| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
अभिधम्मपिटके
Abhidhammapiṭake
धम्मसङ्गणी-अनुटीका
Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā
वीसतिगाथावण्णना
Vīsatigāthāvaṇṇanā
१. अभिधम्मसंवण्णनाय अत्थं संवण्णेतुकामो तस्सा आदिगाथाय ताव पयोजनसम्बन्धाभिधानपुब्बङ्गमं अत्थं निद्धारेन्तो उळारज्झासयानं निसम्मकारीनं पटिपत्ति परेसं विविधहितसुखनिप्फादनप्पयोजनाति आचरियस्सापि धम्मसंवण्णनाय आदिम्हि सत्थरि निपच्चकारस्स अन्तरायविसोसनत्थता विय सत्थरि धम्मे च परेसं अच्चन्तसुखप्पटिलाभसंवत्तनियसद्धारतनुप्पादनत्थतापि सियाति दस्सेतुं ‘‘धम्मसंवण्णनाय’’न्तिआदिमाह। तत्थ यथानुसिट्ठं पटिपज्जमाने अपायेसु अपतमाने धारेतीति धम्मोति सामञ्ञवचनोपि धम्म-सद्दो सद्दन्तरसन्निधानेन इध परियत्तिविसेसविसयो। संवण्णीयति अत्थो एतायाति संवण्णना, अट्ठकथा।
1. Abhidhammasaṃvaṇṇanāya atthaṃ saṃvaṇṇetukāmo tassā ādigāthāya tāva payojanasambandhābhidhānapubbaṅgamaṃ atthaṃ niddhārento uḷārajjhāsayānaṃ nisammakārīnaṃ paṭipatti paresaṃ vividhahitasukhanipphādanappayojanāti ācariyassāpi dhammasaṃvaṇṇanāya ādimhi satthari nipaccakārassa antarāyavisosanatthatā viya satthari dhamme ca paresaṃ accantasukhappaṭilābhasaṃvattaniyasaddhāratanuppādanatthatāpi siyāti dassetuṃ ‘‘dhammasaṃvaṇṇanāya’’ntiādimāha. Tattha yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne apāyesu apatamāne dhāretīti dhammoti sāmaññavacanopi dhamma-saddo saddantarasannidhānena idha pariyattivisesavisayo. Saṃvaṇṇīyati attho etāyāti saṃvaṇṇanā, aṭṭhakathā.
तिविधयानमुखेन विमुत्तिधम्मं यथारहमनुसासतीति सत्था। पणमनं पणामो, कायवाचाचित्तेहि सत्थु गुणनिन्नता। किरिया करणं, पणामस्स करणं पणामकरणं, वन्दनापयोगो। सो च किञ्चापि ‘‘इदानि अधिप्पेतं पणामं करोन्तो’’तिआदिना ‘‘तस्स पादे नमस्सित्वा’’तिआदिकस्स अधिप्पेतपणामभावं दस्सेस्सति, ‘‘करुणा विया’’तिआदिकस्स पन सब्बस्स थोमनावसेन वुत्तस्सपि वसेन वेदितब्बो। सो हि सत्थु महाकरुणादिगुणविसेसकित्तनवसेन पवत्तो महाकरुणादिगुणविसेसाविनाभाविना संवण्णियमानसंवण्णनाधम्मविभावितेन धम्मस्स स्वाक्खातभावेन स्वाक्खातधम्मे सत्थरि अनुप्पन्नसद्धानं सद्धाजननाय, उप्पन्नसद्धानञ्च भिय्योभावाय होति। सत्थुनो च अविपरीतधम्मदेसनभावेन अवितथदेसनाभूते धम्मेति एतेन सत्थुनो महाकरुणादिगुणानंयेव च फलविसेसनिप्फादनसमत्थताय पसादावहतं आह। धम्मेन हि सत्थुसिद्धि, सत्थारा च धम्मसिद्धि, धम्मसम्पत्तियापि सत्थुगुणताय सत्थुगुणविभावनेन सम्पज्जतीति।
Tividhayānamukhena vimuttidhammaṃ yathārahamanusāsatīti satthā. Paṇamanaṃ paṇāmo, kāyavācācittehi satthu guṇaninnatā. Kiriyā karaṇaṃ, paṇāmassa karaṇaṃ paṇāmakaraṇaṃ, vandanāpayogo. So ca kiñcāpi ‘‘idāni adhippetaṃ paṇāmaṃ karonto’’tiādinā ‘‘tassa pāde namassitvā’’tiādikassa adhippetapaṇāmabhāvaṃ dassessati, ‘‘karuṇā viyā’’tiādikassa pana sabbassa thomanāvasena vuttassapi vasena veditabbo. So hi satthu mahākaruṇādiguṇavisesakittanavasena pavatto mahākaruṇādiguṇavisesāvinābhāvinā saṃvaṇṇiyamānasaṃvaṇṇanādhammavibhāvitena dhammassa svākkhātabhāvena svākkhātadhamme satthari anuppannasaddhānaṃ saddhājananāya, uppannasaddhānañca bhiyyobhāvāya hoti. Satthuno ca aviparītadhammadesanabhāvena avitathadesanābhūte dhammeti etena satthuno mahākaruṇādiguṇānaṃyeva ca phalavisesanipphādanasamatthatāya pasādāvahataṃ āha. Dhammena hi satthusiddhi, satthārā ca dhammasiddhi, dhammasampattiyāpi satthuguṇatāya satthuguṇavibhāvanena sampajjatīti.
एवं सत्थरि पणामकरणस्स एकं पयोजनं दस्सेत्वा इदानि सम्बन्धं विभावेति ‘‘तदुभयप्पसादा ही’’तिआदिना। न हि सत्थरि धम्मे वा अप्पसन्नो संवण्णियमाने तदधिगन्तब्बे च धम्मे सम्मा पटिपज्जति, नापि सीलादिअनुपादापरिनिब्बानन्तं महन्तं अत्थं साधेति, तस्मा धम्मसंवण्णनासु परेसं सम्मापटिपत्तिआकङ्खाय तथारूपधम्मपटिग्गाहकेहि च विनियोजितेन सत्थरि धम्मे च पसादुप्पादनं सत्थरि पणामकरणं विहितन्ति अधिप्पायो।
Evaṃ satthari paṇāmakaraṇassa ekaṃ payojanaṃ dassetvā idāni sambandhaṃ vibhāveti ‘‘tadubhayappasādā hī’’tiādinā. Na hi satthari dhamme vā appasanno saṃvaṇṇiyamāne tadadhigantabbe ca dhamme sammā paṭipajjati, nāpi sīlādianupādāparinibbānantaṃ mahantaṃ atthaṃ sādheti, tasmā dhammasaṃvaṇṇanāsu paresaṃ sammāpaṭipattiākaṅkhāya tathārūpadhammapaṭiggāhakehi ca viniyojitena satthari dhamme ca pasāduppādanaṃ satthari paṇāmakaraṇaṃ vihitanti adhippāyo.
भगवतो गुणसंकित्तनं तस्स धम्मसङ्घानम्पि थोमना होतियेवाति वुत्तं ‘‘रतनत्तयपणामवचन’’न्ति। तथा च वक्खति ‘‘भगवतो थोमनेनेवा’’तिआदि (ध॰ स॰ मूलटी॰ ६)। वक्खमानं वा ‘‘सद्धम्मञ्चस्स पूजेत्वा’’तिआदिं सन्धाय वुत्तं। विञ्ञापनत्थं परेसं विञ्ञूनन्ति वा सम्बन्धनीयं। अविञ्ञूनं अप्पमाणताय अभाजनताय च विञ्ञूनं गहणं। ते हि बुद्धादीसु सगारवस्स पमाणभूततं जानन्ता तस्स वचनं सोतब्बं सद्धातब्बं मञ्ञन्ति, सम्मदेव च नं अनुतिट्ठन्ता तदधिप्पायं पूरेन्ति। इधापि पुरिमनयेनेव सम्बन्धो वेदितब्बो पसादविञ्ञापनादिमुखेनपि सम्मापटिपत्तिआकङ्खाय पवेदितत्ता।
Bhagavato guṇasaṃkittanaṃ tassa dhammasaṅghānampi thomanā hotiyevāti vuttaṃ ‘‘ratanattayapaṇāmavacana’’nti. Tathā ca vakkhati ‘‘bhagavato thomanenevā’’tiādi (dha. sa. mūlaṭī. 6). Vakkhamānaṃ vā ‘‘saddhammañcassa pūjetvā’’tiādiṃ sandhāya vuttaṃ. Viññāpanatthaṃ paresaṃ viññūnanti vā sambandhanīyaṃ. Aviññūnaṃ appamāṇatāya abhājanatāya ca viññūnaṃ gahaṇaṃ. Te hi buddhādīsu sagāravassa pamāṇabhūtataṃ jānantā tassa vacanaṃ sotabbaṃ saddhātabbaṃ maññanti, sammadeva ca naṃ anutiṭṭhantā tadadhippāyaṃ pūrenti. Idhāpi purimanayeneva sambandho veditabbo pasādaviññāpanādimukhenapi sammāpaṭipattiākaṅkhāya paveditattā.
