Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ધમ્મસઙ્ગણી-મૂલટીકા • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
અભિધમ્મપિટકે
Abhidhammapiṭake
ધમ્મસઙ્ગણી-મૂલટીકા
Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā
વીસતિગાથાવણ્ણના
Vīsatigāthāvaṇṇanā
૧. ધમ્મસંવણ્ણનાયં સત્થરિ પણામકરણં ધમ્મસ્સ સ્વાક્ખાતભાવેન સત્થરિ પસાદજનનત્થં, સત્થુ ચ અવિતથદેસનભાવપ્પકાસનેન ધમ્મે પસાદજનનત્થં. તદુભયપ્પસાદા હિ ધમ્મસમ્પટિપત્તિ મહતો ચ અત્થસ્સ સિદ્ધિ હોતીતિ. અથ વા રતનત્તયપણામવચનં અત્તનો રતનત્તયપસાદસ્સ વિઞ્ઞાપનત્થં, તં પન વિઞ્ઞૂનં ચિત્તારાધનત્થં, તં અટ્ઠકથાય ગાહણત્થં, તં સબ્બસમ્પત્તિનિપ્ફાદનત્થન્તિ. ઇદં પન આચરિયેન અધિપ્પેતપ્પયોજનં અન્તરાયવિસોસનં. વક્ખતિ હિ ‘‘નિપચ્ચકારસ્સેતસ્સ…પે॰… અસેસતો’’તિ. રતનત્તયપણામકરણઞ્હિ અન્તરાયકરાપુઞ્ઞવિઘાતકરપુઞ્ઞવિસેસભાવતો મઙ્ગલભાવતો ભયાદિઉપદ્દવનિવારણતો ચ અન્તરાયવિસોસને સમત્થં હોતિ. કથં પનેતસ્સાપુઞ્ઞવિઘાતકરાદિભાવો વિજાનિતબ્બોતિ? ‘‘યસ્મિં મહાનામ સમયે અરિયસાવકો તથાગતં અનુસ્સરતિ, નેવસ્સ તસ્મિં સમયે રાગપરિયુટ્ઠિતં ચિત્તં હોતી’’તિઆદિવચનતો (અ॰ નિ॰ ૬.૧૦; ૧૧.૧૧), ‘‘પૂજા ચ પૂજનેય્યાનં, એતં મઙ્ગલમુત્તમ’’ન્તિ (ખુ॰ પા॰ ૫.૩; સુ॰ નિ॰ ૨૬૨) ચ, ‘‘એવં બુદ્ધં સરન્તાનં, ધમ્મં સઙ્ઘઞ્ચ ભિક્ખવો. ભયં વા છમ્ભિતત્તં વા, લોમહંસો ન હેસ્સતી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૨૪૯) ચ વચનતોતિ.
1. Dhammasaṃvaṇṇanāyaṃ satthari paṇāmakaraṇaṃ dhammassa svākkhātabhāvena satthari pasādajananatthaṃ, satthu ca avitathadesanabhāvappakāsanena dhamme pasādajananatthaṃ. Tadubhayappasādā hi dhammasampaṭipatti mahato ca atthassa siddhi hotīti. Atha vā ratanattayapaṇāmavacanaṃ attano ratanattayapasādassa viññāpanatthaṃ, taṃ pana viññūnaṃ cittārādhanatthaṃ, taṃ aṭṭhakathāya gāhaṇatthaṃ, taṃ sabbasampattinipphādanatthanti. Idaṃ pana ācariyena adhippetappayojanaṃ antarāyavisosanaṃ. Vakkhati hi ‘‘nipaccakārassetassa…pe… asesato’’ti. Ratanattayapaṇāmakaraṇañhi antarāyakarāpuññavighātakarapuññavisesabhāvato maṅgalabhāvato bhayādiupaddavanivāraṇato ca antarāyavisosane samatthaṃ hoti. Kathaṃ panetassāpuññavighātakarādibhāvo vijānitabboti? ‘‘Yasmiṃ mahānāma samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hotī’’tiādivacanato (a. ni. 6.10; 11.11), ‘‘pūjā ca pūjaneyyānaṃ, etaṃ maṅgalamuttama’’nti (khu. pā. 5.3; su. ni. 262) ca, ‘‘evaṃ buddhaṃ sarantānaṃ, dhammaṃ saṅghañca bhikkhavo. Bhayaṃ vā chambhitattaṃ vā, lomahaṃso na hessatī’’ti (saṃ. ni. 1.249) ca vacanatoti.
તત્થ યસ્સ સત્થુનો પણામં કત્તુકામો, તસ્સ ગુણવિસેસદસ્સનત્થં ‘‘કરુણા વિયા’’તિઆદિમાહ. ગુણવિસેસવા હિ પણામારહો હોતિ, પણામારહે ચ કતો પણામો વુત્તપ્પયોજનસિદ્ધિકરોવ હોતીતિ. ભગવતો ચ દેસના વિનયપિટકે કરુણાપ્પધાના, સુત્તન્તપિટકે પઞ્ઞાકરુણાપ્પધાના. તેનેવ ચ કારણેન વિનયપિટકસ્સ સંવણ્ણનં કરોન્તેન કરુણાપ્પધાના ભગવતો થોમના કતા, આગમસંવણ્ણનઞ્ચ કરોન્તેન ઉભયપ્પધાના, અભિધમ્મદેસના પન પઞ્ઞાપ્પધાનાતિ કત્વા પઞ્ઞાપ્પધાનમેવ થોમનં કરોન્તો ‘‘કરુણા વિય સત્તેસૂ’’તિ કરુણં ઉપમાભાવેન ગહેત્વા પઞ્ઞાય થોમેતિ.
Tattha yassa satthuno paṇāmaṃ kattukāmo, tassa guṇavisesadassanatthaṃ ‘‘karuṇā viyā’’tiādimāha. Guṇavisesavā hi paṇāmāraho hoti, paṇāmārahe ca kato paṇāmo vuttappayojanasiddhikarova hotīti. Bhagavato ca desanā vinayapiṭake karuṇāppadhānā, suttantapiṭake paññākaruṇāppadhānā. Teneva ca kāraṇena vinayapiṭakassa saṃvaṇṇanaṃ karontena karuṇāppadhānā bhagavato thomanā katā, āgamasaṃvaṇṇanañca karontena ubhayappadhānā, abhidhammadesanā pana paññāppadhānāti katvā paññāppadhānameva thomanaṃ karonto ‘‘karuṇā viya sattesū’’ti karuṇaṃ upamābhāvena gahetvā paññāya thometi.
તત્થ કરુણા વિયાતિ નિદસ્સનવચનમેતં, યસ્સ યથા કરુણા સબ્બેસુ સત્તેસુ પવત્તિત્થ, એવં સબ્બેસુ ઞેય્યધમ્મેસુ પઞ્ઞાપિ પવત્તિત્થાતિ અત્થો. સત્તેસૂતિ વિસયનિદસ્સનમેતં. પઞ્ઞાતિ નિદસ્સેતબ્બધમ્મનિદસ્સનં. યસ્સાતિ તદધિટ્ઠાનપુગ્ગલનિદસ્સનં. મહેસિનોતિ તબ્બિસેસનં. ઞેય્યધમ્મેસૂતિ પઞ્ઞાવિસયનિદસ્સનં. સબ્બેસૂતિ તબ્બિસેસનં. પવત્તિત્થાતિ કિરિયાનિદસ્સનં. યથારુચીતિ વસીભાવનિદસ્સનં.
Tattha karuṇā viyāti nidassanavacanametaṃ, yassa yathā karuṇā sabbesu sattesu pavattittha, evaṃ sabbesu ñeyyadhammesu paññāpi pavattitthāti attho. Sattesūti visayanidassanametaṃ. Paññāti nidassetabbadhammanidassanaṃ. Yassāti tadadhiṭṭhānapuggalanidassanaṃ. Mahesinoti tabbisesanaṃ. Ñeyyadhammesūti paññāvisayanidassanaṃ. Sabbesūti tabbisesanaṃ. Pavattitthāti kiriyānidassanaṃ. Yathārucīti vasībhāvanidassanaṃ.
તત્થ કિરતીતિ કરુણા, પરદુક્ખં વિક્ખિપતિ અપનેતીતિ અત્થો. રૂપાદીસુ સત્તા વિસત્તાતિ સત્તા. તસ્સા પન પઞ્ઞત્તિયા ખન્ધસન્તાને નિરુળ્હભાવતો નિચ્છન્દરાગાપિ ‘‘સત્તા’’તિ વુચ્ચન્તિ. પજાનાતીતિ પઞ્ઞા, યથાસભાવં પકારેહિ પટિવિજ્ઝતીતિ અત્થો. યસ્સાતિ અનિયમનં. ‘‘તસ્સ પાદે નમસ્સિત્વા’’તિ એતેન નિયમનં વેદિતબ્બં. મહેસીતિ મહન્તે સીલક્ખન્ધાદયો એસિ ગવેસીતિ મહેસિ. ઞાતબ્બાતિ ઞેય્યા, સભાવધારણાદિના અત્થેન ધમ્મા. તત્થ ‘‘ઞેય્યા’’તિ વચનેન ધમ્માનં અઞેય્યત્તં પટિક્ખિપતિ. ‘‘ધમ્મા’’તિ વચનેન ઞેય્યાનં સત્તજીવાદિભાવં પટિક્ખિપતિ. ઞેય્યા ચ તે ધમ્મા ચાતિ ઞેય્યધમ્મા. સબ્બેસૂતિ અનવસેસપરિયાદાનં. તેન અઞ્ઞાતાભાવં દસ્સેતિ. પવત્તિત્થાતિ ઉપ્પજ્જિત્થ. યથારુચીતિ યા યા રુચિ યથારુચિ, રુચીતિ ચ ઇચ્છા, કત્તુકામતા સા. યા યા પવત્તા તપ્પભેદા, યથા વા રુચિ તથા, રુચિઅનુરૂપં પવત્તા ‘‘યથારુચિ પવત્તિત્થા’’તિ વુચ્ચતિ. યથા યથા વા રુચિ પવત્તા, તથા તથા પવત્તા પઞ્ઞા ‘‘યથારુચિ પવત્તિત્થા’’તિ વુચ્ચતિ.
