| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ધમ્મસઙ્ગણી-મૂલટીકા • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
વિપાકુદ્ધારકથાવણ્ણના
Vipākuddhārakathāvaṇṇanā
યતો યત્તકો ચ વિપાકો હોતિ, યસ્મિઞ્ચ ઠાને વિપચ્ચતિ, તં દસ્સેતું વિપાકુદ્ધારકથા આરદ્ધા. એત્થેવાતિ એકાય ચેતનાય કમ્મે આયૂહિતેયેવ. દુહેતુકપટિસન્ધિવસેન દ્વાદસકમગ્ગોપિ હોતિ , દ્વાદસકપ્પકારોપીતિ અત્થો. અહેતુકપટિસન્ધિવસેન અહેતુકટ્ઠકમ્પિ. અસઙ્ખારિકસસઙ્ખારિકાનં સસઙ્ખારિકઅસઙ્ખારિકવિપાકસઙ્કરં અનિચ્છન્તો દુતિયત્થેરો ‘‘દ્વાદસા’’તિઆદિમાહ. પુરિમસ્સ હિ પચ્ચયતોસસઙ્ખારિકઅસઙ્ખારિકભાવો, ઇતરેસં કમ્મતો. તતિયો તિહેતુકતો દુહેતુકમ્પિ અનિચ્છન્તો ‘‘દસા’’તિઆદિમાહ.
Yato yattako ca vipāko hoti, yasmiñca ṭhāne vipaccati, taṃ dassetuṃ vipākuddhārakathā āraddhā. Etthevāti ekāya cetanāya kamme āyūhiteyeva. Duhetukapaṭisandhivasena dvādasakamaggopi hoti , dvādasakappakāropīti attho. Ahetukapaṭisandhivasena ahetukaṭṭhakampi. Asaṅkhārikasasaṅkhārikānaṃ sasaṅkhārikaasaṅkhārikavipākasaṅkaraṃ anicchanto dutiyatthero ‘‘dvādasā’’tiādimāha. Purimassa hi paccayatosasaṅkhārikaasaṅkhārikabhāvo, itaresaṃ kammato. Tatiyo tihetukato duhetukampi anicchanto ‘‘dasā’’tiādimāha.
ઇમસ્મિં વિપાકુદ્ધારટ્ઠાને કમ્મપટિસન્ધિવવત્થાનત્થં સાકેતપઞ્હં ગણ્હિંસુ. કમ્મવસેન વિપાકસ્સ તંતંગુણદોસુસ્સદનિમિત્તતં દસ્સેતું ઉસ્સદકિત્તનં ગણ્હિંસુ. હેતુકિત્તનં ઇધ પઠમત્થેરસ્સ અધિપ્પાયેન વુત્તં. દુતિયત્થેરવાદાદીસુ વિસેસં તત્થ તત્થેવ વક્ખામિ. ઞાણસ્સ જચ્ચન્ધાદિવિપત્તિનિમિત્તપટિપક્ખભાવતો તિહેતુકં અતિદુબ્બલમ્પિ સમાનં પટિસન્ધિં આકડ્ઢન્તં દુહેતુકં આકડ્ઢેય્યાતિ ‘‘અહેતુકા ન હોતી’’તિ આહ. યં પન પટિસમ્ભિદામગ્ગે સુગતિયં જચ્ચન્ધબધિરાદિવિપત્તિયા અહેતુકઉપપત્તિં વજ્જેત્વા ગતિસમ્પત્તિયા સહેતુકોપપત્તિં દસ્સેન્તેન ‘‘ગતિસમ્પત્તિયા ઞાણસમ્પયુત્તે કતમેસં અટ્ઠન્નં હેતૂનં પચ્ચયા ઉપપત્તિ હોતિ’’ચ્ચેવ (પટિ॰ મ॰ ૧.૨૩૨) વુત્તં. તેન ઞાણવિપ્પયુત્તેન કમ્મુના ઞાણસમ્પયુત્તપટિસન્ધિ ન હોતીતિ દીપિતં હોતિ. અઞ્ઞથા ‘‘સત્તન્નં હેતૂનં પચ્ચયા ઉપપત્તિ હોતી’’તિ ઇદમ્પિ વુચ્ચેય્ય. તથા હિ ‘‘ગતિસમ્પત્તિયા ઞાણસમ્પયુત્તે કતમેસં અટ્ઠન્નં હેતૂનં પચ્ચયા ઉપપત્તિ હોતિ? કુસલસ્સ કમ્મસ્સ જવનક્ખણે તયો હેતૂ કુસલા તસ્મિં ખણે જાતચેતનાય સહજાતપચ્ચયા હોન્તિ. તેન વુચ્ચતિ કુસલમૂલપચ્ચયાપિ સઙ્ખારા. નિકન્તિક્ખણે દ્વે હેતૂ અકુસલા તસ્મિં ખણે જાતચેતનાય સહજાતપચ્ચયા હોન્તિ. તેન વુચ્ચતિ અકુસલમૂલપચ્ચયાપિ સઙ્ખારા. પટિસન્ધિક્ખણે તયો હેતૂ અબ્યાકતા તસ્મિં ખણે જાતચેતનાય સહજાતપચ્ચયા હોન્તિ. તેન વુચ્ચતિ નામરૂપપચ્ચયાપિ વિઞ્ઞાણં, વિઞ્ઞાણપચ્ચયાપિ નામરૂપ’’ન્તિ વિસ્સજ્જિતં ઞાણસમ્પયુત્તોપપત્તિયં.
Imasmiṃ vipākuddhāraṭṭhāne kammapaṭisandhivavatthānatthaṃ sāketapañhaṃ gaṇhiṃsu. Kammavasena vipākassa taṃtaṃguṇadosussadanimittataṃ dassetuṃ ussadakittanaṃ gaṇhiṃsu. Hetukittanaṃ idha paṭhamattherassa adhippāyena vuttaṃ. Dutiyattheravādādīsu visesaṃ tattha tattheva vakkhāmi. Ñāṇassa jaccandhādivipattinimittapaṭipakkhabhāvato tihetukaṃ atidubbalampi samānaṃ paṭisandhiṃ ākaḍḍhantaṃ duhetukaṃ ākaḍḍheyyāti ‘‘ahetukā na hotī’’ti āha. Yaṃ pana paṭisambhidāmagge sugatiyaṃ jaccandhabadhirādivipattiyā ahetukaupapattiṃ vajjetvā gatisampattiyā sahetukopapattiṃ dassentena ‘‘gatisampattiyā ñāṇasampayutte katamesaṃ aṭṭhannaṃ hetūnaṃ paccayā upapatti hoti’’cceva (paṭi. ma. 1.232) vuttaṃ. Tena ñāṇavippayuttena kammunā ñāṇasampayuttapaṭisandhi na hotīti dīpitaṃ hoti. Aññathā ‘‘sattannaṃ hetūnaṃ paccayā upapatti hotī’’ti idampi vucceyya. Tathā hi ‘‘gatisampattiyā ñāṇasampayutte katamesaṃ aṭṭhannaṃ hetūnaṃ paccayā upapatti hoti? Kusalassa kammassa javanakkhaṇe tayo hetū kusalā tasmiṃ khaṇe jātacetanāya sahajātapaccayā honti. Tena vuccati kusalamūlapaccayāpi saṅkhārā. Nikantikkhaṇe dve hetū akusalā tasmiṃ khaṇe jātacetanāya sahajātapaccayā honti. Tena vuccati akusalamūlapaccayāpi saṅkhārā. Paṭisandhikkhaṇe tayo hetū abyākatā tasmiṃ khaṇe jātacetanāya sahajātapaccayā honti. Tena vuccati nāmarūpapaccayāpi viññāṇaṃ, viññāṇapaccayāpi nāmarūpa’’nti vissajjitaṃ ñāṇasampayuttopapattiyaṃ.