एत्थ च पठमो अत्थविकप्पो सद्धानुसारीनं पुग्गलानं वसेन वुत्तो, दुतियो धम्मानुसारीनं। पठमो वा असंसिद्धसत्थुधम्मानं वसेन वुत्तो, दुतियो संसिद्धसत्थुधम्मानं। तथा पठमो पठमे रतने पणामकिरियादस्सनपरो, दुतियो इतरेसुपीति अयं विसेसो वेदितब्बो।
Ettha ca paṭhamo atthavikappo saddhānusārīnaṃ puggalānaṃ vasena vutto, dutiyo dhammānusārīnaṃ. Paṭhamo vā asaṃsiddhasatthudhammānaṃ vasena vutto, dutiyo saṃsiddhasatthudhammānaṃ. Tathā paṭhamo paṭhame ratane paṇāmakiriyādassanaparo, dutiyo itaresupīti ayaṃ viseso veditabbo.
पणामो करीयति एतायाति पणामकरणं, पणामकिरियाभिनिप्फादिका चेतना। सा हि खेत्तसम्पत्तिया आचरियस्स च अज्झासयसम्पत्तिया दिट्ठधम्मवेदनीयभूता यथालद्धसम्पत्तिनिमित्तकस्स कम्मस्स बलानुप्पदानवसेन पुरिमकम्मनिप्फन्नस्स विपाकसन्तानस्स अन्तरा वेमज्झे आयन्ति आपतन्तीति अन्तरायाति लद्धनामानं रोगादिअनत्थानं विधायकस्स उपपीळकस्स उपच्छेदकस्स वा कम्मस्स विद्धंसनसमत्थो पुञ्ञातिसयोति इममत्थं दस्सेति ‘‘रतनत्तयपणाम…पे॰… विसेसभावतो’’ति। एवञ्च कत्वा रागादिपरियुट्ठानाभाववचनेन अन्तरायस्स कारणभूताय पयोगविपत्तिया अभावस्स, अत्थलाभादिवचनेन अनन्तरायताहेतुभूताय पयोगसम्पत्तिया सब्भावस्स, ‘‘सब्यापज्झाय पजाय अब्यापज्झो विहरती’’ति (अ॰ नि॰ ६.१०; ११.११) वचनेन दिट्ठेव धम्मे सुखविहारिताय च पकासनं महानामसुत्तंयेव उदाहटं।
Paṇāmo karīyati etāyāti paṇāmakaraṇaṃ, paṇāmakiriyābhinipphādikā cetanā. Sā hi khettasampattiyā ācariyassa ca ajjhāsayasampattiyā diṭṭhadhammavedanīyabhūtā yathāladdhasampattinimittakassa kammassa balānuppadānavasena purimakammanipphannassa vipākasantānassa antarā vemajjhe āyanti āpatantīti antarāyāti laddhanāmānaṃ rogādianatthānaṃ vidhāyakassa upapīḷakassa upacchedakassa vā kammassa viddhaṃsanasamattho puññātisayoti imamatthaṃ dasseti ‘‘ratanattayapaṇāma…pe… visesabhāvato’’ti. Evañca katvā rāgādipariyuṭṭhānābhāvavacanena antarāyassa kāraṇabhūtāya payogavipattiyā abhāvassa, atthalābhādivacanena anantarāyatāhetubhūtāya payogasampattiyā sabbhāvassa, ‘‘sabyāpajjhāya pajāya abyāpajjho viharatī’’ti (a. ni. 6.10; 11.11) vacanena diṭṭheva dhamme sukhavihāritāya ca pakāsanaṃ mahānāmasuttaṃyeva udāhaṭaṃ.
गुणविसेसदस्सनत्थन्ति एतेन सतिपि कायमनोपणामानं अन्तरायविसोसनसमत्थभावे तेहि पणामविसयस्स पणामारहभावविभावनेन सातिसयो वचीपणामो विहितोति दस्सेति। गुणविसेसवा हीतिआदिना आचरियस्स युत्तपत्तकारितं दस्सेति। देसना विनयपिटकेति एत्थ ननु विनयपिटकस्सपि देसनाभावतो देसनाविनयपिटकानं भेदवचनं न युत्तन्ति? नो न युत्तं ‘‘तीसुपि चेतेसु एते धम्मत्थदेसनापटिवेधा’’ति (ध॰ स॰ अट्ठ॰ निदानकथा; दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.पठममहासङ्गीतिकथा; पारा॰ अट्ठ॰ १.पठममहासङ्गीतिकथा) एत्थ विय समुदायदेसनाय अवयवदेसनानं आधारभावतो। देसनाकाले वा मनसा ववत्थापिताय विनयतन्तिया विनयपिटकभावतो तदत्थपञ्ञापनस्स च देसनाभावतो भेदवचनं। अथ वा देसीयति एतेनाति देसना, देसनासमुट्ठापको चित्तुप्पादो, तस्स च विनयपिटकविसयो करुणापुब्बङ्गमो च सोति एवमेत्थ भेदवचनोपपत्ति दट्ठब्बा। सुत्तन्तपिटकेतिआदीसुपि एसेव नयो।
Guṇavisesadassanatthanti etena satipi kāyamanopaṇāmānaṃ antarāyavisosanasamatthabhāve tehi paṇāmavisayassa paṇāmārahabhāvavibhāvanena sātisayo vacīpaṇāmo vihitoti dasseti. Guṇavisesavā hītiādinā ācariyassa yuttapattakāritaṃ dasseti. Desanā vinayapiṭaketi ettha nanu vinayapiṭakassapi desanābhāvato desanāvinayapiṭakānaṃ bhedavacanaṃ na yuttanti? No na yuttaṃ ‘‘tīsupi cetesu ete dhammatthadesanāpaṭivedhā’’ti (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; dī. ni. aṭṭha. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathā; pārā. aṭṭha. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathā) ettha viya samudāyadesanāya avayavadesanānaṃ ādhārabhāvato. Desanākāle vā manasā vavatthāpitāya vinayatantiyā vinayapiṭakabhāvato tadatthapaññāpanassa ca desanābhāvato bhedavacanaṃ. Atha vā desīyati etenāti desanā, desanāsamuṭṭhāpako cittuppādo, tassa ca vinayapiṭakavisayo karuṇāpubbaṅgamo ca soti evamettha bhedavacanopapatti daṭṭhabbā. Suttantapiṭaketiādīsupi eseva nayo.