Tattha kiratīti karuṇā, paradukkhaṃ vikkhipati apanetīti attho. Rūpādīsu sattā visattāti sattā. Tassā pana paññattiyā khandhasantāne niruḷhabhāvato nicchandarāgāpi ‘‘sattā’’ti vuccanti. Pajānātīti paññā, yathāsabhāvaṃ pakārehi paṭivijjhatīti attho. Yassāti aniyamanaṃ. ‘‘Tassa pāde namassitvā’’ti etena niyamanaṃ veditabbaṃ. Mahesīti mahante sīlakkhandhādayo esi gavesīti mahesi. Ñātabbāti ñeyyā, sabhāvadhāraṇādinā atthena dhammā. Tattha ‘‘ñeyyā’’ti vacanena dhammānaṃ añeyyattaṃ paṭikkhipati. ‘‘Dhammā’’ti vacanena ñeyyānaṃ sattajīvādibhāvaṃ paṭikkhipati. Ñeyyā ca te dhammā cāti ñeyyadhammā. Sabbesūti anavasesapariyādānaṃ. Tena aññātābhāvaṃ dasseti. Pavattitthāti uppajjittha. Yathārucīti yā yā ruci yathāruci, rucīti ca icchā, kattukāmatā sā. Yā yā pavattā tappabhedā, yathā vā ruci tathā, rucianurūpaṃ pavattā ‘‘yathāruci pavattitthā’’ti vuccati. Yathā yathā vā ruci pavattā, tathā tathā pavattā paññā ‘‘yathāruci pavattitthā’’ti vuccati.
તત્થ ભગવતિ પવત્તાવ કરુણા ભગવતો પઞ્ઞાય નિદસ્સનન્તિ ગહેતબ્બા. સા હિ અસાધારણા મહાકરુણા, ન અઞ્ઞા. યસ્સાતિ ચ કરુણાપઞ્ઞાનં ઉભિન્નમ્પિ આધારપુગ્ગલનિદસ્સનં. ન હિ નિરાધારા કરુણા અત્થીતિ ‘‘કરુણા’’તિ વુત્તે તદાધારભૂતો પુગ્ગલો નિદસ્સેતબ્બો હોતિ, સો ચ ઇધ અઞ્ઞો વુત્તો નત્થિ, ન ચ આસન્નં વજ્જેત્વા દૂરસ્સ ગહણે પયોજનં અત્થીતિ ‘‘યસ્સા’’તિ નિદસ્સિતપુગ્ગલોવ કરુણાય આધારો. તેન ઇદં વુત્તં હોતિ ‘‘યસ્સ અત્તનો કરુણા વિય પઞ્ઞાપિ પવત્તિત્થા’’તિ. કથં પન કરુણા સત્તેસુ પવત્તિત્થ યથા પઞ્ઞાપિ ધમ્મેસુ પવત્તિત્થાતિ? નિરવસેસતો યથારુચિ ચ. ભગવતો હિ કરુણા કઞ્ચિ સત્તં અવજ્જેત્વા સબ્બેસુ સત્તેસુ નિરવસેસેસુ પવત્તતિ, પવત્તમાના ચ રુચિવસેન એકસ્મિં અનેકેસુ ચ અઞ્ઞેહિ અસાધારણા પવત્તતિ. ન હિ અઞ્ઞેસં ‘‘મહોઘપક્ખન્દાનં સત્તાનં નત્થઞ્ઞો કોચિ ઓઘા ઉદ્ધતા અઞ્ઞત્ર મયા’’તિ પસ્સન્તાનં કરુણોક્કમનં હોતિ યથા ભગવતોતિ. પઞ્ઞાપિ ભગવતો સબ્બેસુ ધમ્મેસુ નિરવસેસેસુ પવત્તતિ, પવત્તમાના ચ એકસ્મિં અનેકેસુ ચ ધમ્મેસુ સભાવકિચ્ચાદિજાનનેન અનાવરણા અસાધારણા પવત્તતિ યથારુચિ, યથા ચ પસ્સન્તસ્સ ભગવતો કરુણા યથારુચિ પવત્તતિ. તં સબ્બં પટિસમ્ભિદામગ્ગે મહાકરુણાઞાણવિભઙ્ગવસેન જાનિતબ્બં, પઞ્ઞાય ચ યથારુચિ પવત્તિ સેસાસાધારણઞાણવિભઙ્ગાદિવસેન. પઞ્ઞાગહણેન ચ તીસુ કાલેસુ અપ્પટિહતઞાણં ચતુસચ્ચઞાણં ચતુપટિસમ્ભિદાઞાણં, કરુણાગહણેન મહાકરુણાસમાપત્તિઞાણસ્સ ગહિતત્તા તં વજ્જેત્વા અઞ્ઞાનિ અસાધારણઞાણાનિ ચતુવેસારજ્જઞાણં દસબલાનિ છ અભિઞ્ઞા ચતુચત્તાલીસ ઞાણવત્થૂનિ સત્તસત્તતિ ઞાણવત્થૂનીતિ એવમાદયો અનેકે પઞ્ઞાપ્પભેદા સઙ્ગય્હન્તિ, તસ્મા તસ્સા તસ્સા પઞ્ઞાય પવત્તિવસેન યથારુચિ પવત્તિ વેદિતબ્બા. તેનાહ ‘‘કરુણા વિય…પે॰… યથારુચી’’તિ.
Tattha bhagavati pavattāva karuṇā bhagavato paññāya nidassananti gahetabbā. Sā hi asādhāraṇā mahākaruṇā, na aññā. Yassāti ca karuṇāpaññānaṃ ubhinnampi ādhārapuggalanidassanaṃ. Na hi nirādhārā karuṇā atthīti ‘‘karuṇā’’ti vutte tadādhārabhūto puggalo nidassetabbo hoti, so ca idha añño vutto natthi, na ca āsannaṃ vajjetvā dūrassa gahaṇe payojanaṃ atthīti ‘‘yassā’’ti nidassitapuggalova karuṇāya ādhāro. Tena idaṃ vuttaṃ hoti ‘‘yassa attano karuṇā viya paññāpi pavattitthā’’ti. Kathaṃ pana karuṇā sattesu pavattittha yathā paññāpi dhammesu pavattitthāti? Niravasesato yathāruci ca. Bhagavato hi karuṇā kañci sattaṃ avajjetvā sabbesu sattesu niravasesesu pavattati, pavattamānā ca rucivasena ekasmiṃ anekesu ca aññehi asādhāraṇā pavattati. Na hi aññesaṃ ‘‘mahoghapakkhandānaṃ sattānaṃ natthañño koci oghā uddhatā aññatra mayā’’ti passantānaṃ karuṇokkamanaṃ hoti yathā bhagavatoti. Paññāpi bhagavato sabbesu dhammesu niravasesesu pavattati, pavattamānā ca ekasmiṃ anekesu ca dhammesu sabhāvakiccādijānanena anāvaraṇā asādhāraṇā pavattati yathāruci, yathā ca passantassa bhagavato karuṇā yathāruci pavattati. Taṃ sabbaṃ paṭisambhidāmagge mahākaruṇāñāṇavibhaṅgavasena jānitabbaṃ, paññāya ca yathāruci pavatti sesāsādhāraṇañāṇavibhaṅgādivasena. Paññāgahaṇena ca tīsu kālesu appaṭihatañāṇaṃ catusaccañāṇaṃ catupaṭisambhidāñāṇaṃ, karuṇāgahaṇena mahākaruṇāsamāpattiñāṇassa gahitattā taṃ vajjetvā aññāni asādhāraṇañāṇāni catuvesārajjañāṇaṃ dasabalāni cha abhiññā catucattālīsa ñāṇavatthūni sattasattati ñāṇavatthūnīti evamādayo aneke paññāppabhedā saṅgayhanti, tasmā tassā tassā paññāya pavattivasena yathāruci pavatti veditabbā. Tenāha ‘‘karuṇā viya…pe… yathārucī’’ti.