એવં ઞાણવિપ્પયુત્તતો ઞાણસમ્પયુત્તુપપત્તિયા ચ વિજ્જમાનાય ‘‘ગતિસમ્પત્તિયા ઞાણસમ્પયુત્તે કતમેસં સત્તન્નં હેતૂનં પચ્ચયા ઉપપત્તિ હોતિ? કુસલસ્સ કમ્મસ્સ જવનક્ખણે દ્વે હેતૂ કુસલા’’તિ વત્વા અઞ્ઞત્થ ચ પુબ્બે વુત્તનયેનેવ સક્કા વિસ્સજ્જનં કાતુન્તિ. યથા પન ‘‘ઞાણસમ્પયુત્તે સત્તન્નં હેતૂનં પચ્ચયા’’તિ અવચનતો ઞાણવિપ્પયુત્તતો ઞાણસમ્પયુત્તા પટિસન્ધિ ન હોતિ, એવં ‘‘ગતિસમ્પત્તિયા ઞાણવિપ્પયુત્તે છન્નં હેતૂનં પચ્ચયા ઉપપત્તિ હોતિ’’ચ્ચેવ (પટિ॰ મ॰ ૧.૨૩૩) વત્વા ‘‘સત્તન્નં હેતૂનં પચ્ચયા’’તિ અવચનતો ઞાણસમ્પયુત્તતો ઞાણવિપ્પયુત્તાપિ પટિસન્ધિ ન હોતીતિ આપન્નં. એત્થાપિ હિ ન ન સક્કા કમ્મનિકન્તિક્ખણેસુ તયો ચ દ્વે ચ હેતૂ યોજેત્વા પટિસન્ધિક્ખણે દ્વે યોજેતુન્તિ. ઇમસ્સ પન થેરસ્સ અયમધિપ્પાયો સિયા ‘‘કમ્મસરિક્ખકવિપાકદસ્સનવસેન ઇધ પાઠો સાવસેસો કથિતો’’તિ. ‘‘ઞાણસમ્પયુત્તે અટ્ઠન્નં હેતૂનં પચ્ચયા’’તિ એત્થાપિ પાઠસ્સ સાવસેસતાપત્તીતિ ચે? ન, દુબ્બલસ્સ દુહેતુકકમ્મસ્સ ઞાણસમ્પયુત્તવિપાકદાને અસમત્થત્તા. તિહેતુકસ્સ પન અહેતુકવિપચ્ચને વિય દુહેતુકવિપચ્ચનેપિ નત્થિ સમત્થતાવિઘાતોતિ. આરમ્મણેન વેદના પરિવત્તેતબ્બાતિ સન્તીરણતદારમ્મણે સન્ધાય વુત્તં. વિભાગગ્ગહણસમત્થતાભાવતો હિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ ઇટ્ઠઇટ્ઠમજ્ઝત્તેસુ ઉપેક્ખાસહગતાનેવ હોન્તિ, કાયવિઞ્ઞાણઞ્ચ સુખસહગતમેવ પટિઘટ્ટનાવિસેસેનાતિ.
Evaṃ ñāṇavippayuttato ñāṇasampayuttupapattiyā ca vijjamānāya ‘‘gatisampattiyā ñāṇasampayutte katamesaṃ sattannaṃ hetūnaṃ paccayā upapatti hoti? Kusalassa kammassa javanakkhaṇe dve hetū kusalā’’ti vatvā aññattha ca pubbe vuttanayeneva sakkā vissajjanaṃ kātunti. Yathā pana ‘‘ñāṇasampayutte sattannaṃ hetūnaṃ paccayā’’ti avacanato ñāṇavippayuttato ñāṇasampayuttā paṭisandhi na hoti, evaṃ ‘‘gatisampattiyā ñāṇavippayutte channaṃ hetūnaṃ paccayā upapatti hoti’’cceva (paṭi. ma. 1.233) vatvā ‘‘sattannaṃ hetūnaṃ paccayā’’ti avacanato ñāṇasampayuttato ñāṇavippayuttāpi paṭisandhi na hotīti āpannaṃ. Etthāpi hi na na sakkā kammanikantikkhaṇesu tayo ca dve ca hetū yojetvā paṭisandhikkhaṇe dve yojetunti. Imassa pana therassa ayamadhippāyo siyā ‘‘kammasarikkhakavipākadassanavasena idha pāṭho sāvaseso kathito’’ti. ‘‘Ñāṇasampayutte aṭṭhannaṃ hetūnaṃ paccayā’’ti etthāpi pāṭhassa sāvasesatāpattīti ce? Na, dubbalassa duhetukakammassa ñāṇasampayuttavipākadāne asamatthattā. Tihetukassa pana ahetukavipaccane viya duhetukavipaccanepi natthi samatthatāvighātoti. Ārammaṇena vedanā parivattetabbāti santīraṇatadārammaṇe sandhāya vuttaṃ. Vibhāgaggahaṇasamatthatābhāvato hi cakkhuviññāṇādīni iṭṭhaiṭṭhamajjhattesu upekkhāsahagatāneva honti, kāyaviññāṇañca sukhasahagatameva paṭighaṭṭanāvisesenāti.
વિસેસવતા કાલેન તદારમ્મણપચ્ચયસબ્બજવનવતા વિપાકપ્પવત્તિં દસ્સેતું ‘‘સંવરાસંવરે…પે॰… ઉપગતસ્સા’’તિ વુત્તં અઞ્ઞકાલે પઞ્ચવિઞ્ઞાણાદિપરિપુણ્ણવિપાકપ્પવત્તિઅભાવા. કક્કટક…પે॰… ભવઙ્ગોતરણન્તિ એતેન ઇદં દસ્સેતિ – કેદારે પૂરેત્વા નદીપવેસનમગ્ગભૂતં માતિકં અપ્પવિસિત્વા કક્કટકમગ્ગાદિના અમગ્ગેન નદીઓતરણં વિય ચિત્તસ્સ જવિત્વા ભવઙ્ગપ્પવેસનમગ્ગભૂતે તદારમ્મણે અનુપ્પન્ને મગ્ગેન વિના ભવઙ્ગોતરણન્તિ.
Visesavatā kālena tadārammaṇapaccayasabbajavanavatā vipākappavattiṃ dassetuṃ ‘‘saṃvarāsaṃvare…pe… upagatassā’’ti vuttaṃ aññakāle pañcaviññāṇādiparipuṇṇavipākappavattiabhāvā. Kakkaṭaka…pe… bhavaṅgotaraṇanti etena idaṃ dasseti – kedāre pūretvā nadīpavesanamaggabhūtaṃ mātikaṃ appavisitvā kakkaṭakamaggādinā amaggena nadīotaraṇaṃ viya cittassa javitvā bhavaṅgappavesanamaggabhūte tadārammaṇe anuppanne maggena vinā bhavaṅgotaraṇanti.
