Library / Tipiṭaka / တိပိဋက • Tipiṭaka / ဓမ္မသင္ဂဏီ-မူလဋီကာ • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
။ နမော တသ္သ ဘဂဝတော အရဟတော သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓသ္သ။
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
အဘိဓမ္မပိဋကေ
Abhidhammapiṭake
ဓမ္မသင္ဂဏီ-မူလဋီကာ
Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā
ဝီသတိဂာထာဝဏ္ဏနာ
Vīsatigāthāvaṇṇanā
၁. ဓမ္မသံဝဏ္ဏနာယံ သတ္ထရိ ပဏာမကရဏံ ဓမ္မသ္သ သ္ဝာက္ခာတဘာဝေန သတ္ထရိ ပသာဒဇနနတ္ထံ, သတ္ထု စ အဝိတထဒေသနဘာဝပ္ပကာသနေန ဓမ္မေ ပသာဒဇနနတ္ထံ။ တဒုဘယပ္ပသာဒာ ဟိ ဓမ္မသမ္ပဋိပတ္တိ မဟတော စ အတ္ထသ္သ သိဒ္ဓိ ဟောတီတိ။ အထ ဝာ ရတနတ္တယပဏာမဝစနံ အတ္တနော ရတနတ္တယပသာဒသ္သ ဝိညာပနတ္ထံ, တံ ပန ဝိညူနံ စိတ္တာရာဓနတ္ထံ, တံ အဋ္ဌကထာယ ဂာဟဏတ္ထံ, တံ သဗ္ဗသမ္ပတ္တိနိပ္ဖာဒနတ္ထန္တိ။ ဣဒံ ပန အာစရိယေန အဓိပ္ပေတပ္ပယောဇနံ အန္တရာယဝိသောသနံ။ ဝက္ခတိ ဟိ ‘‘နိပစ္စကာရသ္သေတသ္သ။ပေ.။ အသေသတော’’တိ။ ရတနတ္တယပဏာမကရဏဉ္ဟိ အန္တရာယကရာပုညဝိဃာတကရပုညဝိသေသဘာဝတော မင္ဂလဘာဝတော ဘယာဒိဥပဒ္ဒဝနိဝာရဏတော စ အန္တရာယဝိသောသနေ သမတ္ထံ ဟောတိ။ ကထံ ပနေတသ္သာပုညဝိဃာတကရာဒိဘာဝော ဝိဇာနိတဗ္ဗောတိ? ‘‘ယသ္မိံ မဟာနာမ သမယေ အရိယသာဝကော တထာဂတံ အနုသ္သရတိ, နေဝသ္သ တသ္မိံ သမယေ ရာဂပရိယုဋ္ဌိတံ စိတ္တံ ဟောတီ’’တိအာဒိဝစနတော (အ. နိ. ၆.၁၀; ၁၁.၁၁), ‘‘ပူဇာ စ ပူဇနေယ္ယာနံ, ဧတံ မင္ဂလမုတ္တမ’’န္တိ (ခု. ပာ. ၅.၃; သု. နိ. ၂၆၂) စ, ‘‘ဧဝံ ဗုဒ္ဓံ သရန္တာနံ, ဓမ္မံ သင္ဃဉ္စ ဘိက္ခဝော။ ဘယံ ဝာ ဆမ္ဘိတတ္တံ ဝာ, လောမဟံသော န ဟေသ္သတီ’’တိ (သံ. နိ. ၁.၂၄၉) စ ဝစနတောတိ။
1. Dhammasaṃvaṇṇanāyaṃ satthari paṇāmakaraṇaṃ dhammassa svākkhātabhāvena satthari pasādajananatthaṃ, satthu ca avitathadesanabhāvappakāsanena dhamme pasādajananatthaṃ. Tadubhayappasādā hi dhammasampaṭipatti mahato ca atthassa siddhi hotīti. Atha vā ratanattayapaṇāmavacanaṃ attano ratanattayapasādassa viññāpanatthaṃ, taṃ pana viññūnaṃ cittārādhanatthaṃ, taṃ aṭṭhakathāya gāhaṇatthaṃ, taṃ sabbasampattinipphādanatthanti. Idaṃ pana ācariyena adhippetappayojanaṃ antarāyavisosanaṃ. Vakkhati hi ‘‘nipaccakārassetassa…pe… asesato’’ti. Ratanattayapaṇāmakaraṇañhi antarāyakarāpuññavighātakarapuññavisesabhāvato maṅgalabhāvato bhayādiupaddavanivāraṇato ca antarāyavisosane samatthaṃ hoti. Kathaṃ panetassāpuññavighātakarādibhāvo vijānitabboti? ‘‘Yasmiṃ mahānāma samaye ariyasāvako tathāgataṃ anussarati, nevassa tasmiṃ samaye rāgapariyuṭṭhitaṃ cittaṃ hotī’’tiādivacanato (a. ni. 6.10; 11.11), ‘‘pūjā ca pūjaneyyānaṃ, etaṃ maṅgalamuttama’’nti (khu. pā. 5.3; su. ni. 262) ca, ‘‘evaṃ buddhaṃ sarantānaṃ, dhammaṃ saṅghañca bhikkhavo. Bhayaṃ vā chambhitattaṃ vā, lomahaṃso na hessatī’’ti (saṃ. ni. 1.249) ca vacanatoti.