તત્થ કરુણાગહણેન મહાબોધિયા મૂલં દસ્સેતિ. મહાદુક્ખસમ્બાધપ્પટિપન્નઞ્હિ સત્તનિકાયં દિસ્વા ‘‘તસ્સ નત્થઞ્ઞો કોચિ સરણં, અહમેતં મુત્તો મોચેસ્સામી’’તિ કરુણાય સઞ્ચોદિતમાનસો અભિનીહારં દીપઙ્કરસ્સ ભગવતો પાદમૂલે કત્વા બોધિસમ્ભારે સમોધાનેત્વા અનુપુબ્બેન સમ્બોધિં પત્તોતિ કરુણા મહાબોધિયા મૂલન્તિ. સત્તેસૂતિ એતેન મહાબોધિયા પયોજનં દસ્સેતિ. સત્તા હિ મહાબોધિં પયોજેન્તિ. સત્તસન્તારણત્થઞ્હિ સબ્બઞ્ઞુતા અભિપત્થિતા. યથાહ –
Tattha karuṇāgahaṇena mahābodhiyā mūlaṃ dasseti. Mahādukkhasambādhappaṭipannañhi sattanikāyaṃ disvā ‘‘tassa natthañño koci saraṇaṃ, ahametaṃ mutto mocessāmī’’ti karuṇāya sañcoditamānaso abhinīhāraṃ dīpaṅkarassa bhagavato pādamūle katvā bodhisambhāre samodhānetvā anupubbena sambodhiṃ pattoti karuṇā mahābodhiyā mūlanti. Sattesūti etena mahābodhiyā payojanaṃ dasseti. Sattā hi mahābodhiṃ payojenti. Sattasantāraṇatthañhi sabbaññutā abhipatthitā. Yathāha –
‘‘કિં મે એકેન તિણ્ણેન, પુરિસેન થામદસ્સિના;
‘‘Kiṃ me ekena tiṇṇena, purisena thāmadassinā;
સબ્બઞ્ઞુતં પાપુણિત્વા, સન્તારેસ્સં સદેવક’’ન્તિ. (બુ॰ વં॰ ૨. ૫૬);
Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, santāressaṃ sadevaka’’nti. (bu. vaṃ. 2. 56);
પઞ્ઞાગહણેન મહાબોધિં દસ્સેતિ. સબ્બઞ્ઞુતાય હિ પદટ્ઠાનભૂતં મગ્ગઞાણં, મગ્ગઞાણપદટ્ઠાનઞ્ચ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં ‘‘મહાબોધી’’તિ વુચ્ચતીતિ. ઞેય્યધમ્મેસુ સબ્બેસૂતિ એતેન સન્તારેતબ્બાનં સત્તાનં અભિઞ્ઞેય્યપરિઞ્ઞેય્યપહાતબ્બભાવેતબ્બસચ્છિકાતબ્બે ખન્ધાયતનધાતુસચ્ચિન્દ્રિયપટિચ્ચસમુપ્પાદસતિપટ્ઠાનાદિભેદે કુસલાદિભેદે ચ સબ્બધમ્મે દસ્સેતિ. પવત્તિત્થ યથારુચીતિ એતેન પટિવેધપચ્ચવેક્ખણપુબ્બઙ્ગમદેસનાઞાણપ્પવત્તિદીપનેન પયોજનસમ્પત્તિં દસ્સેતિ. સબ્બધમ્માનઞ્હિ પટિવેધઞાણં બોધિપલ્લઙ્કે અહોસિ. મગ્ગઞાણમેવ હિ તન્તિ. પચ્ચવેક્ખણઞાણઞ્ચ વિસેસેન રતનઘરસત્તાહે અહોસિ. એવં પટિવિદ્ધપચ્ચવેક્ખિતાનં ધમ્માનં ધમ્મચક્કપ્પવત્તનાદીસુ દેસનાઞાણં અહોસિ, વિસેસેન ચ પણ્ડુકમ્બલસિલાયં સત્તપ્પકરણદેસનાયન્તિ. દેસનાઞાણેન ચ દેસેન્તો ભગવા સત્તેસુ હિતપટિપત્તિં પટિપજ્જતીતિ. એતેન સબ્બેન અત્તહિતપટિપત્તિં પરહિતપટિપત્તિઞ્ચ દસ્સેતિ. મહાબોધિદસ્સનેન હિ અત્તહિતપટિપત્તિ, ઇતરેહિપિ પરહિતપટિપત્તિ દસ્સિતાતિ. તેન અત્તહિતપટિપન્નાદીસુ ચતૂસુ પુગ્ગલેસુ ભગવતો ચતુત્થપુગ્ગલભાવં દસ્સેતિ, તેન ચ અનુત્તરદક્ખિણેય્યભાવં નિરતિસયપણામારહભાવઞ્ચ અત્તનો ચ કિરિયાય ખેત્તઙ્ગતભાવં દસ્સેતિ.
Paññāgahaṇena mahābodhiṃ dasseti. Sabbaññutāya hi padaṭṭhānabhūtaṃ maggañāṇaṃ, maggañāṇapadaṭṭhānañca sabbaññutaññāṇaṃ ‘‘mahābodhī’’ti vuccatīti. Ñeyyadhammesu sabbesūti etena santāretabbānaṃ sattānaṃ abhiññeyyapariññeyyapahātabbabhāvetabbasacchikātabbe khandhāyatanadhātusaccindriyapaṭiccasamuppādasatipaṭṭhānādibhede kusalādibhede ca sabbadhamme dasseti. Pavattittha yathārucīti etena paṭivedhapaccavekkhaṇapubbaṅgamadesanāñāṇappavattidīpanena payojanasampattiṃ dasseti. Sabbadhammānañhi paṭivedhañāṇaṃ bodhipallaṅke ahosi. Maggañāṇameva hi tanti. Paccavekkhaṇañāṇañca visesena ratanagharasattāhe ahosi. Evaṃ paṭividdhapaccavekkhitānaṃ dhammānaṃ dhammacakkappavattanādīsu desanāñāṇaṃ ahosi, visesena ca paṇḍukambalasilāyaṃ sattappakaraṇadesanāyanti. Desanāñāṇena ca desento bhagavā sattesu hitapaṭipattiṃ paṭipajjatīti. Etena sabbena attahitapaṭipattiṃ parahitapaṭipattiñca dasseti. Mahābodhidassanena hi attahitapaṭipatti, itarehipi parahitapaṭipatti dassitāti. Tena attahitapaṭipannādīsu catūsu puggalesu bhagavato catutthapuggalabhāvaṃ dasseti, tena ca anuttaradakkhiṇeyyabhāvaṃ niratisayapaṇāmārahabhāvañca attano ca kiriyāya khettaṅgatabhāvaṃ dasseti.
એત્થ ચ કરુણાગહણેન લોકિયેસુ મહગ્ગતભાવપ્પત્તાસાધારણગુણદીપનતો સબ્બલોકિયગુણસમ્પત્તિ ભગવતો દસ્સિતા હોતિ, પઞ્ઞાગહણેનપિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણપદટ્ઠાનમગ્ગઞાણદીપનતો સબ્બલોકુત્તરગુણસમ્પત્તિ. કરુણાવચનેન ચ ઉપગમનં નિરુપક્કિલેસં, પઞ્ઞાવચનેન અપગમનં દસ્સેતિ. ઉપગમનં દસ્સેન્તો ચ લોકે સઞ્જાતસંવડ્ઢભાવં દસ્સેતિ, અપગમનં દસ્સેન્તો લોકેન અનુપલિત્તતં. ‘‘કરુણા વિય સત્તેસૂ’’તિ ચ લોકસમઞ્ઞાનુરૂપં ભગવતો પવત્તિં દસ્સેતિ, ‘‘ઞેય્યધમ્મેસુ સબ્બેસુ યથારુચિ પઞ્ઞા પવત્તિત્થા’’તિ એતેન સમઞ્ઞાય અનતિધાવનં. સબ્બધમ્મસભાવાનવબોધે હિ સતિ સમઞ્ઞં અતિધાવિત્વા ‘‘સત્તો જીવો અત્થી’’તિ પરામસનં હોતીતિ. સબ્બેસઞ્ચ બુદ્ધગુણાનં કરુણા આદિ તન્નિદાનભાવતો, પઞ્ઞા પરિયોસાનં તતો ઉત્તરિકરણીયાભાવતો. આદિપરિયોસાનદસ્સનેન ચ સબ્બે બુદ્ધગુણા દસ્સિતાવ હોન્તિ. કરુણાગહણેન ચ સીલક્ખન્ધપુબ્બઙ્ગમો સમાધિક્ખન્ધો દસ્સિતો હોતિ. કરુણાનિદાનઞ્હિ સીલં તતો પાણાતિપાતાદિવિરતિપ્પવત્તિતો તસ્સા ચ ઝાનત્તયસમ્પયોગતો. પઞ્ઞાવચનેન પઞ્ઞાક્ખન્ધો. સીલઞ્ચ સબ્બબુદ્ધગુણાનં આદિ, સમાધિ મજ્ઝં, પઞ્ઞા પરિયોસાનન્તિ એવમ્પિ આદિમજ્ઝપરિયોસાનકલ્યાણા સબ્બે બુદ્ધગુણા દસ્સિતા હોન્તિ.
Ettha ca karuṇāgahaṇena lokiyesu mahaggatabhāvappattāsādhāraṇaguṇadīpanato sabbalokiyaguṇasampatti bhagavato dassitā hoti, paññāgahaṇenapi sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānamaggañāṇadīpanato sabbalokuttaraguṇasampatti. Karuṇāvacanena ca upagamanaṃ nirupakkilesaṃ, paññāvacanena apagamanaṃ dasseti. Upagamanaṃ dassento ca loke sañjātasaṃvaḍḍhabhāvaṃ dasseti, apagamanaṃ dassento lokena anupalittataṃ. ‘‘Karuṇā viya sattesū’’ti ca lokasamaññānurūpaṃ bhagavato pavattiṃ dasseti, ‘‘ñeyyadhammesu sabbesu yathāruci paññā pavattitthā’’ti etena samaññāya anatidhāvanaṃ. Sabbadhammasabhāvānavabodhe hi sati samaññaṃ atidhāvitvā ‘‘satto jīvo atthī’’ti parāmasanaṃ hotīti. Sabbesañca buddhaguṇānaṃ karuṇā ādi tannidānabhāvato, paññā pariyosānaṃ tato uttarikaraṇīyābhāvato. Ādipariyosānadassanena ca sabbe buddhaguṇā dassitāva honti. Karuṇāgahaṇena ca sīlakkhandhapubbaṅgamo samādhikkhandho dassito hoti. Karuṇānidānañhi sīlaṃ tato pāṇātipātādiviratippavattito tassā ca jhānattayasampayogato. Paññāvacanena paññākkhandho. Sīlañca sabbabuddhaguṇānaṃ ādi, samādhi majjhaṃ, paññā pariyosānanti evampi ādimajjhapariyosānakalyāṇā sabbe buddhaguṇā dassitā honti.