એતેસુ તીસુ મોઘવારેસુ દુતિયો ઉપપરિક્ખિત્વા ગહેતબ્બો. યદિ હિ અનુલોમે વેદનાત્તિકે પટિચ્ચવારાદીસુ ‘‘આસેવનપચ્ચયા ન મગ્ગે દ્વે’’તિ ‘‘ન મગ્ગપચ્ચયા આસેવને દ્વે’’તિ ચ વુત્તં સિયા, સોપિ મોઘવારો લબ્ભેય્ય. યદિ પન વોટ્ઠબ્બનમ્પિ આસેવનપચ્ચયો સિયા, કુસલાકુસલાનમ્પિ સિયા. ન હિ આસેવનપચ્ચયં લદ્ધું યુત્તસ્સ આસેવનપચ્ચયભાવી ધમ્મો આસેવનપચ્ચયોતિ અવુત્તો અત્થિ. વોટ્ઠબ્બનસ્સ પન કુસલાકુસલાનં આસેવનપચ્ચયભાવો અવુત્તો. ‘‘કુસલં ધમ્મં પટિચ્ચ કુસલો ધમ્મો ઉપ્પજ્જતિ નાસેવનપચ્ચયા. અકુસલં ધમ્મં…પે॰… નાસેવનપચ્ચયા’’તિ (પટ્ઠા॰ ૧.૧.૯૩) વચનતો પટિક્ખિત્તોવ. અથાપિ સિયા ‘‘અસમાનવેદનાનં વસેન એવં વુત્ત’’ન્તિ, એવમપિ યથા ‘‘આવજ્જના કુસલાનં ખન્ધાનં અકુસલાનં ખન્ધાનં અનન્તરપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ (પટ્ઠા॰ ૧.૧.૪૧૭) વુત્તં, એવં ‘‘આસેવનપચ્ચયેન પચ્ચયોતિ’’પિ વત્તબ્બં સિયા, જાતિભેદા ન વુત્તન્તિ ચે? ભૂમિભિન્નસ્સ કામાવચરસ્સ રૂપાવચરાદીનં આસેવનપચ્ચયભાવો વિય જાતિભિન્નસ્સપિ ભવેય્યાતિ વત્તબ્બો એવ સિયા. અભિન્નજાતિકસ્સ ચ વસેન યથા ‘‘આવજ્જના સહેતુકાનં ખન્ધાનં અનન્તરપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ વુત્તં, એવં ‘‘આસેવનપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિપિ વત્તબ્બં સિયા, ન તુ વુત્તં. તસ્મા વેદનાત્તિકેપિ સઙ્ખિત્તાય ગણનાય ‘‘આસેવનપચ્ચયા ન મગ્ગે એકં, ન મગ્ગપચ્ચયા આસેવને એક’’ન્તિ એવં ગણનાય નિદ્ધારિયમાનાય વોટ્ઠબ્બનસ્સ આસેવનપચ્ચયત્તસ્સ અભાવા યથાવુત્તપ્પકારો દુતિયો મોઘવારો વીમંસિતબ્બો.
Etesu tīsu moghavāresu dutiyo upaparikkhitvā gahetabbo. Yadi hi anulome vedanāttike paṭiccavārādīsu ‘‘āsevanapaccayā na magge dve’’ti ‘‘na maggapaccayā āsevane dve’’ti ca vuttaṃ siyā, sopi moghavāro labbheyya. Yadi pana voṭṭhabbanampi āsevanapaccayo siyā, kusalākusalānampi siyā. Na hi āsevanapaccayaṃ laddhuṃ yuttassa āsevanapaccayabhāvī dhammo āsevanapaccayoti avutto atthi. Voṭṭhabbanassa pana kusalākusalānaṃ āsevanapaccayabhāvo avutto. ‘‘Kusalaṃ dhammaṃ paṭicca kusalo dhammo uppajjati nāsevanapaccayā. Akusalaṃ dhammaṃ…pe… nāsevanapaccayā’’ti (paṭṭhā. 1.1.93) vacanato paṭikkhittova. Athāpi siyā ‘‘asamānavedanānaṃ vasena evaṃ vutta’’nti, evamapi yathā ‘‘āvajjanā kusalānaṃ khandhānaṃ akusalānaṃ khandhānaṃ anantarapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.417) vuttaṃ, evaṃ ‘‘āsevanapaccayena paccayoti’’pi vattabbaṃ siyā, jātibhedā na vuttanti ce? Bhūmibhinnassa kāmāvacarassa rūpāvacarādīnaṃ āsevanapaccayabhāvo viya jātibhinnassapi bhaveyyāti vattabbo eva siyā. Abhinnajātikassa ca vasena yathā ‘‘āvajjanā sahetukānaṃ khandhānaṃ anantarapaccayena paccayo’’ti vuttaṃ, evaṃ ‘‘āsevanapaccayena paccayo’’tipi vattabbaṃ siyā, na tu vuttaṃ. Tasmā vedanāttikepi saṅkhittāya gaṇanāya ‘‘āsevanapaccayā na magge ekaṃ, na maggapaccayā āsevane eka’’nti evaṃ gaṇanāya niddhāriyamānāya voṭṭhabbanassa āsevanapaccayattassa abhāvā yathāvuttappakāro dutiyo moghavāro vīmaṃsitabbo.
વોટ્ઠબ્બનં પન વીથિવિપાકસન્તતિયા આવટ્ટનતો આવજ્જના, તતો વિસદિસસ્સ જવનસ્સ કરણતો મનસિકારો ચ. એવઞ્ચ કત્વા પટ્ઠાને ‘‘વોટ્ઠબ્બનં કુસલાનં ખન્ધાનં અનન્તરપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિઆદિ ન વુત્તં, ‘‘આવજ્જના’’ઇચ્ચેવ વુત્તં. તસ્મા વોટ્ઠબ્બનતો ચતુન્નં વા પઞ્ચન્નં વા જવનાનં આરમ્મણપુરેજાતં ભવિતું અસક્કોન્તં રૂપાદિઆવજ્જનાદીનં પચ્ચયો ભવિતું ન સક્કોતિ, અયમેતસ્સ સભાવોતિ જવનાપારિપૂરિયા દુતિયો મોઘવારો દસ્સેતું યુત્તો સિયા, અયમ્પિ અટ્ઠકથાયં અનાગતત્તા સુટ્ઠુ વિચારેતબ્બો. ભવઙ્ગસ્સ જવનાનુબન્ધનભૂતત્તા ‘‘તદારમ્મણં ભવઙ્ગ’’ન્તિ વુત્તં. પટ્ઠાને (પટ્ઠા॰ ૩.૧.૧૦૨) ચ વુત્તં ‘‘સહેતુકં ભવઙ્ગં અહેતુકસ્સ ભવઙ્ગસ્સ અનન્તરપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ, ‘‘અહેતુકં ભવઙ્ગં સહેતુકસ્સ ભવઙ્ગસ્સ અનન્તરપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ ચ. કુસલાકુસલાનં સુખદુક્ખવિપાકમત્તો વિપાકો ન ઇટ્ઠાનિટ્ઠાનં વિભાગં કરોતિ, જવનં પન રજ્જનવિરજ્જનાદિવસેન ઇટ્ઠાનિટ્ઠવિભાગં કરોતીતિ ‘‘આરમ્મણરસં જવનમેવ અનુભવતી’’તિ વુત્તં.