कथं पन भगवतो देसना विनयपिटके करुणाप्पधाना, सुत्ताभिधम्मपिटकेसु च पञ्ञाकरुणापञ्ञाप्पधानाति विञ्ञायतीति? यतो उक्कंसपरियन्तगतहिरोत्तप्पोपि भगवा लोकियसाधुजनेहिपि परिहरितब्बानि ‘‘सिखरणी’’तिआदीनि वचनानि यथापराधञ्च गरहवचनानि विनयपिटकदेसनायं महाकरुणासञ्चोदितमानसो महापरिसमज्झे अभासि, तंतंसिक्खापदपञ्ञत्तिकारणापेक्खाय वेरञ्जादीसु सारीरिकञ्च खेदमनुभोसि, तस्मा किञ्चापि भूमन्तरपच्चयाकारसमयन्तरकथानं विय विनयपञ्ञत्तियापि समुट्ठापिका पञ्ञा अनञ्ञसाधारणताय अतिसयकिच्चवती, ततोपि करुणाय किच्चं अधिकन्ति अधिप्पायेन वुत्तं ‘‘विनयपिटके करुणाप्पधाना’’ति। करुणाब्यापाराधिकताय हि देसनाय करुणाप्पधानता, सुत्तन्तदेसनाय महाकरुणासमापत्तिबहुलो वेनेय्यसन्तानेसु तदज्झासयानुलोमेन गम्भीरमत्थपदं पतिट्ठपेसीति करुणापञ्ञाप्पधानता, अभिधम्मदेसनाय पन सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्स विसयभावप्पहोनको रूपारूपपरिच्छेदो धम्मसभावानुरोधेन पवत्तितोति पञ्ञाप्पधानता। तेनेव च कारणेनातिआदिना देसनानुरूपतंतंसंवण्णनाय थोमना आचरियस्स पकतीति दस्सेति।
Kathaṃ pana bhagavato desanā vinayapiṭake karuṇāppadhānā, suttābhidhammapiṭakesu ca paññākaruṇāpaññāppadhānāti viññāyatīti? Yato ukkaṃsapariyantagatahirottappopi bhagavā lokiyasādhujanehipi pariharitabbāni ‘‘sikharaṇī’’tiādīni vacanāni yathāparādhañca garahavacanāni vinayapiṭakadesanāyaṃ mahākaruṇāsañcoditamānaso mahāparisamajjhe abhāsi, taṃtaṃsikkhāpadapaññattikāraṇāpekkhāya verañjādīsu sārīrikañca khedamanubhosi, tasmā kiñcāpi bhūmantarapaccayākārasamayantarakathānaṃ viya vinayapaññattiyāpi samuṭṭhāpikā paññā anaññasādhāraṇatāya atisayakiccavatī, tatopi karuṇāya kiccaṃ adhikanti adhippāyena vuttaṃ ‘‘vinayapiṭake karuṇāppadhānā’’ti. Karuṇābyāpārādhikatāya hi desanāya karuṇāppadhānatā, suttantadesanāya mahākaruṇāsamāpattibahulo veneyyasantānesu tadajjhāsayānulomena gambhīramatthapadaṃ patiṭṭhapesīti karuṇāpaññāppadhānatā, abhidhammadesanāya pana sabbaññutaññāṇassa visayabhāvappahonako rūpārūpaparicchedo dhammasabhāvānurodhena pavattitoti paññāppadhānatā. Teneva ca kāraṇenātiādinā desanānurūpataṃtaṃsaṃvaṇṇanāya thomanā ācariyassa pakatīti dasseti.
कुसला रूपं चक्खुमा दस दाळिमादि समूहवसेन अत्थानवबोधनत्थो विय अत्थावबोधनत्थो हि सद्दप्पयोगो अत्तपराधीनो केवलो अत्थपदत्थको, सो पदत्थविपरियेसकारिना इति-सद्देन सद्दपदत्थको जायतीति आह ‘‘करुणा वियाति निदस्सनवचन’’न्ति। निदस्सनञ्हि नाम निदस्सितब्बधम्मे तेन च सम्बन्धे सति होति, नाञ्ञथाति तस्स निदस्सनभावं विभावेन्तो आह ‘‘यस्स यथा…पे॰… पवत्तित्थाति अत्थो’’ति।
Kusalā rūpaṃ cakkhumā dasa dāḷimādi samūhavasena atthānavabodhanattho viya atthāvabodhanattho hi saddappayogo attaparādhīno kevalo atthapadatthako, so padatthavipariyesakārinā iti-saddena saddapadatthako jāyatīti āha ‘‘karuṇā viyāti nidassanavacana’’nti. Nidassanañhi nāma nidassitabbadhamme tena ca sambandhe sati hoti, nāññathāti tassa nidassanabhāvaṃ vibhāvento āha ‘‘yassa yathā…pe… pavattitthāti attho’’ti.
‘‘तत्थ करुणा वियाति निदस्सनवचन’’न्तिआदिना निदस्सननिदस्सितब्बधम्मानं आधारविसयब्यापारेहि सविसेसनेहि सह पकासनवसेन गाथाय अत्थतत्वं दस्सेत्वा अवयवभेदवसेन अत्थं दस्सेतुं ‘‘किरतीति करुणा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ निच्छन्दरागानं भूतपुब्बगतिया वा सत्तता वेदितब्बा। एकस्सपि धम्मस्स अनेकसामञ्ञाकारवन्तताय ‘‘यथासभावं पकारेही’’ति वुत्तं। तथा हि वुत्तं – ‘‘सब्बे धम्मा सब्बाकारेना’’ति (महानि॰ १५६; चूळनि॰ मोघराजमाणवपुच्छानिद्देस ८५; पटि॰ म॰ ३.५) धम्मानं अञ्ञेय्यत्तं पटिक्खिपति ञातुं असक्कुणेय्यत्ताभावतो। एतेन तस्सा पञ्ञाय अकिच्छवुत्तितं आह। यथेव हि ‘‘ञेय्येसु सब्बेसु पवत्तित्था’’ति एत्तावता अधिप्पेतत्थे सिद्धे तेसं अत्तत्तनियताविरहसंसूचनत्थं परेसं सत्तादिमिच्छागाहपटिसेधनेन धम्म-सद्देन ञेय्या विसेसितब्बा, एवं ‘‘धम्मेसु सब्बेसु पवत्तित्था’’ति एत्तावता च अधिप्पेतत्थे सिद्धे धम्मेसु तस्सा पञ्ञाय आकङ्खप्पटिबद्धताय अकिच्छवुत्तितं दस्सेतुं अञ्ञेय्यत्तपटिसेधनेन ञेय्य-सद्देन धम्मा विसेसिताति। ञेय्यधम्म-सद्दा नीलुप्पलसद्दा विय अञ्ञमञ्ञं भेदाभेदयुत्ताति ‘‘ञेय्या च ते धम्मा चा’’ति वुत्तं। या याति यथा-सद्दस्सत्थं दस्सेति। ब्यापनिच्छायञ्हि अयं यथा-सद्दो, तप्पभेदा पञ्ञा पवत्तित्थाति सम्बन्धोति।
‘‘Tattha karuṇā viyāti nidassanavacana’’ntiādinā nidassananidassitabbadhammānaṃ ādhāravisayabyāpārehi savisesanehi saha pakāsanavasena gāthāya atthatatvaṃ dassetvā avayavabhedavasena atthaṃ dassetuṃ ‘‘kiratīti karuṇā’’tiādi vuttaṃ. Tattha nicchandarāgānaṃ bhūtapubbagatiyā vā sattatā veditabbā. Ekassapi dhammassa anekasāmaññākāravantatāya ‘‘yathāsabhāvaṃ pakārehī’’ti vuttaṃ. Tathā hi vuttaṃ – ‘‘sabbe dhammā sabbākārenā’’ti (mahāni. 156; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85; paṭi. ma. 3.5) dhammānaṃ aññeyyattaṃ paṭikkhipati ñātuṃ asakkuṇeyyattābhāvato. Etena tassā paññāya akicchavuttitaṃ āha. Yatheva hi ‘‘ñeyyesu sabbesu pavattitthā’’ti ettāvatā adhippetatthe siddhe tesaṃ attattaniyatāvirahasaṃsūcanatthaṃ paresaṃ sattādimicchāgāhapaṭisedhanena dhamma-saddena ñeyyā visesitabbā, evaṃ ‘‘dhammesu sabbesu pavattitthā’’ti ettāvatā ca adhippetatthe siddhe dhammesu tassā paññāya ākaṅkhappaṭibaddhatāya akicchavuttitaṃ dassetuṃ aññeyyattapaṭisedhanena ñeyya-saddena dhammā visesitāti. Ñeyyadhamma-saddā nīluppalasaddā viya aññamaññaṃ bhedābhedayuttāti ‘‘ñeyyā ca te dhammā cā’’ti vuttaṃ. Yā yāti yathā-saddassatthaṃ dasseti. Byāpanicchāyañhi ayaṃ yathā-saddo, tappabhedā paññā pavattitthāti sambandhoti.