૨. એવં સઙ્ખેપેન સબ્બબુદ્ધગુણેહિ ભગવન્તં થોમેત્વા યસ્સા સંવણ્ણનં કત્તુકામો, તાય અભિધમ્મદેસનાય અઞ્ઞેહિ અસાધારણાય થોમેતું ‘‘દયાય તાયા’’તિઆદિમાહ. તસ્સા પન દેસનાય નિદાનઞ્ચ સમુટ્ઠાનઞ્ચ દસ્સેતું ‘‘દયાય તાયા’’તિઆદિ વુત્તં. નિદાનઞ્ચ દુવિધં અબ્ભન્તરં બાહિરઞ્ચાતિ. અબ્ભન્તરં કરુણા, બાહિરં દેસકાલાદિ. સમુટ્ઠાનં દેસનાપઞ્ઞા. તત્થ અબ્ભન્તરનિદાનં દસ્સેન્તો ‘‘દયાય તાય સત્તેસુ, સમુસ્સાહિતમાનસો’’તિ આહ. તત્થ દયાતિ કરુણા અધિપ્પેતા. તાય હિ સમુસ્સાહિતો અભિધમ્મકથામગ્ગં સમ્પવત્તયીતિ. તાયાતિ અયં ત-સદ્દો પુબ્બે વુત્તસ્સ પટિનિદ્દેસો હોતિ.
2. Evaṃ saṅkhepena sabbabuddhaguṇehi bhagavantaṃ thometvā yassā saṃvaṇṇanaṃ kattukāmo, tāya abhidhammadesanāya aññehi asādhāraṇāya thometuṃ ‘‘dayāya tāyā’’tiādimāha. Tassā pana desanāya nidānañca samuṭṭhānañca dassetuṃ ‘‘dayāya tāyā’’tiādi vuttaṃ. Nidānañca duvidhaṃ abbhantaraṃ bāhirañcāti. Abbhantaraṃ karuṇā, bāhiraṃ desakālādi. Samuṭṭhānaṃ desanāpaññā. Tattha abbhantaranidānaṃ dassento ‘‘dayāya tāya sattesu, samussāhitamānaso’’ti āha. Tattha dayāti karuṇā adhippetā. Tāya hi samussāhito abhidhammakathāmaggaṃ sampavattayīti. Tāyāti ayaṃ ta-saddo pubbe vuttassa paṭiniddeso hoti.
પુરિમગાથાય ચ પધાનભાવેન પઞ્ઞા નિદ્દિટ્ઠા, તબ્બિસેસનભાવેન કરુણા. સા હિ તસ્સા નિદસ્સનભૂતા અપ્પધાના તં વિસેસેત્વા વિનિવત્તા, તસ્મા ‘‘તાયા’’તિ પટિનિદ્દેસં નારહતિ. યા ચ પધાનભૂતા પઞ્ઞા, સા દેસનાય સમુટ્ઠાનં, ન સમુસ્સાહિનીતિ તસ્સા ચ પટિનિદ્દેસો ન યુત્તોતિ? પઞ્ઞાય તાવ પટિનિદ્દેસો ન યુત્તોતિ સુવુત્તમેતં, કરુણાય પન પટિનિદ્દેસો નો ન યુત્તો ‘‘દયાય તાયા’’તિ દ્વિન્નં પદાનં સમાનાધિકરણભાવતો. સમાનાધિકરણાનઞ્હિ દ્વિન્નં પદાનં રૂપક્ખન્ધાદીનં વિય વિસેસનવિસેસિતબ્બભાવો હોતિ. રૂપ-સદ્દો હિ અઞ્ઞક્ખન્ધનિવત્તનત્થં વુચ્ચમાનો વિસેસનં હોતિ, ખન્ધ-સદ્દો ચ નિવત્તેતબ્બગહેતબ્બસાધારણવચનભાવતો વિસેસિતબ્બો, એવમિધાપિ ‘‘દયાય તાયા’’તિ દ્વિન્નં પદાનં એકવિભત્તિયુત્તાનં સમાનાધિકરણભાવતો વિસેસનવિસેસિતબ્બભાવો હોતિ. તત્થ દયા સમુસ્સાહિનીતિ પધાના, નિવત્તેતબ્બગહેતબ્બસાધારણવચનઞ્ચિદં. તસ્મા ‘‘દયાયા’’તિ વિસેસિતબ્બવચનમેતં, તસ્સ ચ યથા વિસેસનં હોતિ ‘‘તાયા’’તિ ઇદં વચનં, તથા તસ્સ પટિનિદ્દેસભાવો યોજેતબ્બો. ન હિ પઞ્ઞાપટિનિદ્દેસભાવે દયાવિસેસનં ત-સદ્દો હોતિ, કરુણાપટિનિદ્દેસભાવે ચ હોતીતિ. પધાનઞ્ચ પઞ્ઞં વજ્જેત્વા ‘‘દયાયા’’તિ એતેન સમ્બજ્ઝમાનો ‘‘તાયા’’તિ અયં ત-સદ્દો અપ્પધાનાય કરુણાય પટિનિદ્દેસો ભવિતુમરહતિ. અયમેત્થ અત્થો – યાય દયાય સમુસ્સાહિતો, ન સા યા કાચિ, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ પન નિદસ્સનભૂતા મહાકરુણા, તાય સમુસ્સાહિતોતિ.
Purimagāthāya ca padhānabhāvena paññā niddiṭṭhā, tabbisesanabhāvena karuṇā. Sā hi tassā nidassanabhūtā appadhānā taṃ visesetvā vinivattā, tasmā ‘‘tāyā’’ti paṭiniddesaṃ nārahati. Yā ca padhānabhūtā paññā, sā desanāya samuṭṭhānaṃ, na samussāhinīti tassā ca paṭiniddeso na yuttoti? Paññāya tāva paṭiniddeso na yuttoti suvuttametaṃ, karuṇāya pana paṭiniddeso no na yutto ‘‘dayāya tāyā’’ti dvinnaṃ padānaṃ samānādhikaraṇabhāvato. Samānādhikaraṇānañhi dvinnaṃ padānaṃ rūpakkhandhādīnaṃ viya visesanavisesitabbabhāvo hoti. Rūpa-saddo hi aññakkhandhanivattanatthaṃ vuccamāno visesanaṃ hoti, khandha-saddo ca nivattetabbagahetabbasādhāraṇavacanabhāvato visesitabbo, evamidhāpi ‘‘dayāya tāyā’’ti dvinnaṃ padānaṃ ekavibhattiyuttānaṃ samānādhikaraṇabhāvato visesanavisesitabbabhāvo hoti. Tattha dayā samussāhinīti padhānā, nivattetabbagahetabbasādhāraṇavacanañcidaṃ. Tasmā ‘‘dayāyā’’ti visesitabbavacanametaṃ, tassa ca yathā visesanaṃ hoti ‘‘tāyā’’ti idaṃ vacanaṃ, tathā tassa paṭiniddesabhāvo yojetabbo. Na hi paññāpaṭiniddesabhāve dayāvisesanaṃ ta-saddo hoti, karuṇāpaṭiniddesabhāve ca hotīti. Padhānañca paññaṃ vajjetvā ‘‘dayāyā’’ti etena sambajjhamāno ‘‘tāyā’’ti ayaṃ ta-saddo appadhānāya karuṇāya paṭiniddeso bhavitumarahati. Ayamettha attho – yāya dayāya samussāhito, na sā yā kāci, sabbaññutaññāṇassa pana nidassanabhūtā mahākaruṇā, tāya samussāhitoti.
કથં પન કરુણા ‘‘દયા’’તિ ઞાતબ્બા, નનુ વુત્તં ‘‘દયાપન્નો’’તિ એતસ્સ અટ્ઠકથાયં (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૮) ‘‘મેત્તચિત્તતં આપન્નો’’તિ, તસ્મા દયા મેત્તાતિ યુજ્જેય્ય, ન કરુણાતિ? યદિ એવં ‘‘અદયાપન્નો’’તિ એતસ્સ અટ્ઠકથાયં ‘‘નિક્કરુણતં આપન્નો’’તિ વુત્તન્તિ દયા મેત્તાતિ ચ ન યુજ્જેય્ય, તસ્મા દયા-સદ્દો યત્થ યત્થ પવત્તતિ, તત્થ તત્થ અધિપ્પાયવસેન યોજેતબ્બો. દયા-સદ્દો હિ અનુરક્ખણત્થં અન્તોનીતં કત્વા પવત્તમાનો મેત્તાય ચ કરુણાય ચ પવત્તતીતિ નો ન યુજ્જતિ. એવઞ્હિ અટ્ઠકથાનં અવિરોધો હોતીતિ. કરુણા ચ દેસનાય નિદાનભાવેન વુત્તા, ન મેત્તા ‘‘અચ્ચન્તમેવ હિ તં સમયં ભગવા કરુણાવિહારેન વિહાસી’’તિ (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧; મ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧ મૂલપરિયાયસુત્તવણ્ણના; સં॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧.૧; અ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧.૧) એવમાદીસુ, તસ્મા ઇધ કરુણાવ દયાવચનેન ગહિતાતિ વેદિતબ્બા. સા હિ સમુસ્સાહિની, ન મેત્તા, મેત્તા પન પઞ્ઞાગતિકપવત્તિની હોતીતિ.