Voṭṭhabbanaṃ pana vīthivipākasantatiyā āvaṭṭanato āvajjanā, tato visadisassa javanassa karaṇato manasikāro ca. Evañca katvā paṭṭhāne ‘‘voṭṭhabbanaṃ kusalānaṃ khandhānaṃ anantarapaccayena paccayo’’tiādi na vuttaṃ, ‘‘āvajjanā’’icceva vuttaṃ. Tasmā voṭṭhabbanato catunnaṃ vā pañcannaṃ vā javanānaṃ ārammaṇapurejātaṃ bhavituṃ asakkontaṃ rūpādiāvajjanādīnaṃ paccayo bhavituṃ na sakkoti, ayametassa sabhāvoti javanāpāripūriyā dutiyo moghavāro dassetuṃ yutto siyā, ayampi aṭṭhakathāyaṃ anāgatattā suṭṭhu vicāretabbo. Bhavaṅgassa javanānubandhanabhūtattā ‘‘tadārammaṇaṃ bhavaṅga’’nti vuttaṃ. Paṭṭhāne (paṭṭhā. 3.1.102) ca vuttaṃ ‘‘sahetukaṃ bhavaṅgaṃ ahetukassa bhavaṅgassa anantarapaccayena paccayo’’ti, ‘‘ahetukaṃ bhavaṅgaṃ sahetukassa bhavaṅgassa anantarapaccayena paccayo’’ti ca. Kusalākusalānaṃ sukhadukkhavipākamatto vipāko na iṭṭhāniṭṭhānaṃ vibhāgaṃ karoti, javanaṃ pana rajjanavirajjanādivasena iṭṭhāniṭṭhavibhāgaṃ karotīti ‘‘ārammaṇarasaṃ javanameva anubhavatī’’ti vuttaṃ.
અવિજ્જમાને કારકે કથં આવજ્જનાદિભાવેન પવત્તિ હોતીતિ તં દસ્સેતું પઞ્ચવિધં નિયામં નામ ગણ્હિંસુ. નિયામો ચ ધમ્માનં સભાવકિચ્ચપચ્ચયભાવવિસેસોવ. તંતંસદિસફલદાનન્તિ તસ્સ તસ્સ અત્તનો અનુરૂપફલસ્સ દાનં. સદિસવિપાકદાનન્તિ ચ અનુરૂપવિપાકદાનન્તિ અત્થો. ઇદં વત્થુન્તિ એકવચનનિદ્દેસો એકગાથાવત્થુભાવેન કતો. જગતિપ્પદેસોતિ યથાવુત્તતો અઞ્ઞોપિ લોકપ્પદેસો. કાલગતિઉપધિપયોગપટિબાળ્હઞ્હિ પાપં ન વિપચ્ચેય્ય, ન પદેસપટિબાળ્હન્તિ. સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણપદટ્ઠાનપટિસન્ધિયાદિધમ્માનં નિયામો દસસહસ્સિકમ્પનપચ્ચયભાવો ધમ્મનિયામો. અયં ઇધ અધિપ્પેતોતિ એતેન નિયામવસેન આવજ્જનાદિભાવો, ન કારકવસેનાતિ એતમત્થં દસ્સેતિ.
Avijjamāne kārake kathaṃ āvajjanādibhāvena pavatti hotīti taṃ dassetuṃ pañcavidhaṃ niyāmaṃ nāma gaṇhiṃsu. Niyāmo ca dhammānaṃ sabhāvakiccapaccayabhāvavisesova. Taṃtaṃsadisaphaladānanti tassa tassa attano anurūpaphalassa dānaṃ. Sadisavipākadānanti ca anurūpavipākadānanti attho. Idaṃ vatthunti ekavacananiddeso ekagāthāvatthubhāvena kato. Jagatippadesoti yathāvuttato aññopi lokappadeso. Kālagatiupadhipayogapaṭibāḷhañhi pāpaṃ na vipacceyya, na padesapaṭibāḷhanti. Sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānapaṭisandhiyādidhammānaṃ niyāmo dasasahassikampanapaccayabhāvo dhammaniyāmo. Ayaṃ idha adhippetoti etena niyāmavasena āvajjanādibhāvo, na kārakavasenāti etamatthaṃ dasseti.
ઇમસ્મિં ઠાનેતિ સોળસવિપાકકથાઠાને. દ્વાદસહિ વાહેતબ્બા નાળિયન્તોપમા ન દ્વાદસન્નં ચિત્તાનં એકસ્મિં દ્વારે એકારમ્મણે સહ કિચ્ચકરણવસેન વુત્તા, અથ ખો દ્વાદસન્નં એકસ્મિં દ્વારે સકિચ્ચકરણમત્તવસેન. અહેતુકપટિસન્ધિજનકસદિસજવનાનન્તરં અહેતુકતદારમ્મણં દસ્સેન્તો ‘‘ચતુન્નં પન દુહેતુકકુસલચિત્તાનં અઞ્ઞતરજવનસ્સ…પે॰… પતિટ્ઠાતી’’તિ આહ. અહેતુકપટિસન્ધિકસ્સ પન તિહેતુકજવને જવિતે પટિસન્ધિદાયકેન કમ્મેન અહેતુકસ્સ તદારમ્મણસ્સ નિબ્બત્તિ ન પટિસેધિતા. એવં દુહેતુકપટિસન્ધિકસ્સપિ તિહેતુકાનન્તરં દુહેતુકતદારમ્મણં અપ્પટિસિદ્ધં દટ્ઠબ્બં. પરિપુણ્ણવિપાકસ્સ ચ પટિસન્ધિજનકકમ્મસ્સ વસેનાયં વિપાકવિભાવના તસ્સા મુખનિદસ્સનમત્તમેવાતિ પવત્તિવિપાકસ્સ ચ એકસ્સ તિહેતુકાદિકમ્મસ્સ સોળસવિપાકચિત્તાદીનિ વુત્તનયેન યોજેતબ્બાનિ. તસ્મા યેન કેનચિ કમ્મુના એકેન અનેકં તદારમ્મણં પવત્તમાનં કમ્મવિસેસાભાવા યેસં તં અનુબન્ધભૂતં, તેસં જવનસઙ્ખાતાનં પચ્ચયાનં વિસેસેન વિસિટ્ઠં હોતીતિ જવનેનાયં તદારમ્મણનિયામો વુત્તો, ન નાનાકમ્મુના નિબ્બત્તમાનસ્સ વસેન. એવઞ્ચ કત્વા પટ્ઠાને (પટ્ઠા॰ ૩.૧.૯૮) ‘‘સહેતુકે ખન્ધે અનિચ્ચતો દુક્ખતો અનત્તતો વિપસ્સતિ. કુસલાકુસલે નિરુદ્ધે અહેતુકો વિપાકો તદારમ્મણતા ઉપ્પજ્જતી’’તિ ઞાણાનન્તરં અહેતુકતદારમ્મણં, ‘‘કુસલાકુસલે નિરુદ્ધે સહેતુકો વિપાકો તદારમ્મણતા ઉપ્પજ્જતી’’તિ અકુસલાનન્તરઞ્ચ સહેતુકતદારમ્મણં વુત્તં, ન ચ ‘‘તં એતેન થેરેન અદસ્સિત’’ન્તિ કત્વા તસ્સ પટિસેધો કતો હોતીતિ.