भगवति पवत्तावाति इदं येभुय्येन उपमानोपमेय्यत्थानं भिन्नाधारताय भिन्नाधारस्स च उपमानत्थस्स इध असम्भवतो वुत्तं। भगवतो करुणाय अञ्ञेहि असाधारणभावो सत्ते संसारदुक्खतो उद्धरित्वा अच्चन्तसुखे निब्बाने पतिट्ठपेतुं अत्तनो सरीरजीवितपरिच्चागेनपि एकन्तहितज्झासयतावसेन वेदितब्बो, यतो विनेय्यानं कोसोहितवत्थगुय्हपहूतजिव्हाविदंसनम्पि कतं, यञ्च यदिमे सत्ता जानेय्युं, भगवतो सासनेन रहदमिव सीतलं सम्पज्जलितं अग्गिक्खन्धम्पि समोगाहेय्य। अञ्ञेसं पस्सन्तानन्ति सम्बन्धो। उद्धटाति पदं अपेक्खित्वा महोघपक्खन्दानं सत्तानन्ति कम्मत्थे सामिवचनं। अयञ्हेत्थ सङ्खेपत्थो – कामादिमहोघपक्खन्दे सत्ते ततो उद्धटा नत्थञ्ञो कोचि मं ठपेत्वाति पस्सतो यथा भगवतो करुणाय आविसनं होति, न एवं अञ्ञेसं तथादस्सनस्सेव अभावतो। अथ वा अञ्ञेसं पस्सन्तानन्ति यदिपि परे पस्सेय्युं, तथापि न तेसं भगवतो विय करुणोक्कमनं अत्थि अप्पटिपत्तितो अत्तहितमत्तपटिपत्तितो चाति अत्थो।
Bhagavati pavattāvāti idaṃ yebhuyyena upamānopameyyatthānaṃ bhinnādhāratāya bhinnādhārassa ca upamānatthassa idha asambhavato vuttaṃ. Bhagavato karuṇāya aññehi asādhāraṇabhāvo satte saṃsāradukkhato uddharitvā accantasukhe nibbāne patiṭṭhapetuṃ attano sarīrajīvitapariccāgenapi ekantahitajjhāsayatāvasena veditabbo, yato vineyyānaṃ kosohitavatthaguyhapahūtajivhāvidaṃsanampi kataṃ, yañca yadime sattā jāneyyuṃ, bhagavato sāsanena rahadamiva sītalaṃ sampajjalitaṃ aggikkhandhampi samogāheyya. Aññesaṃ passantānanti sambandho. Uddhaṭāti padaṃ apekkhitvā mahoghapakkhandānaṃ sattānanti kammatthe sāmivacanaṃ. Ayañhettha saṅkhepattho – kāmādimahoghapakkhande satte tato uddhaṭā natthañño koci maṃ ṭhapetvāti passato yathā bhagavato karuṇāya āvisanaṃ hoti, na evaṃ aññesaṃ tathādassanasseva abhāvato. Atha vā aññesaṃ passantānanti yadipi pare passeyyuṃ, tathāpi na tesaṃ bhagavato viya karuṇokkamanaṃ atthi appaṭipattito attahitamattapaṭipattito cāti attho.
अनावरणा तीसु कालेसु सब्बत्थ अप्पटिहतवुत्तिताय, असाधारणा सब्बधम्मानं निरवसेसहेतुपच्चयपरिग्गहवसेन तेसञ्च सभावकिच्चादिअवत्थाविसेसादिपरिजाननेन आयूहनवेलायमेव तंतंकम्मानं तंतंफलविसेसहीनमज्झिमपणीतादिविभागस्स इन्द्रियबद्धेसु अनिन्द्रियबद्धेसु च अतिसुखुमतिरोहितविदूरवुत्तिअतीतानागतादिभेदभिन्नानं रूपधम्मानं तंतंकारणसमवायविभावनेनेव तंतंफलेसु वण्णसण्ठानगन्धरसफस्सादिविसेसस्स निरवसेसतो पटिविज्झनेन वेदितब्बा। अयञ्च अत्थो भगवतो अनेकधातुनानाधातुलोकं यथाभूतं ञाणादिवसेन वेदितब्बो। यथा च पस्सन्तस्साति इदं रागग्गिआदीहि लोकसन्निवासस्स आदित्ततादिआकारदस्सनं भगवतो महाकरुणोक्कमनुपायं सन्धाय वुत्तं। तं पन बहुकेहि आकारेहि पस्सन्तानं बुद्धानं भगवन्तानं सत्तेसु महाकरुणा ओक्कमति। ‘‘आदित्तो लोकसन्निवासो…पे॰… उय्युत्तो…पे॰… पयातो…पे॰… कुम्मग्गप्पटिपन्नो…पे॰… उपनीयति लोको अधुवो…पे॰… अताणो लोको अनभिस्सरो…पे॰… अस्सको लोको सब्बं पहाय गमनीयं…पे॰… ऊनो लोको अतित्तो तण्हादासोति पस्सन्तानं बुद्धानं भगवन्तानं सत्तेसु महाकरुणा ओक्कमती’’तिआदिना (पटि॰ म॰ १.११७) पटिसम्भिदामग्गे परोसतं आकारेहि दस्सितन्ति गन्थवित्थारं परिहरितुं संवण्णयितुञ्च उपायं दस्सेतुं आह ‘‘तं सब्बं पटिसम्भिदामग्गे महाकरुणाञाणविभङ्गवसेन जानितब्ब’’न्ति। इन्द्रियपरोपरियत्तआसयानुसय यमकपाटिहारिय सब्बञ्ञुतानावरणञाणानि सेसासाधारणञाणानि। तेसम्पि हि विभङ्गो ‘‘इध तथागतो सत्ते पस्सति अप्परजक्खे’’तिआदिना (पटि॰ म॰ १.१११) पटिसम्भिदामग्गे नानप्पकारेन दस्सितोति पुरिमनयेनेव अतिदिसति। आदि-सद्देन तत्थ विभत्तानं पटिसम्भिदासच्चञाणादीनं सङ्गहो कतोति वेदितब्बो।
Anāvaraṇā tīsu kālesu sabbattha appaṭihatavuttitāya, asādhāraṇā sabbadhammānaṃ niravasesahetupaccayapariggahavasena tesañca sabhāvakiccādiavatthāvisesādiparijānanena āyūhanavelāyameva taṃtaṃkammānaṃ taṃtaṃphalavisesahīnamajjhimapaṇītādivibhāgassa indriyabaddhesu anindriyabaddhesu ca atisukhumatirohitavidūravuttiatītānāgatādibhedabhinnānaṃ rūpadhammānaṃ taṃtaṃkāraṇasamavāyavibhāvaneneva taṃtaṃphalesu vaṇṇasaṇṭhānagandharasaphassādivisesassa niravasesato paṭivijjhanena veditabbā. Ayañca attho bhagavato anekadhātunānādhātulokaṃ yathābhūtaṃ ñāṇādivasena veditabbo. Yathā ca passantassāti idaṃ rāgaggiādīhi lokasannivāsassa ādittatādiākāradassanaṃ bhagavato mahākaruṇokkamanupāyaṃ sandhāya vuttaṃ. Taṃ pana bahukehi ākārehi passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati. ‘‘Āditto lokasannivāso…pe… uyyutto…pe… payāto…pe… kummaggappaṭipanno…pe… upanīyati loko adhuvo…pe… atāṇo loko anabhissaro…pe… assako loko sabbaṃ pahāya gamanīyaṃ…pe… ūno loko atitto taṇhādāsoti passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamatī’’tiādinā (paṭi. ma. 1.117) paṭisambhidāmagge parosataṃ ākārehi dassitanti ganthavitthāraṃ pariharituṃ saṃvaṇṇayituñca upāyaṃ dassetuṃ āha ‘‘taṃ sabbaṃ paṭisambhidāmagge mahākaruṇāñāṇavibhaṅgavasena jānitabba’’nti. Indriyaparopariyattaāsayānusaya yamakapāṭihāriya sabbaññutānāvaraṇañāṇāni sesāsādhāraṇañāṇāni. Tesampi hi vibhaṅgo ‘‘idha tathāgato satte passati apparajakkhe’’tiādinā (paṭi. ma. 1.111) paṭisambhidāmagge nānappakārena dassitoti purimanayeneva atidisati. Ādi-saddena tattha vibhattānaṃ paṭisambhidāsaccañāṇādīnaṃ saṅgaho katoti veditabbo.