Kathaṃ pana karuṇā ‘‘dayā’’ti ñātabbā, nanu vuttaṃ ‘‘dayāpanno’’ti etassa aṭṭhakathāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 1.8) ‘‘mettacittataṃ āpanno’’ti, tasmā dayā mettāti yujjeyya, na karuṇāti? Yadi evaṃ ‘‘adayāpanno’’ti etassa aṭṭhakathāyaṃ ‘‘nikkaruṇataṃ āpanno’’ti vuttanti dayā mettāti ca na yujjeyya, tasmā dayā-saddo yattha yattha pavattati, tattha tattha adhippāyavasena yojetabbo. Dayā-saddo hi anurakkhaṇatthaṃ antonītaṃ katvā pavattamāno mettāya ca karuṇāya ca pavattatīti no na yujjati. Evañhi aṭṭhakathānaṃ avirodho hotīti. Karuṇā ca desanāya nidānabhāvena vuttā, na mettā ‘‘accantameva hi taṃ samayaṃ bhagavā karuṇāvihārena vihāsī’’ti (dī. ni. aṭṭha. 1.1; ma. ni. aṭṭha. 1.1 mūlapariyāyasuttavaṇṇanā; saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.1; a. ni. aṭṭha. 1.1.1) evamādīsu, tasmā idha karuṇāva dayāvacanena gahitāti veditabbā. Sā hi samussāhinī, na mettā, mettā pana paññāgatikapavattinī hotīti.
‘‘સત્તેસૂ’’તિ કસ્મા એવં વુત્તં, નનુ ‘‘તાયા’’તિ એતેન વચનેન સત્તવિસયા કરુણા ગહિતાતિ? નો ન ગહિતા, પુરિમગાથાય પન ‘‘સત્તેસુ કરુણા યથારુચિ પવત્તિત્થા’’તિ સપ્પદેસસત્તવિસયા નિપ્પદેસસત્તવિસયા ચ સબ્બા વુત્તા, ઇધ પન નિપ્પદેસસત્તવિસયતં ગહેતું ‘‘સત્તેસૂ’’તિ નિપ્પદેસસત્તવિસયભૂતા દસ્સિતા. તેન સબ્બસત્તવિસયાય કરુણાય સમુસ્સાહિતો અભિધમ્મકથામગ્ગં દેવાનં સમ્પવત્તયિ, ન દેવવિસયાય એવ, તસ્મા સબ્બસત્તહિતત્થં અભિધમ્મકથામગ્ગં દેવાનં સમ્પવત્તયિ, ન દેવાનંયેવ અત્થાયાતિ અયમત્થો દસ્સિતોવ હોતિ. અથ વા ‘‘સત્તેસૂ’’તિ ઇદં ન દયાય આલમ્બનનિદસ્સનં, સમુસ્સાહનવિસયો પન એતેન દસ્સિતો. અભિધમ્મકથામગ્ગપ્પવત્તનત્થઞ્હિ ભગવા કરુણાય ન દેવેસુયેવ સમુસ્સાહિતો , સબ્બબોધનેય્યેસુ પન સત્તેસુ સમુસ્સાહિતો સબ્બેસં અત્થાય પવત્તત્તા, તસ્મા સત્તેસુ સમુસ્સાહિતમાનસોતિ સત્તેસુ વિસયભૂતેસુ નિમિત્તભૂતેસુ વા સમુસ્સાહિતમાનસો ઉય્યોજિતચિત્તોતિ અત્થો દટ્ઠબ્બો.
‘‘Sattesū’’ti kasmā evaṃ vuttaṃ, nanu ‘‘tāyā’’ti etena vacanena sattavisayā karuṇā gahitāti? No na gahitā, purimagāthāya pana ‘‘sattesu karuṇā yathāruci pavattitthā’’ti sappadesasattavisayā nippadesasattavisayā ca sabbā vuttā, idha pana nippadesasattavisayataṃ gahetuṃ ‘‘sattesū’’ti nippadesasattavisayabhūtā dassitā. Tena sabbasattavisayāya karuṇāya samussāhito abhidhammakathāmaggaṃ devānaṃ sampavattayi, na devavisayāya eva, tasmā sabbasattahitatthaṃ abhidhammakathāmaggaṃ devānaṃ sampavattayi, na devānaṃyeva atthāyāti ayamattho dassitova hoti. Atha vā ‘‘sattesū’’ti idaṃ na dayāya ālambananidassanaṃ, samussāhanavisayo pana etena dassito. Abhidhammakathāmaggappavattanatthañhi bhagavā karuṇāya na devesuyeva samussāhito , sabbabodhaneyyesu pana sattesu samussāhito sabbesaṃ atthāya pavattattā, tasmā sattesu samussāhitamānasoti sattesu visayabhūtesu nimittabhūtesu vā samussāhitamānaso uyyojitacittoti attho daṭṭhabbo.
એવં અબ્ભન્તરનિદાનં દસ્સેત્વા બાહિરનિદાનં દસ્સેન્તો ‘‘પાટિહીરાવસાનમ્હી’’તિઆદિમાહ. તત્થ યસ્મિં કાલે ભગવતા અભિધમ્મકથામગ્ગો પવત્તિતો, તં દસ્સેતું ‘‘પાટિહીરાવસાનમ્હિ વસન્તો’’તિ વુત્તં. ‘‘અવસાનમ્હિ વસન્તો તિદસાલયે’’તિ વચનતો યસ્સાવસાનમ્હિ તિદસાલયે વસિ, તં કણ્ડમ્બમૂલે કતં યમકપાટિહારિયં ઇધ ‘‘પાટિહીર’’ન્તિ વુત્તં, ન બોધિમૂલાદીસુ કતં પાટિહારિયં, નાપિ આદેસનાનુસાસનિયોતિ વિઞ્ઞાયતિ, પાકટત્તા ચ આસન્નત્તા ચ તદેવ ગહિતન્તિ દટ્ઠબ્બં. પાટિહારિયપદસ્સ વચનત્થં (ઉદા॰ અટ્ઠ॰ ૧; ઇતિવુ॰ અટ્ઠ॰ નિદાનવણ્ણના) ‘‘પટિપક્ખહરણતો રાગાદિકિલેસાપનયનતો પાટિહારિય’’ન્તિ વદન્તિ, ભગવતો પન પટિપક્ખા રાગાદયો ન સન્તિ યે હરિતબ્બા. પુથુજ્જનાનમ્પિ હિ વિગતુપક્કિલેસે અટ્ઠઙ્ગગુણસમન્નાગતે ચિત્તે હતપટિપક્ખે ઇદ્ધિવિધં પવત્તતિ, તસ્મા તત્થ પવત્તવોહારેન ચ ન સક્કા ઇધ ‘‘પાટિહારિય’’ન્તિ વત્તું. સચે પન મહાકારુણિકસ્સ ભગવતો વેનેય્યગતા ચ કિલેસા પટિપક્ખા, તેસં હરણતો ‘‘પાટિહારિય’’ન્તિ વુત્તં, એવં સતિ યુત્તમેતં. અથ વા ભગવતો ચ સાસનસ્સ ચ પટિપક્ખા તિત્થિયા, તેસં હરણતો પાટિહારિયં. તે હિ દિટ્ઠિહરણવસેન દિટ્ઠિપ્પકાસને અસમત્થભાવેન ચ ઇદ્ધિઆદેસનાનુસાસનીહિ હરિતા અપનીતા હોન્તીતિ. અથ વા પટીતિ અયં સદ્દો ‘‘પચ્છા’’તિ એતસ્સ અત્થં બોધેતિ ‘‘તસ્મિં પટિપવિટ્ઠમ્હિ, અઞ્ઞો આગઞ્છિ બ્રાહ્મણો’’તિઆદીસુ (સુ॰ નિ॰ ૯૮૫; ચૂળનિ॰ પારાયનવગ્ગ, વત્થુગાથા ૪) વિય, તસ્મા સમાહિતે ચિત્તે વિગતુપક્કિલેસે ચ કતકિચ્ચેન પચ્છા હરિતબ્બં પવત્તેતબ્બન્તિ પટિહારિયં, અત્તનો વા ઉપક્કિલેસેસુ ચતુત્થજ્ઝાનમગ્ગેહિ હરિતેસુ પચ્છા હરણં પટિહારિયં, ઇદ્ધિઆદેસનાનુસાસનિયો ચ વિગતુપક્કિલેસેન કતકિચ્ચેન ચ સત્તહિતત્થં પુન પવત્તેતબ્બા, હરિતેસુ ચ અત્તનો ઉપક્કિલેસેસુ પરસત્તાનં ઉપક્કિલેસહરણાનિ હોન્તીતિ પટિહારિયાનિ ભવન્તિ, પટિહારિયમેવ પાટિહારિયં. પટિહારિયે વા ઇદ્ધિઆદેસનાનુસાસનિસમુદાયે ભવં એકેકં પાટિહારિયન્તિ વુચ્ચતિ. પટિહારિયં વા ચતુત્થજ્ઝાનં મગ્ગો ચ પટિપક્ખહરણતો, તત્થ જાતં, તસ્મિં વા નિમિત્તભૂતે, તતો વા આગતન્તિ પાટિહારિયં. પાટિહારિયમેવ ઇધ ‘‘પાટિહીર’’ન્તિ વુત્તં. અવસાનમ્હિ વસન્તોતિ એતેહિ કાલં નિદસ્સેતિ. પાટિહીરકરણાવસાનેન હિ તિદસાલયવાસેન ચ પરિચ્છિન્નો અભિધમ્મકથામગ્ગપ્પવત્તનસ્સ કાલોતિ . તિદસાલયેતિ દેસં નિદસ્સેતિ. સો હિ અભિધમ્મકથામગ્ગપ્પવત્તનસ્સ દેસો તત્થ વસન્તેન પવત્તિતત્તાતિ.