Imasmiṃ ṭhāneti soḷasavipākakathāṭhāne. Dvādasahi vāhetabbā nāḷiyantopamā na dvādasannaṃ cittānaṃ ekasmiṃ dvāre ekārammaṇe saha kiccakaraṇavasena vuttā, atha kho dvādasannaṃ ekasmiṃ dvāre sakiccakaraṇamattavasena. Ahetukapaṭisandhijanakasadisajavanānantaraṃ ahetukatadārammaṇaṃ dassento ‘‘catunnaṃ pana duhetukakusalacittānaṃ aññatarajavanassa…pe… patiṭṭhātī’’ti āha. Ahetukapaṭisandhikassa pana tihetukajavane javite paṭisandhidāyakena kammena ahetukassa tadārammaṇassa nibbatti na paṭisedhitā. Evaṃ duhetukapaṭisandhikassapi tihetukānantaraṃ duhetukatadārammaṇaṃ appaṭisiddhaṃ daṭṭhabbaṃ. Paripuṇṇavipākassa ca paṭisandhijanakakammassa vasenāyaṃ vipākavibhāvanā tassā mukhanidassanamattamevāti pavattivipākassa ca ekassa tihetukādikammassa soḷasavipākacittādīni vuttanayena yojetabbāni. Tasmā yena kenaci kammunā ekena anekaṃ tadārammaṇaṃ pavattamānaṃ kammavisesābhāvā yesaṃ taṃ anubandhabhūtaṃ, tesaṃ javanasaṅkhātānaṃ paccayānaṃ visesena visiṭṭhaṃ hotīti javanenāyaṃ tadārammaṇaniyāmo vutto, na nānākammunā nibbattamānassa vasena. Evañca katvā paṭṭhāne (paṭṭhā. 3.1.98) ‘‘sahetuke khandhe aniccato dukkhato anattato vipassati. Kusalākusale niruddhe ahetuko vipāko tadārammaṇatā uppajjatī’’ti ñāṇānantaraṃ ahetukatadārammaṇaṃ, ‘‘kusalākusale niruddhe sahetuko vipāko tadārammaṇatā uppajjatī’’ti akusalānantarañca sahetukatadārammaṇaṃ vuttaṃ, na ca ‘‘taṃ etena therena adassita’’nti katvā tassa paṭisedho kato hotīti.
યં પન જવનેન…પે॰… તં કુસલં સન્ધાય વુત્તન્તિ ઇદં કુસલસ્સ વિય અકુસલસ્સ સદિસો વિપાકો નત્થીતિ કત્વા વુત્તં. સસઙ્ખારિકાસઙ્ખારિકનિયમનં પન સન્ધાય તસ્મિં વુત્તે અકુસલેપિ ન તં ન યુજ્જતીતિ. અટ્ઠાનમેતન્તિ ઇદં નિયમિતાદિવસેન યોનિસો અયોનિસો વા આવટ્ટિતે અયોનિસો યોનિસો વા વવત્થાપનસ્સ અભાવં સન્ધાય વુત્તં.
Yaṃpana javanena…pe… taṃ kusalaṃ sandhāya vuttanti idaṃ kusalassa viya akusalassa sadiso vipāko natthīti katvā vuttaṃ. Sasaṅkhārikāsaṅkhārikaniyamanaṃ pana sandhāya tasmiṃ vutte akusalepi na taṃ na yujjatīti. Aṭṭhānametanti idaṃ niyamitādivasena yoniso ayoniso vā āvaṭṭite ayoniso yoniso vā vavatthāpanassa abhāvaṃ sandhāya vuttaṃ.
પટિસિદ્ધન્તિ અવચનમેવ પટિસેધોતિ કત્વા વુત્તં. કામતણ્હાનિબ્બત્તેન કમ્મુના મહગ્ગતલોકુત્તરાનુભવનવિપાકો ન હોતીતિ તત્થ તદારમ્મણાભાવો વેદિતબ્બો. આપાથગતે વિસયે તન્નિન્નં ભવઙ્ગં આવજ્જનં ઉપ્પાદેતીતિ આવજ્જનં વિસયે નિન્નત્તા ઉપ્પજ્જતિ. ભવઙ્ગં પન સબ્બદા સવિસયે નિન્નમેવાતિ વિસયન્તરવિઞ્ઞાણસ્સ પચ્ચયો હુત્વાપિ તદભાવા વિના આવજ્જનેન સવિસયે નિન્નત્તાવ ઉપ્પજ્જતિ. ચિણ્ણત્તાતિ આવજ્જનેન વિના બહુલં ઉપ્પન્નપુબ્બત્તા. સમુદાચારત્તાતિ આપાથગતે વિસયે પટિસન્ધિવિસયે ચ બહુલં ઉપ્પાદિતપુબ્બત્તા. ચિણ્ણત્તાતિ વા પુગ્ગલેન આસેવિતભાવો વુત્તો. સમુદાચારત્તાતિ સયં બહુલં પવત્તભાવો. નિરોધસ્સ અનન્તરપચ્ચયં નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનન્તિ ઇદં તદનન્તરમેવ નિરોધફુસનં સન્ધાય વુત્તં, ન અરૂપક્ખન્ધાનં વિય નિરોધસ્સ અનન્તરપચ્ચયભાવં. નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં પન કિઞ્ચિ પરિકમ્મેન વિના ઉપ્પજ્જમાનં નત્થિ. પરિકમ્માવજ્જનમેવ તસ્સ આવજ્જનન્તિ અઞ્ઞસ્સ વિય એતસ્સપિ સાવજ્જનતાય ભવિતબ્બં.
Paṭisiddhanti avacanameva paṭisedhoti katvā vuttaṃ. Kāmataṇhānibbattena kammunā mahaggatalokuttarānubhavanavipāko na hotīti tattha tadārammaṇābhāvo veditabbo. Āpāthagate visaye tanninnaṃ bhavaṅgaṃ āvajjanaṃ uppādetīti āvajjanaṃ visaye ninnattā uppajjati. Bhavaṅgaṃ pana sabbadā savisaye ninnamevāti visayantaraviññāṇassa paccayo hutvāpi tadabhāvā vinā āvajjanena savisaye ninnattāva uppajjati. Ciṇṇattāti āvajjanena vinā bahulaṃ uppannapubbattā. Samudācārattāti āpāthagate visaye paṭisandhivisaye ca bahulaṃ uppāditapubbattā. Ciṇṇattāti vā puggalena āsevitabhāvo vutto. Samudācārattāti sayaṃ bahulaṃ pavattabhāvo. Nirodhassa anantarapaccayaṃ nevasaññānāsaññāyatananti idaṃ tadanantarameva nirodhaphusanaṃ sandhāya vuttaṃ, na arūpakkhandhānaṃ viya nirodhassa anantarapaccayabhāvaṃ. Nevasaññānāsaññāyatanaṃ pana kiñci parikammena vinā uppajjamānaṃ natthi. Parikammāvajjanameva tassa āvajjananti aññassa viya etassapi sāvajjanatāya bhavitabbaṃ.