निप्पदेससप्पदेसविसया करुणा विय भगवतो पञ्ञापि इध निप्पदेससप्पदेसविसया निरवसेसा अधिप्पेताति तस्सा कतिपयभेददस्सनेन नयतो तदवसिट्ठभेदा गहेतब्बाति दस्सेन्तो ‘‘पञ्ञाग्गहणेन चा’’तिआदिमाह। ते पन सीलसमाधि पञ्ञाविमुत्तिविमुत्तिञाणदस्सन, द्वाचत्तालीससतदुकधम्म, बावीसतितिकधम्म, चतुसतिपट्ठान सम्मप्पधान इद्धिपाद सामञ्ञफल अरियवंसादि, पञ्चगति पञ्चपधानियङ्गपञ्चङ्गिकसमाधि इन्द्रिय बल निस्सारणीयधातु विमुत्तायतन विमुत्तिपरिपाचनीयधम्मसञ्ञादि, छसारणीयधम्म अनुस्सतिट्ठान अगारवगारव निस्सारणियधातु सततविहार अनुत्तरिय निब्बेधभागियपञ्ञादि, सत्तअपरिहानियधम्म अरियधन बोज्झङ्ग सप्पुरिसधम्मनिज्जरवत्थु सञ्ञा दक्खिणेय्यपुग्गलखीणासवबलादि, अट्ठपञ्ञापटिलाभहेतु मिच्छत्त सम्मत्त लोकधम्म अरियानरियवोहार आरम्भवत्थु कुसीतवत्थु अक्खण महापुरिसवितक्क अभिभायतन विमोक्खादि, नवयोनिसोमनसिकारमूलधम्मपारिसुद्धिपधानियङ्ग सत्तावास आघातवत्थु आघातपटिविनय सञ्ञानानत्त अनुपुब्बविहारादि, दसनाथकरधम्म कसिणायतन अकुसलकम्मपथ कुसलकम्मपथ मिच्छत्त सम्मत्त अरियवास दसबलञाण असेक्खधम्मादि, एकादसमेत्तानिसंस सीलानिसंस धम्मता बुद्धिहेतु, द्वादसायतनपटिच्चसमुप्पाद धम्मचक्काकार, तेरसधुतगुण, चुद्दसबुद्धञाण, पञ्चदसचरणविमुत्तिपरिपाचनीयधम्म, सोळसआनापानस्सति सच्चाकार सुत्तन्तपट्ठान, अट्ठारस बुद्धधम्मधातु भेदकरवत्थु, एकूनवीसतिपच्चवेक्खण, चतुवीसतिपच्चय, अट्ठवीसतिसुत्तन्तपट्ठान, पण्णासउदयब्बयदस्सन, परोपण्णासकुसलधम्म, द्वासट्ठिदिट्ठिगत, अट्ठसततण्हाविचरितादिभेदानं धम्मानं पटिविज्झनदेसनाकारप्पवत्ता, ये च चतुवीसतिकोटिसतसहस्ससमापत्तिसञ्चारिमहावजिरञाणप्पभेदा, ये च अनन्तनयसमन्तपट्ठानपविचयदेसनाकारप्पवत्ता, ये च अनन्तासु लोकधातूसु अनन्तानं सत्तानं आसयानुसयचरितादिविभावनाकारप्पवत्ताति एवंपकारा भगवतो पञ्ञापभेदा, सब्बेपि इध आदि-सद्देन नयतो सङ्गय्हन्तीति वेदितब्बं। को हि समत्थो भगवतो पञ्ञाय पभेदे अनुपदं निरवसेसतो दस्सेतुं। तेनेव भगवन्तं ठपेत्वा पञ्ञवन्तानं अग्गभूतो धम्मसेनापतिसारिपुत्तत्थेरोपि बुद्धगुणपरिच्छेदनं पतिअनुयुत्तो ‘‘अपिच मे, भन्ते, धम्मन्वयो विदितो’’ति (दी॰ नि॰ २.१४६) आहाति।
Nippadesasappadesavisayā karuṇā viya bhagavato paññāpi idha nippadesasappadesavisayā niravasesā adhippetāti tassā katipayabhedadassanena nayato tadavasiṭṭhabhedā gahetabbāti dassento ‘‘paññāggahaṇena cā’’tiādimāha. Te pana sīlasamādhi paññāvimuttivimuttiñāṇadassana, dvācattālīsasatadukadhamma, bāvīsatitikadhamma, catusatipaṭṭhāna sammappadhāna iddhipāda sāmaññaphala ariyavaṃsādi, pañcagati pañcapadhāniyaṅgapañcaṅgikasamādhi indriya bala nissāraṇīyadhātu vimuttāyatana vimuttiparipācanīyadhammasaññādi, chasāraṇīyadhamma anussatiṭṭhāna agāravagārava nissāraṇiyadhātu satatavihāra anuttariya nibbedhabhāgiyapaññādi, sattaaparihāniyadhamma ariyadhana bojjhaṅga sappurisadhammanijjaravatthu saññā dakkhiṇeyyapuggalakhīṇāsavabalādi, aṭṭhapaññāpaṭilābhahetu micchatta sammatta lokadhamma ariyānariyavohāra ārambhavatthu kusītavatthu akkhaṇa mahāpurisavitakka abhibhāyatana vimokkhādi, navayonisomanasikāramūladhammapārisuddhipadhāniyaṅga sattāvāsa āghātavatthu āghātapaṭivinaya saññānānatta anupubbavihārādi, dasanāthakaradhamma kasiṇāyatana akusalakammapatha kusalakammapatha micchatta sammatta ariyavāsa dasabalañāṇa asekkhadhammādi, ekādasamettānisaṃsa sīlānisaṃsa dhammatā buddhihetu, dvādasāyatanapaṭiccasamuppāda dhammacakkākāra, terasadhutaguṇa, cuddasabuddhañāṇa, pañcadasacaraṇavimuttiparipācanīyadhamma, soḷasaānāpānassati saccākāra suttantapaṭṭhāna, aṭṭhārasa buddhadhammadhātu bhedakaravatthu, ekūnavīsatipaccavekkhaṇa, catuvīsatipaccaya, aṭṭhavīsatisuttantapaṭṭhāna, paṇṇāsaudayabbayadassana, paropaṇṇāsakusaladhamma, dvāsaṭṭhidiṭṭhigata, aṭṭhasatataṇhāvicaritādibhedānaṃ dhammānaṃ paṭivijjhanadesanākārappavattā, ye ca catuvīsatikoṭisatasahassasamāpattisañcārimahāvajirañāṇappabhedā, ye ca anantanayasamantapaṭṭhānapavicayadesanākārappavattā, ye ca anantāsu lokadhātūsu anantānaṃ sattānaṃ āsayānusayacaritādivibhāvanākārappavattāti evaṃpakārā bhagavato paññāpabhedā, sabbepi idha ādi-saddena nayato saṅgayhantīti veditabbaṃ. Ko hi samattho bhagavato paññāya pabhede anupadaṃ niravasesato dassetuṃ. Teneva bhagavantaṃ ṭhapetvā paññavantānaṃ aggabhūto dhammasenāpatisāriputtattheropi buddhaguṇaparicchedanaṃ patianuyutto ‘‘apica me, bhante, dhammanvayo vidito’’ti (dī. ni. 2.146) āhāti.
संसारमहोघपक्खन्दानं सत्तानं ततो सन्तारणत्थं पटिपन्नो तेहि पयोजितो नाम होति असतिपि तेसं तथाविधे अभिसन्धियन्ति वुत्तं ‘‘सत्ता हि महाबोधिं पयोजेन्ती’’ति। एतेन सब्बेनाति महाबोधिमूलादिदस्सनेन। अपगमनं निरुपक्किलेसन्ति योजेतब्बं। जातसंवद्धभावदस्सनेन ‘‘अनादि अनिधनो च सत्तो’’ति एवंपकारा मिच्छावादा पटिसेधिता होन्ति। समञ्ञा…पे॰… दस्सेति सत्ते परमत्थतो असतिपि सत्तपञ्ञत्तिवोहारसूचनतो। करुणा आदिपञ्ञा परियोसानन्ति इदं सम्भरणनिप्फत्तिकालापेक्खाय वुत्तं, न परिच्छेदवन्तताय। तेनेवाह ‘‘तन्निदानभावतो ततो उत्तरिकरणीयाभावतो’’ति। सब्बे बुद्धगुणा दस्सिता होन्ति नयतो दस्सितत्ता। एसो एव हि अनवसेसतो बुद्धगुणदस्सनुपायो यदिदं नयग्गाहणं। परधनहरणादितोपि विरति परेसं अनत्थपरिहरणवसप्पवत्तिया सिया करुणूपनिस्सयाति करुणानिदानं सीलं। ततो एव ‘‘ततो पाणातिपातादिविरतिप्पवत्तितो’’ति वुत्तं।
Saṃsāramahoghapakkhandānaṃ sattānaṃ tato santāraṇatthaṃ paṭipanno tehi payojito nāma hoti asatipi tesaṃ tathāvidhe abhisandhiyanti vuttaṃ ‘‘sattā hi mahābodhiṃ payojentī’’ti. Etena sabbenāti mahābodhimūlādidassanena. Apagamanaṃ nirupakkilesanti yojetabbaṃ. Jātasaṃvaddhabhāvadassanena ‘‘anādi anidhano ca satto’’ti evaṃpakārā micchāvādā paṭisedhitā honti. Samaññā…pe… dasseti satte paramatthato asatipi sattapaññattivohārasūcanato. Karuṇā ādipaññā pariyosānanti idaṃ sambharaṇanipphattikālāpekkhāya vuttaṃ, na paricchedavantatāya. Tenevāha ‘‘tannidānabhāvato tato uttarikaraṇīyābhāvato’’ti. Sabbe buddhaguṇā dassitā honti nayato dassitattā. Eso eva hi anavasesato buddhaguṇadassanupāyo yadidaṃ nayaggāhaṇaṃ. Paradhanaharaṇāditopi virati paresaṃ anatthapariharaṇavasappavattiyā siyā karuṇūpanissayāti karuṇānidānaṃ sīlaṃ. Tato eva ‘‘tato pāṇātipātādiviratippavattito’’ti vuttaṃ.