Evaṃ abbhantaranidānaṃ dassetvā bāhiranidānaṃ dassento ‘‘pāṭihīrāvasānamhī’’tiādimāha. Tattha yasmiṃ kāle bhagavatā abhidhammakathāmaggo pavattito, taṃ dassetuṃ ‘‘pāṭihīrāvasānamhi vasanto’’ti vuttaṃ. ‘‘Avasānamhi vasanto tidasālaye’’ti vacanato yassāvasānamhi tidasālaye vasi, taṃ kaṇḍambamūle kataṃ yamakapāṭihāriyaṃ idha ‘‘pāṭihīra’’nti vuttaṃ, na bodhimūlādīsu kataṃ pāṭihāriyaṃ, nāpi ādesanānusāsaniyoti viññāyati, pākaṭattā ca āsannattā ca tadeva gahitanti daṭṭhabbaṃ. Pāṭihāriyapadassa vacanatthaṃ (udā. aṭṭha. 1; itivu. aṭṭha. nidānavaṇṇanā) ‘‘paṭipakkhaharaṇato rāgādikilesāpanayanato pāṭihāriya’’nti vadanti, bhagavato pana paṭipakkhā rāgādayo na santi ye haritabbā. Puthujjanānampi hi vigatupakkilese aṭṭhaṅgaguṇasamannāgate citte hatapaṭipakkhe iddhividhaṃ pavattati, tasmā tattha pavattavohārena ca na sakkā idha ‘‘pāṭihāriya’’nti vattuṃ. Sace pana mahākāruṇikassa bhagavato veneyyagatā ca kilesā paṭipakkhā, tesaṃ haraṇato ‘‘pāṭihāriya’’nti vuttaṃ, evaṃ sati yuttametaṃ. Atha vā bhagavato ca sāsanassa ca paṭipakkhā titthiyā, tesaṃ haraṇato pāṭihāriyaṃ. Te hi diṭṭhiharaṇavasena diṭṭhippakāsane asamatthabhāvena ca iddhiādesanānusāsanīhi haritā apanītā hontīti. Atha vā paṭīti ayaṃ saddo ‘‘pacchā’’ti etassa atthaṃ bodheti ‘‘tasmiṃ paṭipaviṭṭhamhi, añño āgañchi brāhmaṇo’’tiādīsu (su. ni. 985; cūḷani. pārāyanavagga, vatthugāthā 4) viya, tasmā samāhite citte vigatupakkilese ca katakiccena pacchā haritabbaṃ pavattetabbanti paṭihāriyaṃ, attano vā upakkilesesu catutthajjhānamaggehi haritesu pacchā haraṇaṃ paṭihāriyaṃ, iddhiādesanānusāsaniyo ca vigatupakkilesena katakiccena ca sattahitatthaṃ puna pavattetabbā, haritesu ca attano upakkilesesu parasattānaṃ upakkilesaharaṇāni hontīti paṭihāriyāni bhavanti, paṭihāriyameva pāṭihāriyaṃ. Paṭihāriye vā iddhiādesanānusāsanisamudāye bhavaṃ ekekaṃ pāṭihāriyanti vuccati. Paṭihāriyaṃ vā catutthajjhānaṃ maggo ca paṭipakkhaharaṇato, tattha jātaṃ, tasmiṃ vā nimittabhūte, tato vā āgatanti pāṭihāriyaṃ. Pāṭihāriyameva idha ‘‘pāṭihīra’’nti vuttaṃ. Avasānamhi vasantoti etehi kālaṃ nidasseti. Pāṭihīrakaraṇāvasānena hi tidasālayavāsena ca paricchinno abhidhammakathāmaggappavattanassa kāloti . Tidasālayeti desaṃ nidasseti. So hi abhidhammakathāmaggappavattanassa deso tattha vasantena pavattitattāti.
૩. તત્થાપિ દેસવિસેસદસ્સનત્થં ‘‘પારિચ્છત્તકમૂલમ્હી’’તિઆદિ વુત્તં. યુગન્ધરેતિ સીતપબ્બતેસ્વેકો દ્વેચત્તાલીસયોજનસહસ્સુબ્બેધો, આદિચ્ચો ચ તદુબ્બેધમગ્ગચારી, સો સતિ સમ્ભવે યથા યુગન્ધરે સોભેય્ય, એવં સોભમાનો નિસિન્નોતિ અત્થો.
3. Tatthāpi desavisesadassanatthaṃ ‘‘pāricchattakamūlamhī’’tiādi vuttaṃ. Yugandhareti sītapabbatesveko dvecattālīsayojanasahassubbedho, ādicco ca tadubbedhamaggacārī, so sati sambhave yathā yugandhare sobheyya, evaṃ sobhamāno nisinnoti attho.
૪-૫. ઇદાનિ પુગ્ગલે ધમ્મપટિગ્ગાહકે અપદિસન્તો ‘‘ચક્કવાળસહસ્સેહી’’તિઆદિમાહ. સબ્બસોતિ સમન્તતો આગમ્મ સબ્બેહિ દિસાભાગેહિ, સન્નિવેસવસેન વા સમન્તતો સન્નિવિટ્ઠેહિ દસહિ ચક્કવાળસહસ્સેહીતિ અધિપ્પાયો, ન સબ્બસો ચક્કવાળસહસ્સેહિ દસહિ દસહીતિ. એવં સતિ ચત્તાલીસચક્કવાળસહસ્સેહિ અધિકેહિ વા આગમનં વુત્તં સિયા, ન ચેતં અધિપ્પેતન્તિ. સમન્તતો સન્નિસિન્નેનાતિ વા યોજેતબ્બં. સમં, સમ્મા વા નિસિન્નેન સન્નિસિન્નેન, અઞ્ઞમઞ્ઞં અબ્યાબાધેત્વા ભગવતિ ગારવં કત્વા સોતં ઓદહિત્વા નિસજ્જદોસે વજ્જિતબ્બે વજ્જેત્વા નિસિન્નેનાતિ અત્થો. માતરં પમુખં કત્વા સન્નિસિન્નેન દેવાનં ગણેન પરિવારિતોતિ વા, માતરં પમુખં કત્વા અભિધમ્મકથામગ્ગં સમ્પવત્તયીતિ વા યોજના કાતબ્બા.
4-5. Idāni puggale dhammapaṭiggāhake apadisanto ‘‘cakkavāḷasahassehī’’tiādimāha. Sabbasoti samantato āgamma sabbehi disābhāgehi, sannivesavasena vā samantato sanniviṭṭhehi dasahi cakkavāḷasahassehīti adhippāyo, na sabbaso cakkavāḷasahassehi dasahi dasahīti. Evaṃ sati cattālīsacakkavāḷasahassehi adhikehi vā āgamanaṃ vuttaṃ siyā, na cetaṃ adhippetanti. Samantato sannisinnenāti vā yojetabbaṃ. Samaṃ, sammā vā nisinnena sannisinnena, aññamaññaṃ abyābādhetvā bhagavati gāravaṃ katvā sotaṃ odahitvā nisajjadose vajjitabbe vajjetvā nisinnenāti attho. Mātaraṃ pamukhaṃ katvā sannisinnena devānaṃ gaṇena parivāritoti vā, mātaraṃ pamukhaṃ katvā abhidhammakathāmaggaṃ sampavattayīti vā yojanā kātabbā.
ઇદાનિ દેસનાય સમુટ્ઠાનં દસ્સેન્તો ‘‘તસ્સા પઞ્ઞાય તેજસા’’તિ આહ. યા સા આદિમ્હિ કરુણાય ઉપમિતા સબ્બઞેય્યધમ્માનં યથાસભાવજાનનસમત્થા, તેસં દેસેતબ્બપ્પકારજાનનસમત્થા, બોધેતબ્બપુગ્ગલાનં આસયાધિમુત્તિયાદિવિભાવનસમત્થા ચ પઞ્ઞા, તસ્સા ચ યથાવુત્તબલયોગતોતિ અત્થો. તેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમેવ અભિધમ્મકથાય સમુટ્ઠાનભાવે સમત્થં, નાઞ્ઞન્તિ ઇમમત્થં દીપેન્તો અભિધમ્મકથાય અસાધારણભાવં દસ્સેતિ. મગ્ગોતિ ઉપાયો. ખન્ધાયતનાદીનં કુસલાદીનઞ્ચ ધમ્માનં અવબોધસ્સ, સચ્ચપ્પટિવેધસ્સેવ વા ઉપાયભાવતો ‘‘અભિધમ્મકથામગ્ગો’’તિ વુત્તો. પબન્ધો વા ‘‘મગ્ગો’’તિ વુચ્ચતિ. સો હિ દીઘત્તા મગ્ગો વિયાતિ મગ્ગો, તસ્મા અભિધમ્મકથાપબન્ધો ‘‘અભિધમ્મકથામગ્ગો’’તિ વુત્તો. દેવાનં ગણેન પરિવારિતોતિ વત્વા પુન દેવાનન્તિ વચનં તેસં ગહણસમત્થતં દીપેતિ. ન હિ અસમત્થાનં ભગવા દેસેતીતિ.