અયં પનેત્થાધિપ્પાયો દટ્ઠબ્બો – નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસ્સ ન નિરોધસ્સ અનન્તરપચ્ચયભાવે નિન્નાદિતા અઞ્ઞત્થ દિટ્ઠા અતદત્થપરિકમ્મભાવે ચ ઉપ્પત્તિયા, અથ ચ તં તસ્સ અનન્તરપચ્ચયો હોતિ, તથા ચ ઉપ્પજ્જતિ. એવં યથાવુત્તા મનોવિઞ્ઞાણધાતુ અસતિપિ નિરાવજ્જનુપ્પત્તિયં નિન્નાદિભાવે નિરાવજ્જના ઉપ્પજ્જતીતિ. એવઞ્ચ કત્વા ‘‘અરિયમગ્ગચિત્તં મગ્ગાનન્તરાનિ ફલચિત્તાની’’તિ ઇદં વુત્તં. યદિ હિ નિબ્બાનારમ્મણાવજ્જનાભાવં સન્ધાયેતં વુત્તં સિયા, ગોત્રભુવોદાનાનિ નિદસ્સનાનિ સિયું તેહેવ એતેસં નિરાવજ્જનતાસિદ્ધિતો. ફલસમાપત્તિકાલે ચ ‘‘પરિત્તારમ્મણં મહગ્ગતારમ્મણં અનુલોમં ફલસમાપત્તિયા અનન્તરપચ્ચયેન પચ્ચયો’’તિ વચનતો સમાનારમ્મણાવજ્જનરહિતત્તા ‘‘મગ્ગાનન્તરાનિ ફલચિત્તાની’’તિ એવં ફલસમાપત્તિચિત્તાનિ ન વજ્જેતબ્બાનિ સિયું, ગોત્રભુવોદાનાનિ પન યદિપિ નિબ્બાને ચિણ્ણાનિ સમુદાચારાનિ ચ ન હોન્તિ, આરમ્મણન્તરે ચિણ્ણસમુદાચારાનેવ. ફલસમાપત્તિચિત્તાનિ ચ મગ્ગવીથિતો ઉદ્ધં તદત્થપરિકમ્મસબ્ભાવાતિ તેસં ગહણં ન કતં, અનુલોમાનન્તરઞ્ચ ફલસમાપત્તિચિત્તં ચિણ્ણં સમુદાચારં, ન નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનાનન્તરં મગ્ગાનન્તરસ્સ વિય તદત્થપરિકમ્માભાવાતિ ‘‘નિરોધા વુટ્ઠહન્તસ્સા’’તિ તઞ્ચ નિદસ્સનં. આરમ્મણેન પન વિના નુપ્પજ્જતીતિ ઇદં એતસ્સ મહગ્ગતારમ્મણત્તાભાવા પુચ્છં કારેત્વા આરમ્મણનિદ્ધારણત્થં વુત્તં.
Ayaṃ panetthādhippāyo daṭṭhabbo – nevasaññānāsaññāyatanassa na nirodhassa anantarapaccayabhāve ninnāditā aññattha diṭṭhā atadatthaparikammabhāve ca uppattiyā, atha ca taṃ tassa anantarapaccayo hoti, tathā ca uppajjati. Evaṃ yathāvuttā manoviññāṇadhātu asatipi nirāvajjanuppattiyaṃ ninnādibhāve nirāvajjanā uppajjatīti. Evañca katvā ‘‘ariyamaggacittaṃ maggānantarāni phalacittānī’’ti idaṃ vuttaṃ. Yadi hi nibbānārammaṇāvajjanābhāvaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ siyā, gotrabhuvodānāni nidassanāni siyuṃ teheva etesaṃ nirāvajjanatāsiddhito. Phalasamāpattikāle ca ‘‘parittārammaṇaṃ mahaggatārammaṇaṃ anulomaṃ phalasamāpattiyā anantarapaccayena paccayo’’ti vacanato samānārammaṇāvajjanarahitattā ‘‘maggānantarāni phalacittānī’’ti evaṃ phalasamāpatticittāni na vajjetabbāni siyuṃ, gotrabhuvodānāni pana yadipi nibbāne ciṇṇāni samudācārāni ca na honti, ārammaṇantare ciṇṇasamudācārāneva. Phalasamāpatticittāni ca maggavīthito uddhaṃ tadatthaparikammasabbhāvāti tesaṃ gahaṇaṃ na kataṃ, anulomānantarañca phalasamāpatticittaṃ ciṇṇaṃ samudācāraṃ, na nevasaññānāsaññāyatanānantaraṃ maggānantarassa viya tadatthaparikammābhāvāti ‘‘nirodhā vuṭṭhahantassā’’ti tañca nidassanaṃ. Ārammaṇena pana vinā nuppajjatīti idaṃ etassa mahaggatārammaṇattābhāvā pucchaṃ kāretvā ārammaṇaniddhāraṇatthaṃ vuttaṃ.
તત્થાતિ વિપાકકથાયં. જચ્ચન્ધપીઠસપ્પિઉપમાનિદસ્સનં વિપાકસ્સ નિસ્સયેન વિના અપ્પવત્તિદસ્સનત્થં. વિસયગ્ગાહોતિ ઇદં ચક્ખાદીનં સવિસયગ્ગહણેન ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદિવિપાકસ્સ દસ્સનત્થં વુત્તં. ઉપનિસ્સયતો ચક્ખાદીનં દસ્સનાદિઅત્થતો ચ તસ્સેવ વિપાકસ્સ દસ્સનત્થં ‘‘ઉપનિસ્સયમત્થસો’’તિ વુત્તં. હદયવત્થુમેવાતિ યથા પુરિમચિત્તાનિ હદયવત્થુનિસ્સિતાનિ ચ પસાદવત્થુઅનુગતાનિ ચ અઞ્ઞારમ્મણાનિ હોન્તિ, ન એવં ભવઙ્ગં, તં પનેતં વત્થારમ્મણન્તરરહિતં કેવલં હદયવત્થુમેવ નિસ્સાય પવત્તતીતિ વુત્તં હોતિ. હદયરૂપવત્થુકન્તિ ઇધાપિ અઞ્ઞવત્થાનુગતન્તિ અધિપ્પાયો વેદિતબ્બો. મક્કટકસ્સ હિ સુત્તારોહણં વિય પસાદવત્થુકં ચિત્તં, સુત્તેન ગમનાદીનિ વિય તદનુગતાનિ સેસચિત્તાનીતિ. સુત્તઘટ્ટનમક્કટકચલનાનિ વિય પસાદઘટ્ટનભવઙ્ગચલનાનિ સહ હોન્તીતિ દીપનતો ‘‘એકેકં…પે॰… આગચ્છતી’’તિપિ દીપેતિ.
Tatthāti vipākakathāyaṃ. Jaccandhapīṭhasappiupamānidassanaṃ vipākassa nissayena vinā appavattidassanatthaṃ. Visayaggāhoti idaṃ cakkhādīnaṃ savisayaggahaṇena cakkhuviññāṇādivipākassa dassanatthaṃ vuttaṃ. Upanissayato cakkhādīnaṃ dassanādiatthato ca tasseva vipākassa dassanatthaṃ ‘‘upanissayamatthaso’’ti vuttaṃ. Hadayavatthumevāti yathā purimacittāni hadayavatthunissitāni ca pasādavatthuanugatāni ca aññārammaṇāni honti, na evaṃ bhavaṅgaṃ, taṃ panetaṃ vatthārammaṇantararahitaṃ kevalaṃ hadayavatthumeva nissāya pavattatīti vuttaṃ hoti. Hadayarūpavatthukanti idhāpi aññavatthānugatanti adhippāyo veditabbo. Makkaṭakassa hi suttārohaṇaṃ viya pasādavatthukaṃ cittaṃ, suttena gamanādīni viya tadanugatāni sesacittānīti. Suttaghaṭṭanamakkaṭakacalanāni viya pasādaghaṭṭanabhavaṅgacalanāni saha hontīti dīpanato ‘‘ekekaṃ…pe… āgacchatī’’tipi dīpeti.