२. यस्सा संवण्णनन्तिआदिना ‘‘दयाया’’तिआदिथोमनाय सम्बन्धं दस्सेति। पयोजनं पन वुत्तनयेन वेदितब्बं। अब्भन्तरं नियकज्झत्तं, ततो बहिभूतं बाहिरं। दयाति करुणा अधिप्पेताति दया-सद्दस्स मेत्ताकरुणानं वाचकत्ता वक्खमानञ्च अनुयोगं मनसि कत्वा वुत्तं। ताय हि समुस्साहितो, न मेत्तायाति अधिप्पायो। पुब्बे वुत्तस्स पटिनिद्देसो होतीति त-सद्दस्स अत्थं आह। तन्ति पञ्ञं विसेसेत्वा उपमाभावेन विनिवत्ता चरितत्थताय। पटिनिद्देसं नारहति पधानापधानेसु पधाने किच्चदस्सनतो। द्विन्नं पदानं…पे॰… वतोति करुणावाचिना दया-सद्देन एकाधिकरणभावेन वुच्चमानो त-सद्दो ततो अञ्ञधम्मविसयो भवितुं न युत्तोति अधिप्पायो। अपरियायसद्दानं समानाधिकरणभावो विसेसनविसेसितब्बभावे सति होति, नाञ्ञथाति आह ‘‘समाना…पे॰… होती’’ति। समानाधिकरणभावेन हेत्थ विसेसनविसेसितब्बभावो साधीयति, सा च समानाधिकरणता विसिट्ठविभत्तिकानं न होतीति समानविभत्तितायपि तमेव साधीयतीति ‘‘दया…पे॰… चिद’’न्ति इदं दयाय विसेसितब्बभावे कारणवचनं। पधानताय हि सामञ्ञताय च सा विसेसितब्बा जाता। तत्थ भगवतो तदञ्ञेसञ्च करुणानं वाचकत्ता सामञ्ञता वेदितब्बा। तस्स चाति दया-सद्दस्स। ‘‘पधानञ्च पञ्ञ’’न्तिआदिना किञ्चापि पुरिमगाथाय पञ्ञाप्पधाना, ‘‘ताया’’ति पन केवलं अवत्वा दयाविसेसनभावेन वुत्तत्ता अप्पधानायपि करुणाय पटिनिद्देसो युत्तोति दस्सेति। अप्पधानता च करुणाय पुरिमगाथाय वसेन वुत्ता, इध पन पधाना एव। तथा च वुत्तं ‘‘दयासमुस्साहिनीति पधाना’’ति (ध॰ स॰ मूलटी॰ २)।
2. Yassā saṃvaṇṇanantiādinā ‘‘dayāyā’’tiādithomanāya sambandhaṃ dasseti. Payojanaṃ pana vuttanayena veditabbaṃ. Abbhantaraṃ niyakajjhattaṃ, tato bahibhūtaṃ bāhiraṃ. Dayāti karuṇā adhippetāti dayā-saddassa mettākaruṇānaṃ vācakattā vakkhamānañca anuyogaṃ manasi katvā vuttaṃ. Tāya hi samussāhito, na mettāyāti adhippāyo. Pubbe vuttassa paṭiniddeso hotīti ta-saddassa atthaṃ āha. Tanti paññaṃ visesetvā upamābhāvena vinivattā caritatthatāya. Paṭiniddesaṃ nārahati padhānāpadhānesu padhāne kiccadassanato. Dvinnaṃ padānaṃ…pe… vatoti karuṇāvācinā dayā-saddena ekādhikaraṇabhāvena vuccamāno ta-saddo tato aññadhammavisayo bhavituṃ na yuttoti adhippāyo. Apariyāyasaddānaṃ samānādhikaraṇabhāvo visesanavisesitabbabhāve sati hoti, nāññathāti āha ‘‘samānā…pe… hotī’’ti. Samānādhikaraṇabhāvena hettha visesanavisesitabbabhāvo sādhīyati, sā ca samānādhikaraṇatā visiṭṭhavibhattikānaṃ na hotīti samānavibhattitāyapi tameva sādhīyatīti ‘‘dayā…pe… cida’’nti idaṃ dayāya visesitabbabhāve kāraṇavacanaṃ. Padhānatāya hi sāmaññatāya ca sā visesitabbā jātā. Tattha bhagavato tadaññesañca karuṇānaṃ vācakattā sāmaññatā veditabbā. Tassa cāti dayā-saddassa. ‘‘Padhānañca pañña’’ntiādinā kiñcāpi purimagāthāya paññāppadhānā, ‘‘tāyā’’ti pana kevalaṃ avatvā dayāvisesanabhāvena vuttattā appadhānāyapi karuṇāya paṭiniddeso yuttoti dasseti. Appadhānatā ca karuṇāya purimagāthāya vasena vuttā, idha pana padhānā eva. Tathā ca vuttaṃ ‘‘dayāsamussāhinīti padhānā’’ti (dha. sa. mūlaṭī. 2).
कथं पन…पे॰… ञातब्बाति वक्खमानञ्ञेव अत्थं हदये ठपेत्वा चोदेति। यदि एवन्ति यदि अट्ठकथाय अधिप्पायं अग्गहेत्वा वचनमत्तमेव गण्हसि। मेत्ताति च न युज्जेय्याति यथा ‘‘मेत्तचित्ततं आपन्नो’’ति एतिस्सा अट्ठकथाय वसेन न दया करुणा , एवं ‘‘निक्करुणतं आपन्नो’’ति एतिस्सा अट्ठकथाय वसेन न दया मेत्ताति वचनमत्तग्गहणे अट्ठकथानम्पि विरोधं दस्सेति। ‘‘अधिप्पायवसेन योजेतब्बो’’ति वत्वा तमेव अधिप्पायं दया-सद्दो हीतिआदिना विवरति। अक्खरचिन्तका हि दया-सद्दं दानगतिरक्खणेसु पठन्ति। अनुरक्खणञ्च मेत्ताकरुणानं हितूपसंहारदुक्खापनयनाकारवुत्तीनं समानकिच्चं, तस्मा उभयत्थ दया-सद्दो पवत्ततीति वुत्तं। अन्तोनीतन्ति अन्तोगधं, रुक्खत्थो विय धवखदिरादीनं अनुरक्खणत्थो मेत्ताकरुणानं सामञ्ञन्ति अत्थो, अधिप्पायो पन ‘‘दयापन्नो’’ति एत्थ सब्बपाणभूतहितानुकम्पीति अनन्तरं करुणाय वुत्तत्ता दया-सद्दो मेत्तापरियायोति विञ्ञायति। मेत्तापि हि करुणा विय पाणातिपातविरतिया कारणन्ति। ‘‘अदयापन्नो’’ति एत्थ पन कारुणिको अविहिं सज्झासयत्ता परेसं विहेसामत्तम्पि न करोति, को पन वादो पाणातिपातनेति निक्करुणताय पाणातिपातिता दस्सिताति वेदितब्बा। एतमेवत्थं सन्धाय ‘‘एवञ्हि अट्ठकथानं अविरोधो होती’’ति आह। यदि दया-सद्दो मेत्ताकरुणानं वाचको, एवम्पिकथं पन करुणा ‘‘दया’’ति जानितब्बाति अनुयोगो तदवत्थो एवाति चोदनं मनसि कत्वा करुणा च देसनायातिआदिना करुणाय एव गहणे कारणमाह।
Kathaṃ pana…pe… ñātabbāti vakkhamānaññeva atthaṃ hadaye ṭhapetvā codeti. Yadi evanti yadi aṭṭhakathāya adhippāyaṃ aggahetvā vacanamattameva gaṇhasi. Mettāti ca na yujjeyyāti yathā ‘‘mettacittataṃ āpanno’’ti etissā aṭṭhakathāya vasena na dayā karuṇā , evaṃ ‘‘nikkaruṇataṃ āpanno’’ti etissā aṭṭhakathāya vasena na dayā mettāti vacanamattaggahaṇe aṭṭhakathānampi virodhaṃ dasseti. ‘‘Adhippāyavasena yojetabbo’’ti vatvā tameva adhippāyaṃ dayā-saddo hītiādinā vivarati. Akkharacintakā hi dayā-saddaṃ dānagatirakkhaṇesu paṭhanti. Anurakkhaṇañca mettākaruṇānaṃ hitūpasaṃhāradukkhāpanayanākāravuttīnaṃ samānakiccaṃ, tasmā ubhayattha dayā-saddo pavattatīti vuttaṃ. Antonītanti antogadhaṃ, rukkhattho viya dhavakhadirādīnaṃ anurakkhaṇattho mettākaruṇānaṃ sāmaññanti attho, adhippāyo pana ‘‘dayāpanno’’ti ettha sabbapāṇabhūtahitānukampīti anantaraṃ karuṇāya vuttattā dayā-saddo mettāpariyāyoti viññāyati. Mettāpi hi karuṇā viya pāṇātipātaviratiyā kāraṇanti. ‘‘Adayāpanno’’ti ettha pana kāruṇiko avihiṃ sajjhāsayattā paresaṃ vihesāmattampi na karoti, ko pana vādo pāṇātipātaneti nikkaruṇatāya pāṇātipātitā dassitāti veditabbā. Etamevatthaṃ sandhāya ‘‘evañhi aṭṭhakathānaṃ avirodho hotī’’ti āha. Yadi dayā-saddo mettākaruṇānaṃ vācako, evampikathaṃ pana karuṇā ‘‘dayā’’ti jānitabbāti anuyogo tadavattho evāti codanaṃ manasi katvā karuṇā ca desanāyātiādinā karuṇāya eva gahaṇe kāraṇamāha.