Idāni desanāya samuṭṭhānaṃ dassento ‘‘tassā paññāya tejasā’’ti āha. Yā sā ādimhi karuṇāya upamitā sabbañeyyadhammānaṃ yathāsabhāvajānanasamatthā, tesaṃ desetabbappakārajānanasamatthā, bodhetabbapuggalānaṃ āsayādhimuttiyādivibhāvanasamatthā ca paññā, tassā ca yathāvuttabalayogatoti attho. Tena sabbaññutaññāṇameva abhidhammakathāya samuṭṭhānabhāve samatthaṃ, nāññanti imamatthaṃ dīpento abhidhammakathāya asādhāraṇabhāvaṃ dasseti. Maggoti upāyo. Khandhāyatanādīnaṃ kusalādīnañca dhammānaṃ avabodhassa, saccappaṭivedhasseva vā upāyabhāvato ‘‘abhidhammakathāmaggo’’ti vutto. Pabandho vā ‘‘maggo’’ti vuccati. So hi dīghattā maggo viyāti maggo, tasmā abhidhammakathāpabandho ‘‘abhidhammakathāmaggo’’ti vutto. Devānaṃ gaṇena parivāritoti vatvā puna devānanti vacanaṃ tesaṃ gahaṇasamatthataṃ dīpeti. Na hi asamatthānaṃ bhagavā desetīti.
૬. એવં કરુણાપઞ્ઞામુખેહિ ગુણેહિ ભગવતો અભિધમ્મકથામગ્ગપ્પવત્તનેન ચ હિતપ્પટિપત્તિયા પરમપણામારહતં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અધિપ્પેતં પણામં કરોન્તો આહ ‘‘તસ્સ પાદે નમસ્સિત્વા’’તિ. ભગવતો થોમનેનેવ ચ ધમ્મસ્સ સ્વાક્ખાતતા સઙ્ઘસ્સ ચ સુપ્પટિપન્નતા દસ્સિતા હોતિ તપ્પભવસ્સ અનઞ્ઞથાભાવતો, તસ્મા પણામારહં તઞ્ચ રતનદ્વયં પણમન્તો ‘‘સદ્ધમ્મઞ્ચસ્સ…પે॰… ચઞ્જલિ’’ન્તિ આહ. તત્થ યસ્મા બુદ્ધો ‘‘સદેવકે લોકે તથાગતો વન્દનીયો’’તિ, સઙ્ઘો ચ ‘‘સુપ્પટિપન્નો…પે॰… અઞ્જલિકરણીયો’’તિ (અ॰ નિ॰ ૬.૧૦) વુત્તો, તસ્મા ‘‘તસ્સ પાદે નમસ્સિત્વા, કત્વા સઙ્ઘસ્સ ચઞ્જલિ’’ન્તિ વુત્તં. ધમ્મો પન સ્વાક્ખાતતાદિગુણયુત્તો તથાનુસ્સરણેન પૂજેતબ્બો હોતિ ‘‘તમેવ ધમ્મં સક્કત્વા ગરુંકત્વા ઉપનિસ્સાય વિહરેય્ય’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૧૭૩; અ॰ નિ॰ ૪.૨૧) વચનતો, કાયવાચાચિત્તેહિ સબ્બથા પૂજેતબ્બો, તસ્મા ‘‘સદ્ધમ્મઞ્ચસ્સ પૂજેત્વા’’તિ વુત્તં. સિરીમતોતિ એત્થ સિરીતિ પઞ્ઞાપુઞ્ઞાનં અધિવચનન્તિ વદન્તિ. અથ વા પુઞ્ઞનિબ્બત્તા સરીરસોભગ્ગાદિસમ્પત્તિ કતપુઞ્ઞે નિસ્સયતિ, કતપુઞ્ઞેહિ વા નિસ્સીયતીતિ ‘‘સિરી’’તિ વુચ્ચતિ, સા ચ અતિસયવતી ભગવતો અત્થીતિ સિરીમા, ભગવા, તસ્સ સિરીમતો.
6. Evaṃ karuṇāpaññāmukhehi guṇehi bhagavato abhidhammakathāmaggappavattanena ca hitappaṭipattiyā paramapaṇāmārahataṃ dassetvā idāni adhippetaṃ paṇāmaṃ karonto āha ‘‘tassa pāde namassitvā’’ti. Bhagavato thomaneneva ca dhammassa svākkhātatā saṅghassa ca suppaṭipannatā dassitā hoti tappabhavassa anaññathābhāvato, tasmā paṇāmārahaṃ tañca ratanadvayaṃ paṇamanto ‘‘saddhammañcassa…pe… cañjali’’nti āha. Tattha yasmā buddho ‘‘sadevake loke tathāgato vandanīyo’’ti, saṅgho ca ‘‘suppaṭipanno…pe… añjalikaraṇīyo’’ti (a. ni. 6.10) vutto, tasmā ‘‘tassa pāde namassitvā, katvā saṅghassa cañjali’’nti vuttaṃ. Dhammo pana svākkhātatādiguṇayutto tathānussaraṇena pūjetabbo hoti ‘‘tameva dhammaṃ sakkatvā garuṃkatvā upanissāya vihareyya’’nti (saṃ. ni. 1.173; a. ni. 4.21) vacanato, kāyavācācittehi sabbathā pūjetabbo, tasmā ‘‘saddhammañcassa pūjetvā’’ti vuttaṃ. Sirīmatoti ettha sirīti paññāpuññānaṃ adhivacananti vadanti. Atha vā puññanibbattā sarīrasobhaggādisampatti katapuññe nissayati, katapuññehi vā nissīyatīti ‘‘sirī’’ti vuccati, sā ca atisayavatī bhagavato atthīti sirīmā, bhagavā, tassa sirīmato.
૭. નિપચ્ચકારસ્સાતિ પણામકિરિયાય. આનુભાવેનાતિ બલેન. સોસેત્વાતિ સુક્ખાપેત્વા અન્તરધાપેત્વા અત્થં પકાસયિસ્સામીતિ સમ્બન્ધો. અન્તરાયેતિ અત્થપ્પકાસનસ્સ ઉપઘાતકે. અસેસતોતિ નિસ્સેસે સકલે.
7. Nipaccakārassāti paṇāmakiriyāya. Ānubhāvenāti balena. Sosetvāti sukkhāpetvā antaradhāpetvā atthaṃ pakāsayissāmīti sambandho. Antarāyeti atthappakāsanassa upaghātake. Asesatoti nissese sakale.
૮. ઇદાનિ અભિધમ્મસ્સ ગમ્ભીરત્થત્તા અત્થપ્પકાસનસ્સ દુક્કરભાવં દીપેતું ‘‘વિસુદ્ધાચારસીલેના’’તિઆદિના અભિયાચનં દસ્સેતિ. થુલ્લચ્ચયાદિવિસુદ્ધિયા વિસુદ્ધાચારો, પારાજિકસઙ્ઘાદિસેસવિસુદ્ધિયા વિસુદ્ધસીલો. ચારિત્તવારિત્તવિસુદ્ધિયા વા વિસુદ્ધાચારસીલો, તેન. સક્કચ્ચન્તિ ચિત્તિં કત્વા. અભિયાચિતોતિ અભિમુખં યાચિતો. તેન અનાદરિયં અત્થપ્પકાસને કાતું અસક્કુણેય્યં દસ્સેતિ.
8. Idāni abhidhammassa gambhīratthattā atthappakāsanassa dukkarabhāvaṃ dīpetuṃ ‘‘visuddhācārasīlenā’’tiādinā abhiyācanaṃ dasseti. Thullaccayādivisuddhiyā visuddhācāro, pārājikasaṅghādisesavisuddhiyā visuddhasīlo. Cārittavārittavisuddhiyā vā visuddhācārasīlo, tena. Sakkaccanti cittiṃ katvā. Abhiyācitoti abhimukhaṃ yācito. Tena anādariyaṃ atthappakāsane kātuṃ asakkuṇeyyaṃ dasseti.
૯. ઇદાનિ યસ્સ અત્થં પકાસેતુકામો, તં દસ્સેતું ‘‘યં દેવદેવો’’તિઆદિમાહ. તત્થ યન્તિ અભિધમ્મં. દેવદેવોતિ વિસુદ્ધિસમ્મુતિઉપપત્તિદેવાનં દેવો. લોકે હિ યે ‘‘સરણં પરાયણ’’ન્તિ ગન્તબ્બા ગતિભૂતા, તે ‘‘દેવા’’તિ વુચ્ચન્તિ, ભગવા ચ સબ્બદેવાનં ગતિભૂતોતિ . નયતોતિ સઙ્ખેપતો. સમાચિક્ખીતિ સમ્મા આચિક્ખિ યથા થેરો બુજ્ઝતિ. વેનેય્યસત્તે વિનેતીતિ વિનાયકો, નાયકવિરહિતો વા, સયમ્ભૂતિ અત્થો.
9. Idāni yassa atthaṃ pakāsetukāmo, taṃ dassetuṃ ‘‘yaṃ devadevo’’tiādimāha. Tattha yanti abhidhammaṃ. Devadevoti visuddhisammutiupapattidevānaṃ devo. Loke hi ye ‘‘saraṇaṃ parāyaṇa’’nti gantabbā gatibhūtā, te ‘‘devā’’ti vuccanti, bhagavā ca sabbadevānaṃ gatibhūtoti . Nayatoti saṅkhepato. Samācikkhīti sammā ācikkhi yathā thero bujjhati. Veneyyasatte vinetīti vināyako, nāyakavirahito vā, sayambhūti attho.