ભવઙ્ગસ્સ આવટ્ટિતકાલોતિ ઇદં દોવારિકસદિસાનં ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં પાદપરિમજ્જકસદિસસ્સ આવજ્જનસ્સ સઞ્ઞાદાનસદિસો અનન્તરપચ્ચયભાવો એવ ભવઙ્ગાવટ્ટનન્તિ કત્વા વુત્તં. વિપાકમનોધાતુઆદીનં અદિસ્વાવ સમ્પટિચ્છનાદિકરણં ગાળ્હગ્ગહણમત્તપુથુલચતુરસ્સભાવવિજાનનમત્તકહાપણભાવવિજાનનમત્તકમ્મોપનયનમત્તસામઞ્ઞવસેન વુત્તં, ન ગાળ્હગ્ગાહકાદીનં કહાપણદસ્સનસ્સ અભાવો તંસમાનભાવો ચ સમ્પટિચ્છનાદીનં અધિપ્પેતોતિ વેદિતબ્બો.
Bhavaṅgassa āvaṭṭitakāloti idaṃ dovārikasadisānaṃ cakkhuviññāṇādīnaṃ pādaparimajjakasadisassa āvajjanassa saññādānasadiso anantarapaccayabhāvo eva bhavaṅgāvaṭṭananti katvā vuttaṃ. Vipākamanodhātuādīnaṃ adisvāva sampaṭicchanādikaraṇaṃ gāḷhaggahaṇamattaputhulacaturassabhāvavijānanamattakahāpaṇabhāvavijānanamattakammopanayanamattasāmaññavasena vuttaṃ, na gāḷhaggāhakādīnaṃ kahāpaṇadassanassa abhāvo taṃsamānabhāvo ca sampaṭicchanādīnaṃ adhippetoti veditabbo.
પણ્ડરં એતન્તિ પણ્ડરરૂપદસ્સનસામઞ્ઞતો ચક્ખુવિઞ્ઞાણમેવ દસ્સનકિચ્ચં સાધેતીતિ દીપનં વેદિતબ્બં. એવં સોતદ્વારાદીસુપિ યોજેતબ્બં સવનાદિવસેન. સન્તાપનવસેન ગુળસીલો ગુળપ્પયોજનો વા ગોળિયકો. ઉપનિસ્સયતોતિ ન ઉપનિસ્સયપચ્ચયં સન્ધાય વુત્તં. યસ્મિં પન અસતિ યો ન હોતિ, સો ઇધ ‘‘ઉપનિસ્સયો’’તિ અધિપ્પેતો. આલોકસન્નિસ્સિતન્તિ ઇદમ્પિ આલોકે સતિ સબ્ભાવં સન્ધાય વુત્તં, ન ઉપનિસ્સયપચ્ચયતં. મન્દથામગતં નામ કિરિયચિત્તસ્સ પચ્ચયભાવં અનુપગન્ત્વા સયમેવ પવત્તમાનં.
Paṇḍaraṃetanti paṇḍararūpadassanasāmaññato cakkhuviññāṇameva dassanakiccaṃ sādhetīti dīpanaṃ veditabbaṃ. Evaṃ sotadvārādīsupi yojetabbaṃ savanādivasena. Santāpanavasena guḷasīlo guḷappayojano vā goḷiyako. Upanissayatoti na upanissayapaccayaṃ sandhāya vuttaṃ. Yasmiṃ pana asati yo na hoti, so idha ‘‘upanissayo’’ti adhippeto. Ālokasannissitanti idampi āloke sati sabbhāvaṃ sandhāya vuttaṃ, na upanissayapaccayataṃ. Mandathāmagataṃ nāma kiriyacittassa paccayabhāvaṃ anupagantvā sayameva pavattamānaṃ.
અસઙ્ખારિકસસઙ્ખારિકેસુ દોસં દિસ્વાતિ ન કમ્મસ્સ વિરુદ્ધસભાવેન વિપાકેન ભવિતબ્બન્તિ અસઙ્ખારિકકમ્મસ્સ સસઙ્ખારિકવિપાકેસુ, સસઙ્ખારિકકમ્મસ્સ ચ અસઙ્ખારિકવિપાકેસુ દોસં દિસ્વા. અહેતુકાનં પન રૂપાદીસુ અભિનિપાતમત્તાદિકિચ્ચાનં ન સસઙ્ખારિકવિરુદ્ધો સભાવોતિ અસઙ્ખારિકતા નત્થિ, અસઙ્ખારિકવિરુદ્ધસભાવાભાવા નાપિ સસઙ્ખારિકતાતિ ઉભયાવિરોધા ઉભયેનપિ તેસં નિબ્બત્તિં અનુજાનાતિ. ચિત્તનિયામન્તિ તદારમ્મણનિયામં. કિરિયતો પઞ્ચાતિ ઇમેસં…પે॰… પતિટ્ઠાતીતિ કિરિયજવનાનન્તરઞ્ચ તદારમ્મણં વુત્તં. પટ્ઠાને (પટ્ઠા॰ ૧.૩.૯૪) પન ‘‘કુસલાકુસલે નિરુદ્ધે વિપાકો તદારમ્મણતા ઉપ્પજ્જતી’’તિ વિપાકધમ્મધમ્માનમેવ અનન્તરા તદારમ્મણં વુત્તં. કુસલત્તિકે ચ ‘‘સેક્ખા વા પુથુજ્જના વા કુસલં અનિચ્ચતો’’તિઆદિના (પટ્ઠા॰ ૧.૧.૪૦૬) કુસલાકુસલજવનમેવ વત્વા તદનન્તરં તદારમ્મણં વુત્તં, ન અબ્યાકતાનન્તરં, ન ચ કત્થચિ કિરિયાનન્તરં તદારમ્મણસ્સ વુત્તટ્ઠાનં દિસ્સતિ. વિજ્જમાને ચ તસ્મિં અવચને કારણં નત્થિ, તસ્મા ઉપપરિક્ખિતબ્બો એસો થેરવાદો. વિપ્ફારિકઞ્હિ જવનં નાવં વિય નદીસોતો ભવઙ્ગં અનુબન્ધતીતિ યુત્તં, ન પન છળઙ્ગુપેક્ખવતો સન્તવુત્તિં કિરિયજવનં પણ્ણપુટં વિય નદીસોતોતિ.
