિસુદ્ધાનં, એકા વિસુજ્ઝન્તાનં. કે વિસુદ્ધા? અરહન્તો. કે વિસુજ્ઝન્તા? સેક્ખા. કતકિચ્ચાનિ હિ અરહતો ઇન્દ્રિયાનિ. યં બોજ્ઝં, તં ચતુબ્બિધં દુક્ખસ્સ પરિઞ્ઞાભિસમયેન સમુદયસ્સ પહાનાભિસમયેન મગ્ગસ્સ ભાવનાભિસમયેન નિરોધસ્સ સચ્છિકિરિયાભિસમયેન, ઇદં ચતુબ્બિધં બોજ્ઝં યો એવં જાનાતિ, અયં વુચ્ચતિ સતો અભિક્કમતિ સતો પટિક્કમતિ ખયા રાગસ્સ ખયા દોસસ્સ ખયા મોહસ્સ. તેનાહ ભગવા ‘‘સતો ભિક્ખુ પરિબ્બજે’’તિ, તેનાહ –
‘‘Sato bhikkhu paribbaje’’ti tena diṭṭhadhammasukhavihāratthaṃ abhikkante paṭikkante ālokite vilokite samiñjite 36 pasārite saṅghāṭipattacīvaradhāraṇe asite pīte khāyite sāyite uccārapassāvakamme gate ṭhite nisinne sutte jāgarite bhāsite tuṇhibhāve satena sampajānena vihātabbaṃ. Imā dve cariyā anuññātā bhagavatā ekā visuddhānaṃ, ekā visujjhantānaṃ. Ke visuddhā? Arahanto. Ke visujjhantā? Sekkhā. Katakiccāni hi arahato indriyāni. Yaṃ bojjhaṃ, taṃ catubbidhaṃ dukkhassa pariññābhisamayena samudayassa pahānābhisamayena maggassa bhāvanābhisamayena nirodhassa sacchikiriyābhisamayena, idaṃ catubbidhaṃ bojjhaṃ yo evaṃ jānāti, ayaṃ vuccati sato abhikkamati sato paṭikkamati khayā rāgassa khayā dosassa khayā mohassa. Tenāha bhagavā ‘‘sato bhikkhu paribbaje’’ti, tenāha –
‘‘કામેસુ નાભિગિજ્ઝેય્ય, [અજિતાતિ ભગવા]
‘‘Kāmesu nābhigijjheyya, [ajitāti bhagavā]
મનસાનાવિલો સિયા;
Manasānāvilo siyā;
કુસલો સબ્બધમ્માનં, સતો ભિક્ખુ પરિબ્બજે’’તિ.
Kusalo sabbadhammānaṃ, sato bhikkhu paribbaje’’ti.
એવં પુચ્છિતબ્બં, એવં વિસજ્જિતબ્બં. સુત્તસ્સ ચ અનુગીતિ અત્થતો ચ બ્યઞ્જનતો ચ સમાનેતબ્બા 37. અત્થાપગતં હિ બ્યઞ્જનં સમ્ફપ્પલાપં ભવતિ. દુન્નિક્ખિત્તસ્સ પદબ્યઞ્જનસ્સ અત્થોપિ દુન્નયો ભવતિ, તસ્મા અત્થબ્યઞ્જનૂપેતં સઙ્ગાયિતબ્બં. સુત્તઞ્ચ પવિચિનિતબ્બં. કિં ઇદં સુત્તં આહચ્ચ વચનં અનુસન્ધિવચનં નીતત્થં નેય્યત્થં સંકિલેસભાગિયં નિબ્બેધભાગિયં અસેક્ખભાગિયં? કુહિં ઇમસ્સ સુત્તસ્સ સબ્બાનિ સચ્ચાનિ પસ્સિતબ્બાનિ, આદિમજ્ઝપરિયોસાનેતિ? એવં સુત્તં પવિચેતબ્બં. તેનાહ આયસ્મા મહાકચ્ચાયનો – ‘‘યં પુચ્છિતઞ્ચ વિસ્સજ્જિતઞ્ચ, સુત્તસ્સ યા ચ અનુગીતી’’તિ.
Evaṃ pucchitabbaṃ, evaṃ visajjitabbaṃ. Suttassa ca anugīti atthato ca byañjanato ca samānetabbā 38. Atthāpagataṃ hi byañjanaṃ samphappalāpaṃ bhavati. Dunnikkhittassa padabyañjanassa atthopi dunnayo bhavati, tasmā atthabyañjanūpetaṃ saṅgāyitabbaṃ. Suttañca pavicinitabbaṃ. Kiṃ idaṃ suttaṃ āhacca vacanaṃ anusandhivacanaṃ nītatthaṃ neyyatthaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ nibbedhabhāgiyaṃ asekkhabhāgiyaṃ? Kuhiṃ imassa suttassa sabbāni saccāni passitabbāni, ādimajjhapariyosāneti? Evaṃ suttaṃ pavicetabbaṃ. Tenāha āyasmā mahākaccāyano – ‘‘yaṃ pucchitañca vissajjitañca, suttassa yā ca anugītī’’ti.
નિયુત્તો વિચયો હારો.
Niyutto vicayo hāro.
Footnotes:
Related texts:
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / સુત્તપિટક (અટ્ઠકથા) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / ખુદ્દકનિકાય (અટ્ઠકથા) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / નેત્તિપ્પકરણ-અટ્ઠકથા • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā / ૨. વિચયહારવિભઙ્ગવણ્ણના • 2. Vicayahāravibhaṅgavaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / સુત્તપિટક (ટીકા) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / ખુદ્દકનિકાય (ટીકા) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / નેત્તિપ્પકરણ-ટીકા • Nettippakaraṇa-ṭīkā / ૨. વિચયહારવિભઙ્ગવણ્ણના • 2. Vicayahāravibhaṅgavaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / સુત્તપિટક (ટીકા) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / ખુદ્દકનિકાય (ટીકા) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / નેત્તિવિભાવિની • Nettivibhāvinī / ૨. વિચયહારવિભઙ્ગવિભાવના • 2. Vicayahāravibhaṅgavibhāvanā