૧૦-૧૨. યઞ્ચાતિ યઞ્ચ અભિધમ્મં ભિક્ખૂનં પયિરુદાહાસીતિ સમ્બન્ધો. પયિરુદાહાસીતિ કથેસિ. ઇતીતિ ઇમિના અનુક્કમેન. ‘‘યો ધારિતો’’તિ યન્તિ ઉપયોગવસેન વુત્તો યં-સદ્દો ધારિતોતિ પચ્ચત્તેન સમ્બજ્ઝમાનો પચ્ચત્તવસેન પરિણમતિ, તસ્મા યો ધારિતો, યો ચ સઙ્ગીતો, તસ્સ અત્થં પકાસયિસ્સામીતિ યોજના કાતબ્બા. વેદેન પઞ્ઞાય ઈહતિ પવત્તતીતિ વેદેહો, તેન મુનિના. અભિણ્હસોતિ બહુસો. અભિધમ્મસ્સાતિ એતં ‘‘અત્થં પકાસયિસ્સામી’’તિ એતેન યોજેતબ્બં. ઇદાનિ યો અત્થપ્પકાસનસ્સ નિસ્સયો, તં દસ્સેતું ‘‘આદિતો’’તિઆદિમાહ. તત્થ આદિતોતિ આદિમ્હિ પઠમસઙ્ગીતિયં.
10-12. Yañcāti yañca abhidhammaṃ bhikkhūnaṃ payirudāhāsīti sambandho. Payirudāhāsīti kathesi. Itīti iminā anukkamena. ‘‘Yo dhārito’’ti yanti upayogavasena vutto yaṃ-saddo dhāritoti paccattena sambajjhamāno paccattavasena pariṇamati, tasmā yo dhārito, yo ca saṅgīto, tassa atthaṃ pakāsayissāmīti yojanā kātabbā. Vedena paññāya īhati pavattatīti vedeho, tena muninā. Abhiṇhasoti bahuso. Abhidhammassāti etaṃ ‘‘atthaṃ pakāsayissāmī’’ti etena yojetabbaṃ. Idāni yo atthappakāsanassa nissayo, taṃ dassetuṃ ‘‘ādito’’tiādimāha. Tattha āditoti ādimhi paṭhamasaṅgītiyaṃ.
૧૩. યા અટ્ઠકથા સઙ્ગીતા, કસ્સ પન સા અટ્ઠકથાતિ? અઞ્ઞસ્સ વુત્તસ્સ અભાવા ‘‘યસ્સ અત્થં પકાસયિસ્સામી’’તિ વુત્તં, અધિકારવસેન ‘‘તસ્સ અભિધમ્મસ્સા’’તિ વિઞ્ઞાયતિ. સઙ્ગીતાતિ અત્થં પકાસેતું યુત્તટ્ઠાને ‘‘અયં એતસ્સ અત્થો, અયં એતસ્સ અત્થો’’તિ સઙ્ગહેત્વા વુત્તા, પચ્છાપિ ચ દુતિયતતિયસઙ્ગીતીસુ અનુસઙ્ગીતા.
13. Yā aṭṭhakathā saṅgītā, kassa pana sā aṭṭhakathāti? Aññassa vuttassa abhāvā ‘‘yassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti vuttaṃ, adhikāravasena ‘‘tassa abhidhammassā’’ti viññāyati. Saṅgītāti atthaṃ pakāsetuṃ yuttaṭṭhāne ‘‘ayaṃ etassa attho, ayaṃ etassa attho’’ti saṅgahetvā vuttā, pacchāpi ca dutiyatatiyasaṅgītīsu anusaṅgītā.
૧૪-૧૬. અભિસઙ્ખતાતિ રચિતા. તતોતિ અટ્ઠકથાતો. તન્તિનયાનુગન્તિ તન્તિગતિં અનુગતં. ભાસન્તિ માગધભાસં. નિકાયન્તરલદ્ધીહીતિ અન્તરન્તરા અનુપ્પવેસિતાહિ. અસમ્મિસ્સન્તિ અવોકિણ્ણં. અનાકુલન્તિ સનિકાયેપિ અનાવિલં પરિચ્છિન્નં. અસમ્મિસ્સો અનાકુલો ચ યો મહાવિહારવાસીનં અત્થવિનિચ્છયો, તં દીપયન્તો અત્થં પકાસયિસ્સામીતિ . એતેન તિપિટકચૂળનાગત્થેરાદીહિ વુત્તો થેરવાદોપિ સઙ્ગહિતો હોતિ. અથ વા તમ્બપણ્ણિભાસં અપનેત્વા માગધભાસઞ્ચ આરોપેત્વા પકાસિયમાનો યો અભિધમ્મસ્સ અત્થો અસમ્મિસ્સો અનાકુલોયેવ ચ હોતિ મહાવિહારવાસીનઞ્ચ વિનિચ્છયભૂતો, તં અત્થં ‘‘એસો મહાવિહારવાસીનં વિનિચ્છયો’’તિ દીપયન્તો પકાસયિસ્સામિ. તપ્પકાસનેનેવ હિ સો તથા દીપિતો હોતીતિ.
14-16. Abhisaṅkhatāti racitā. Tatoti aṭṭhakathāto. Tantinayānuganti tantigatiṃ anugataṃ. Bhāsanti māgadhabhāsaṃ. Nikāyantaraladdhīhīti antarantarā anuppavesitāhi. Asammissanti avokiṇṇaṃ. Anākulanti sanikāyepi anāvilaṃ paricchinnaṃ. Asammisso anākulo ca yo mahāvihāravāsīnaṃ atthavinicchayo, taṃ dīpayanto atthaṃ pakāsayissāmīti . Etena tipiṭakacūḷanāgattherādīhi vutto theravādopi saṅgahito hoti. Atha vā tambapaṇṇibhāsaṃ apanetvā māgadhabhāsañca āropetvā pakāsiyamāno yo abhidhammassa attho asammisso anākuloyeva ca hoti mahāvihāravāsīnañca vinicchayabhūto, taṃ atthaṃ ‘‘eso mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayo’’ti dīpayanto pakāsayissāmi. Tappakāsaneneva hi so tathā dīpito hotīti.
૧૭. તોસયન્તો વિચક્ખણેતિ વિચક્ખણે તોસયન્તો ગહેતબ્બં ગહેત્વાનાતિ એવં યોજેત્વા ‘‘ગહેતબ્બટ્ઠાનેયેવ ગહિતં સુટ્ઠુ કત’’ન્તિ એવં તોસયન્તોતિ અત્થં વદન્તિ. એવં સતિ ગહેતબ્બગ્ગહણેનેવ તોસનં કતં, ન અઞ્ઞેન અત્થપ્પકાસનેનાતિ એતં આપજ્જેય્ય. તોસયન્તો અત્થં પકાસયિસ્સામીતિ એવં પન યોજનાય સતિ ગહેતબ્બગ્ગહણં અઞ્ઞઞ્ચ સબ્બં અત્થપ્પકાસનં હોતીતિ સબ્બેન તેન તોસનં કતં હોતિ, તસ્મા તોસયન્તો અત્થં પકાસયિસ્સામીતિ યુત્તરૂપા.
17. Tosayanto vicakkhaṇeti vicakkhaṇe tosayanto gahetabbaṃ gahetvānāti evaṃ yojetvā ‘‘gahetabbaṭṭhāneyeva gahitaṃ suṭṭhu kata’’nti evaṃ tosayantoti atthaṃ vadanti. Evaṃ sati gahetabbaggahaṇeneva tosanaṃ kataṃ, na aññena atthappakāsanenāti etaṃ āpajjeyya. Tosayanto atthaṃ pakāsayissāmīti evaṃ pana yojanāya sati gahetabbaggahaṇaṃ aññañca sabbaṃ atthappakāsanaṃ hotīti sabbena tena tosanaṃ kataṃ hoti, tasmā tosayanto atthaṃ pakāsayissāmīti yuttarūpā.
૧૮-૨૦. ઇદાનિ યં અત્થપ્પકાસનં કત્તુકામો, તસ્સ મહત્તં પરિહરિતું ‘‘કમ્મટ્ઠાનાની’’તિઆદિમાહ. અત્થવણ્ણનન્તિ એત્થ વણ્ણના નામ વિવરિત્વા વિત્થારેત્વા વચનં. ઇતીતિ ‘‘અપનેત્વા તતો ભાસ’’ન્તિ એવમાદિના યથાદસ્સિતપ્પકારેન. ઇતિ સોતૂનં ઉસ્સાહુપ્પાદનસ્સ હેતું દસ્સેતિ. અભિધમ્મકથન્તિ અભિધમ્મટ્ઠકથં. નિસામેથાતિ સુણાથ. ઇદાનિ અવસ્સં અયં સોતબ્બાયેવાતિ દળ્હં ઉસ્સાહેન્તો આહ ‘‘દુલ્લભા હિ અયં કથા’’તિ.
18-20. Idāni yaṃ atthappakāsanaṃ kattukāmo, tassa mahattaṃ pariharituṃ ‘‘kammaṭṭhānānī’’tiādimāha. Atthavaṇṇananti ettha vaṇṇanā nāma vivaritvā vitthāretvā vacanaṃ. Itīti ‘‘apanetvā tato bhāsa’’nti evamādinā yathādassitappakārena. Iti sotūnaṃ ussāhuppādanassa hetuṃ dasseti. Abhidhammakathanti abhidhammaṭṭhakathaṃ. Nisāmethāti suṇātha. Idāni avassaṃ ayaṃ sotabbāyevāti daḷhaṃ ussāhento āha ‘‘dullabhā hi ayaṃ kathā’’ti.
વીસતિગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Vīsatigāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ધમ્મસઙ્ગણી-અનુટીકા • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / વીસતિગાથાવણ્ણના • Vīsatigāthāvaṇṇanā