ननु तायातिआदिना सामत्थियतोपि पकरणं बलवन्ति पकरणवसेनेव करुणाविसयस्स ञाततं दस्सेति। यथारुचि पवत्तित्थाति एतं पुरिमगाथाय सप्पदेसनिप्पदेससत्तविसयाय करुणाय गहितभावस्स कारणवचनं। यथारुचिपवत्ति हि एकस्मिं अनेकेसु च इच्छानुरूपप्पवत्तीति। ‘‘इध पन निप्पदेससत्तविसयतं गहेतु’’न्ति एतेन सिद्धे सति आरम्भो ञापकत्थो होतीति पुन ‘‘सत्तेसू’’ति वचनं इममत्थविसेसं बोधेतीति दस्सेति। न देवेसुयेवातिआदिनापि दयासाधनस्स समुस्साहनस्स सत्तविसयभावे सामत्थियलद्धेपि ‘‘सत्तेसू’’ति वचनं तस्स निप्पदेससत्तविसयभावो अधिप्पेतोति इमं विसेसं ञापेतीति दस्सेति।
Nanu tāyātiādinā sāmatthiyatopi pakaraṇaṃ balavanti pakaraṇavaseneva karuṇāvisayassa ñātataṃ dasseti. Yathāruci pavattitthāti etaṃ purimagāthāya sappadesanippadesasattavisayāya karuṇāya gahitabhāvassa kāraṇavacanaṃ. Yathārucipavatti hi ekasmiṃ anekesu ca icchānurūpappavattīti. ‘‘Idha pana nippadesasattavisayataṃ gahetu’’nti etena siddhe sati ārambho ñāpakattho hotīti puna ‘‘sattesū’’ti vacanaṃ imamatthavisesaṃ bodhetīti dasseti. Na devesuyevātiādināpi dayāsādhanassa samussāhanassa sattavisayabhāve sāmatthiyaladdhepi ‘‘sattesū’’ti vacanaṃ tassa nippadesasattavisayabhāvo adhippetoti imaṃ visesaṃ ñāpetīti dasseti.
कालदेसदेसकपरिसादिपरिदीपनं बाहिरनिदानन्ति कालादीनि निद्धारेन्तो ‘‘यस्मिं काले’’तिआदिमाह। अवसानम्हि वसन्तो तिदसालयेति वचनतोति एतेन तस्स पाटिहारियस्स सद्दन्तरसन्निधानेन अवच्छिन्नतं दस्सेति। तत्थ पवत्तवोहारेन च न सक्काति पुथुज्जनसन्तानेपि रागादिपटिपक्खहरणस्स अभावतो निच्छन्दरागेसु सत्तवोहारो विय पुथुज्जनसन्ताने रागादिपटिपक्खहरणवसेन पवत्तं तदभावेपि भगवतो सन्ताने रुळ्हीवसेन पाटिहारियन्त्वेव वुच्चतीति न सक्का वत्तुन्ति अधिप्पायो। दिट्ठिहरणवसेन ये सम्मादिट्ठिका जाता अचेलककस्सपादयो विय, दिट्ठिप्पकासने असमत्थभावेन अप्पटिभानभावादिप्पत्तिया सच्चकादयो विय।
Kāladesadesakaparisādiparidīpanaṃ bāhiranidānanti kālādīni niddhārento ‘‘yasmiṃ kāle’’tiādimāha. Avasānamhi vasanto tidasālayeti vacanatoti etena tassa pāṭihāriyassa saddantarasannidhānena avacchinnataṃ dasseti. Tattha pavattavohārena ca na sakkāti puthujjanasantānepi rāgādipaṭipakkhaharaṇassa abhāvato nicchandarāgesu sattavohāro viya puthujjanasantāne rāgādipaṭipakkhaharaṇavasena pavattaṃ tadabhāvepi bhagavato santāne ruḷhīvasena pāṭihāriyantveva vuccatīti na sakkā vattunti adhippāyo. Diṭṭhiharaṇavasena ye sammādiṭṭhikā jātā acelakakassapādayo viya, diṭṭhippakāsane asamatthabhāvena appaṭibhānabhāvādippattiyā saccakādayo viya.
३ . सीतपब्बता नाम ‘‘सिनेरुं परिवारेत्वा ठिता युगन्धरो…पे॰… गिरि ब्रहा’’ति (विसुद्धि॰ १.१३७; पारा॰ अट्ठ॰ १.१ वेरञ्जकण्डवण्णना) एवं वुत्तपब्बता।
3. Sītapabbatā nāma ‘‘sineruṃ parivāretvā ṭhitā yugandharo…pe… giri brahā’’ti (visuddhi. 1.137; pārā. aṭṭha. 1.1 verañjakaṇḍavaṇṇanā) evaṃ vuttapabbatā.
४-५. सब्बसो चक्कवाळसहस्सेहि सब्बसो आगम्म सब्बसो सन्निसिन्नेनाति सम्बन्धवसेन तयो विकप्पा युत्ता, सब्बसो चक्कवाळसहस्सेहि दसहि दसहीति पन अनिट्ठसाधनतो पटिसेधितो। वज्जितब्बेति ये वज्जेतुं सक्का ‘‘अतिसम्मुखा अतिसमीपं उन्नतप्पदेसो’’ति, एते। इतरे पन तस्सा परिसाय महन्तभावेन न सक्का परिहरितुं।
4-5. Sabbaso cakkavāḷasahassehi sabbaso āgamma sabbaso sannisinnenāti sambandhavasena tayo vikappā yuttā, sabbaso cakkavāḷasahassehi dasahi dasahīti pana aniṭṭhasādhanato paṭisedhito. Vajjitabbeti ye vajjetuṃ sakkā ‘‘atisammukhā atisamīpaṃ unnatappadeso’’ti, ete. Itare pana tassā parisāya mahantabhāvena na sakkā pariharituṃ.