Asaṅkhārikasasaṅkhārikesudosaṃ disvāti na kammassa viruddhasabhāvena vipākena bhavitabbanti asaṅkhārikakammassa sasaṅkhārikavipākesu, sasaṅkhārikakammassa ca asaṅkhārikavipākesu dosaṃ disvā. Ahetukānaṃ pana rūpādīsu abhinipātamattādikiccānaṃ na sasaṅkhārikaviruddho sabhāvoti asaṅkhārikatā natthi, asaṅkhārikaviruddhasabhāvābhāvā nāpi sasaṅkhārikatāti ubhayāvirodhā ubhayenapi tesaṃ nibbattiṃ anujānāti. Cittaniyāmanti tadārammaṇaniyāmaṃ. Kiriyato pañcāti imesaṃ…pe… patiṭṭhātīti kiriyajavanānantarañca tadārammaṇaṃ vuttaṃ. Paṭṭhāne (paṭṭhā. 1.3.94) pana ‘‘kusalākusale niruddhe vipāko tadārammaṇatā uppajjatī’’ti vipākadhammadhammānameva anantarā tadārammaṇaṃ vuttaṃ. Kusalattike ca ‘‘sekkhā vā puthujjanā vā kusalaṃ aniccato’’tiādinā (paṭṭhā. 1.1.406) kusalākusalajavanameva vatvā tadanantaraṃ tadārammaṇaṃ vuttaṃ, na abyākatānantaraṃ, na ca katthaci kiriyānantaraṃ tadārammaṇassa vuttaṭṭhānaṃ dissati. Vijjamāne ca tasmiṃ avacane kāraṇaṃ natthi, tasmā upaparikkhitabbo eso theravādo. Vipphārikañhi javanaṃ nāvaṃ viya nadīsoto bhavaṅgaṃ anubandhatīti yuttaṃ, na pana chaḷaṅgupekkhavato santavuttiṃ kiriyajavanaṃ paṇṇapuṭaṃ viya nadīsototi.
પિણ્ડજવનં જવતીતિ કુસલાકુસલકિરિયજવનાનિ પિણ્ડેત્વા કથિતાનીતિ તથા કથિતાનિ જવનાનિ પિણ્ડિતાનિ વિય વુત્તાનિ, એકસ્મિં વા તદારમ્મણે પિણ્ડેત્વા દસ્સિતાનિ હુત્વા જવિતાનેવ વુત્તાનિ. ઇમઞ્ચ પન પિણ્ડજવનં વદન્તેન અકુસલતો ચત્તારિયેવ ઉપેક્ખાસહગતાનિ ગહેત્વા દ્વાદસુપેક્ખાસહગતજવનાનિ પિણ્ડિતાનિ વિય વુત્તાનિ. પટ્ઠાને પન ‘‘કુસલં અસ્સાદેતિ અભિનન્દતિ, તં આરબ્ભ રાગો ઉપ્પજ્જતિ. દિટ્ઠિ, વિચિકિચ્છા , ઉદ્ધચ્ચં, દોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ. અકુસલે નિરુદ્ધે વિપાકો તદારમ્મણતા ઉપ્પજ્જતી’’તિ વુત્તત્તા ઇતરાનિ દ્વે ઇટ્ઠારમ્મણે પવત્તવિચિકિચ્છુદ્ધચ્ચસહગતાનિપિ કુસલવિપાકે તદારમ્મણે પિણ્ડેતબ્બાનિ સિયું. તેસં પન અનન્તરં અહેતુકવિપાકેનેવ તદારમ્મણેન ભવિતબ્બં, સો ચ સન્તીરણભાવેનેવ ગહિતોતિ અપુબ્બં ગહેતબ્બં નત્થિ. અહેતુકે ચ પિણ્ડેતબ્બં નારહન્તીતિ અધિપ્પાયેન ન પિણ્ડેતીતિ.
Piṇḍajavanaṃ javatīti kusalākusalakiriyajavanāni piṇḍetvā kathitānīti tathā kathitāni javanāni piṇḍitāni viya vuttāni, ekasmiṃ vā tadārammaṇe piṇḍetvā dassitāni hutvā javitāneva vuttāni. Imañca pana piṇḍajavanaṃ vadantena akusalato cattāriyeva upekkhāsahagatāni gahetvā dvādasupekkhāsahagatajavanāni piṇḍitāni viya vuttāni. Paṭṭhāne pana ‘‘kusalaṃ assādeti abhinandati, taṃ ārabbha rāgo uppajjati. Diṭṭhi, vicikicchā , uddhaccaṃ, domanassaṃ uppajjati. Akusale niruddhe vipāko tadārammaṇatā uppajjatī’’ti vuttattā itarāni dve iṭṭhārammaṇe pavattavicikicchuddhaccasahagatānipi kusalavipāke tadārammaṇe piṇḍetabbāni siyuṃ. Tesaṃ pana anantaraṃ ahetukavipākeneva tadārammaṇena bhavitabbaṃ, so ca santīraṇabhāveneva gahitoti apubbaṃ gahetabbaṃ natthi. Ahetuke ca piṇḍetabbaṃ nārahantīti adhippāyena na piṇḍetīti.
તિહેતુકજવનાવસાને પનેત્થાતિ એતસ્મિં દુતિયવાદે તિહેતુકજવનાવસાને તિહેતુકતદારમ્મણં યુત્તન્તિ દસ્સેતું યુત્તં વદતિ જવનસમાનત્તા, નાલબ્ભમાનત્તા અઞ્ઞસ્સ. પઠમત્થેરેન અકુસલાનન્તરં વુત્તસ્સ અહેતુકતદારમ્મણસ્સ, કુસલાનન્તરં વુત્તસ્સ ચ સહેતુકતદારમ્મણસ્સ અકુસલાનન્તરં ઉપ્પત્તિં વદન્તસ્સ હિ પટિસન્ધિજનકં તિહેતુકકમ્મં દુહેતુકાહેતુકં વિપાકં જનયન્તમ્પિ તિહેતુકજવનાનન્તરં ન જનેતીતિ ન એત્થ કારણં દિસ્સતીતિ એવં યુત્તં ગહેતબ્બં અવુત્તમ્પીતિ અધિપ્પાયો. અથ વા તસ્મિં તસ્મિં થેરવાદે યેન અધિપ્પાયેન સસઙ્ખારાસઙ્ખારવિધાનાદિ વુત્તં, તં તેનેવ અધિપ્પાયેન યુત્તં ગહેતબ્બં, ન અધિપ્પાયન્તરં અધિપ્પાયન્તરેન આલોળેતબ્બન્તિ અત્થો. હેતુસદિસમેવાતિ જનકકમ્મહેતુસદિસમેવ. મહાપકરણે આવિ ભવિસ્સતીતિ મહાપકરણે આગતપાળિયા પાકટં ઉપ્પત્તિવિધાનં આવિ ભવિસ્સતીતિ અધિપ્પાયેન વદતિ.
Tihetukajavanāvasāne panetthāti etasmiṃ dutiyavāde tihetukajavanāvasāne tihetukatadārammaṇaṃ yuttanti dassetuṃ yuttaṃ vadati javanasamānattā, nālabbhamānattā aññassa. Paṭhamattherena akusalānantaraṃ vuttassa ahetukatadārammaṇassa, kusalānantaraṃ vuttassa ca sahetukatadārammaṇassa akusalānantaraṃ uppattiṃ vadantassa hi paṭisandhijanakaṃ tihetukakammaṃ duhetukāhetukaṃ vipākaṃ janayantampi tihetukajavanānantaraṃ na janetīti na ettha kāraṇaṃ dissatīti evaṃ yuttaṃ gahetabbaṃ avuttampīti adhippāyo. Atha vā tasmiṃ tasmiṃ theravāde yena adhippāyena sasaṅkhārāsaṅkhāravidhānādi vuttaṃ, taṃ teneva adhippāyena yuttaṃ gahetabbaṃ, na adhippāyantaraṃ adhippāyantarena āloḷetabbanti attho. Hetusadisamevāti janakakammahetusadisameva. Mahāpakaraṇe āvi bhavissatīti mahāpakaraṇe āgatapāḷiyā pākaṭaṃ uppattividhānaṃ āvi bhavissatīti adhippāyena vadati.
કામાવચરકુસલવિપાકકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Kāmāvacarakusalavipākakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