‘‘सब्बञेय्य…पे॰… समत्था’’ति वत्वा तेसं देसेतब्बप्पकारजाननसमत्थाति वचनं अत्तना पटिविद्धाकारस्स धम्मसामिनापि परेसं देसेतुं असक्कुणेय्यत्ता वुत्तं। अञ्ञथा सब्बेपि सत्ता दिट्ठसच्चा एव भवेय्युं। सब्बञेय्यधम्मानं यथासभावजाननसमत्थतादियेव यथावुत्तबलं। तेसं गहणसमत्थतं दीपेति, अधिकवचनमञ्ञमत्थं बोधेतीति अधिप्पायो।
‘‘Sabbañeyya…pe… samatthā’’ti vatvā tesaṃ desetabbappakārajānanasamatthāti vacanaṃ attanā paṭividdhākārassa dhammasāmināpi paresaṃ desetuṃ asakkuṇeyyattā vuttaṃ. Aññathā sabbepi sattā diṭṭhasaccā eva bhaveyyuṃ. Sabbañeyyadhammānaṃ yathāsabhāvajānanasamatthatādiyeva yathāvuttabalaṃ. Tesaṃ gahaṇasamatthataṃ dīpeti, adhikavacanamaññamatthaṃ bodhetīti adhippāyo.
६. तथागतो वन्दनीयोतिआदिना ‘‘नमस्सित्वा’’तिआदिकिरियाविसेसानं तंतंसुत्तानुरोधेन पवत्तितमाह। सरीरसोभग्गादीति आदि-सद्देन कल्याणवाक्करणताआधिपच्चपरिवारसम्पत्तिआदि सङ्गय्हति।
6. Tathāgato vandanīyotiādinā ‘‘namassitvā’’tiādikiriyāvisesānaṃ taṃtaṃsuttānurodhena pavattitamāha. Sarīrasobhaggādīti ādi-saddena kalyāṇavākkaraṇatāādhipaccaparivārasampattiādi saṅgayhati.
७. अन्तरधापेत्वाति निरोधेत्वा। निरोधनञ्चेत्थ उप्पादकहेतुपरिहरणवसेन तेसं अनुप्पत्तिकरणन्ति वेदितब्बं। अत्थं पकासयिस्सामीति सम्बन्धोति ‘‘सोसेत्वा’’ति पुब्बकालकिरियाय अपरकालकिरियापेक्खताय वुत्तं।
7. Antaradhāpetvāti nirodhetvā. Nirodhanañcettha uppādakahetupariharaṇavasena tesaṃ anuppattikaraṇanti veditabbaṃ. Atthaṃ pakāsayissāmīti sambandhoti ‘‘sosetvā’’ti pubbakālakiriyāya aparakālakiriyāpekkhatāya vuttaṃ.
८. दुक्करभावं दीपेतुन्ति अदुक्करस्स तथाअभियाचेतब्बताभावतोति अधिप्पायो। पाराजिकसङ्घादिसेसानं सीलविपत्तिभावतो थुल्लच्चयादीनञ्च येभुय्येन आचारविपत्तिभावतो आचारसीलानं तथा योजना कता, तथा चारित्तसीलस्स आचारसभावत्ता इतरं सभावेनेव गहेत्वा दुतिया। असक्कुणेय्यन्ति विसुद्धाचारादिगुणसमन्नागतेन सब्रह्मचारिना सद्धम्मचिरट्ठितत्थं सादरं अभियाचितेन तेन च अभिधम्मत्थप्पकासने समत्थोति याथावतो पमाणितेन तब्बिमुखभावो न सुकरोति अधिप्पायो।
8. Dukkarabhāvaṃdīpetunti adukkarassa tathāabhiyācetabbatābhāvatoti adhippāyo. Pārājikasaṅghādisesānaṃ sīlavipattibhāvato thullaccayādīnañca yebhuyyena ācāravipattibhāvato ācārasīlānaṃ tathā yojanā katā, tathā cārittasīlassa ācārasabhāvattā itaraṃ sabhāveneva gahetvā dutiyā. Asakkuṇeyyanti visuddhācārādiguṇasamannāgatena sabrahmacārinā saddhammaciraṭṭhitatthaṃ sādaraṃ abhiyācitena tena ca abhidhammatthappakāsane samatthoti yāthāvato pamāṇitena tabbimukhabhāvo na sukaroti adhippāyo.
९. देवदेव-सद्दस्स अत्थो पट्ठानसंवण्णनाटीकायं विपञ्चितोति न वित्थारयिम्ह।
9. Devadeva-saddassa attho paṭṭhānasaṃvaṇṇanāṭīkāyaṃ vipañcitoti na vitthārayimha.
१३. पठमसङ्गीतियं या अट्ठकथा सङ्गीताति वचनेन सा भगवतो धरमानकालेपि अट्ठकथा संविज्जति, तेन पाठो विय भगवंमूलिकावाति विञ्ञायति। ‘‘अभिधम्मस्सा’’ति पदं ‘‘अत्थं पकासयिस्सामी’’ति एतदपेक्खन्ति ‘‘कस्स पन सा अट्ठकथा’’ति पुच्छित्वा अधिकारवसेन तमेव अभिधम्मपदं आकड्ढति। आवुत्तिआदिवसेन वा अयमत्थो विभावेतब्बो।
13. Paṭhamasaṅgītiyaṃ yā aṭṭhakathā saṅgītāti vacanena sā bhagavato dharamānakālepi aṭṭhakathā saṃvijjati, tena pāṭho viya bhagavaṃmūlikāvāti viññāyati. ‘‘Abhidhammassā’’ti padaṃ ‘‘atthaṃ pakāsayissāmī’’ti etadapekkhanti ‘‘kassa pana sā aṭṭhakathā’’ti pucchitvā adhikāravasena tameva abhidhammapadaṃ ākaḍḍhati. Āvuttiādivasena vā ayamattho vibhāvetabbo.
१६. अरियमग्गस्स बोज्झङ्गमग्गङ्गझानङ्गविसेसं पादकज्झानमेव नियमेतीतिआदिनयप्पवत्तो तिपिटकचूळनागत्थेरवादो आदि-सद्देन विपस्सनाय आरम्मणभूता खन्धा नियमेन्ति, पुग्गलज्झासयो नियमेतीति एवमादयो मोरवापिवासिमहादत्तत्थेरतिपिटकचूळाभयत्थेरवादादयो सङ्गय्हन्ति। तप्पकासनेनेवाति अभिधम्मस्स अत्थप्पकासनेनेव। सोति महाविहारवासीनं विनिच्छयो। तथाति असम्मिस्सानाकुलभावेन। असम्मिस्सानाकुलभूतो वा विनिच्छयो महाविहारवासीनं सन्तकभावेन, एतेन अभिधम्मस्स अत्थप्पकासनेनेव महाविहारवासीनं विनिच्छयो इध अभिनिप्फादीयतीति दस्सेति। अथ वा तप्पकासनेनेवाति असम्मिस्सानाकुलभावप्पकासनेनेव । सोति पकासियमानो अभिधम्मत्थो। तथाति महाविहारवासीनं विनिच्छयभावेन। इमस्मिं अत्थविकप्पे ‘‘असम्मिस्सं अनाकुलं अत्थं पकासयिस्सामी’’ति सम्बन्धनीयं।
16. Ariyamaggassa bojjhaṅgamaggaṅgajhānaṅgavisesaṃ pādakajjhānameva niyametītiādinayappavatto tipiṭakacūḷanāgattheravādo ādi-saddena vipassanāya ārammaṇabhūtā khandhā niyamenti, puggalajjhāsayo niyametīti evamādayo moravāpivāsimahādattattheratipiṭakacūḷābhayattheravādādayo saṅgayhanti. Tappakāsanenevāti abhidhammassa atthappakāsaneneva. Soti mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayo. Tathāti asammissānākulabhāvena. Asammissānākulabhūto vā vinicchayo mahāvihāravāsīnaṃ santakabhāvena, etena abhidhammassa atthappakāsaneneva mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayo idha abhinipphādīyatīti dasseti. Atha vā tappakāsanenevāti asammissānākulabhāvappakāsaneneva . Soti pakāsiyamāno abhidhammattho. Tathāti mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayabhāvena. Imasmiṃ atthavikappe ‘‘asammissaṃ anākulaṃ atthaṃ pakāsayissāmī’’ti sambandhanīyaṃ.
१७. अञ्ञञ्च सब्बं अत्थप्पकासनं होतीति तोसनं होतीति अत्थो। तेनेवाह ‘‘सब्बेन तेन तोसनं कतं होती’’ति। युत्तरूपा योजना।
17. Aññañcasabbaṃ atthappakāsanaṃ hotīti tosanaṃ hotīti attho. Tenevāha ‘‘sabbena tena tosanaṃ kataṃ hotī’’ti. Yuttarūpā yojanā.
वीसतिगाथावण्णना निट्ठिता।
Vīsatigāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / वीसतिगाथावण्णना • Vīsatigāthāvaṇṇanā