တတ္ထ ယသ္သ သတ္ထုနော ပဏာမံ ကတ္တုကာမော, တသ္သ ဂုဏဝိသေသဒသ္သနတ္ထံ ‘‘ကရုဏာ ဝိယာ’’တိအာဒိမာဟ။ ဂုဏဝိသေသဝာ ဟိ ပဏာမာရဟော ဟောတိ, ပဏာမာရဟေ စ ကတော ပဏာမော ဝုတ္တပ္ပယောဇနသိဒ္ဓိကရောဝ ဟောတီတိ။ ဘဂဝတော စ ဒေသနာ ဝိနယပိဋကေ ကရုဏာပ္ပဓာနာ, သုတ္တန္တပိဋကေ ပညာကရုဏာပ္ပဓာနာ။ တေနေဝ စ ကာရဏေန ဝိနယပိဋကသ္သ သံဝဏ္ဏနံ ကရောန္တေန ကရုဏာပ္ပဓာနာ ဘဂဝတော ထောမနာ ကတာ, အာဂမသံဝဏ္ဏနဉ္စ ကရောန္တေန ဥဘယပ္ပဓာနာ, အဘိဓမ္မဒေသနာ ပန ပညာပ္ပဓာနာတိ ကတ္ဝာ ပညာပ္ပဓာနမေဝ ထောမနံ ကရောန္တော ‘‘ကရုဏာ ဝိယ သတ္တေသူ’’တိ ကရုဏံ ဥပမာဘာဝေန ဂဟေတ္ဝာ ပညာယ ထောမေတိ။
Tattha yassa satthuno paṇāmaṃ kattukāmo, tassa guṇavisesadassanatthaṃ ‘‘karuṇā viyā’’tiādimāha. Guṇavisesavā hi paṇāmāraho hoti, paṇāmārahe ca kato paṇāmo vuttappayojanasiddhikarova hotīti. Bhagavato ca desanā vinayapiṭake karuṇāppadhānā, suttantapiṭake paññākaruṇāppadhānā. Teneva ca kāraṇena vinayapiṭakassa saṃvaṇṇanaṃ karontena karuṇāppadhānā bhagavato thomanā katā, āgamasaṃvaṇṇanañca karontena ubhayappadhānā, abhidhammadesanā pana paññāppadhānāti katvā paññāppadhānameva thomanaṃ karonto ‘‘karuṇā viya sattesū’’ti karuṇaṃ upamābhāvena gahetvā paññāya thometi.
တတ္ထ ကရုဏာ ဝိယာတိ နိဒသ္သနဝစနမေတံ, ယသ္သ ယထာ ကရုဏာ သဗ္ဗေသု သတ္တေသု ပဝတ္တိတ္ထ, ဧဝံ သဗ္ဗေသု ဉေယ္ယဓမ္မေသု ပညာပိ ပဝတ္တိတ္ထာတိ အတ္ထော။ သတ္တေသူတိ ဝိသယနိဒသ္သနမေတံ။ ပညာတိ နိဒသ္သေတဗ္ဗဓမ္မနိဒသ္သနံ။ ယသ္သာတိ တဒဓိဋ္ဌာနပုဂ္ဂလနိဒသ္သနံ။ မဟေသိနောတိ တဗ္ဗိသေသနံ။ ဉေယ္ယဓမ္မေသူတိ ပညာဝိသယနိဒသ္သနံ။ သဗ္ဗေသူတိ တဗ္ဗိသေသနံ။ ပဝတ္တိတ္ထာတိ ကိရိယာနိဒသ္သနံ။ ယထာရုစီတိ ဝသီဘာဝနိဒသ္သနံ။
Tattha karuṇā viyāti nidassanavacanametaṃ, yassa yathā karuṇā sabbesu sattesu pavattittha, evaṃ sabbesu ñeyyadhammesu paññāpi pavattitthāti attho. Sattesūti visayanidassanametaṃ. Paññāti nidassetabbadhammanidassanaṃ. Yassāti tadadhiṭṭhānapuggalanidassanaṃ. Mahesinoti tabbisesanaṃ. Ñeyyadhammesūti paññāvisayanidassanaṃ. Sabbesūti tabbisesanaṃ. Pavattitthāti kiriyānidassanaṃ. Yathārucīti vasībhāvanidassanaṃ.
တတ္ထ ကိရတီတိ ကရုဏာ, ပရဒုက္ခံ ဝိက္ခိပတိ အပနေတီတိ အတ္ထော။ ရူပာဒီသု သတ္တာ ဝိသတ္တာတိ သတ္တာ။ တသ္သာ ပန ပညတ္တိယာ ခန္ဓသန္တာနေ နိရုဠ္ဟဘာဝတော နိစ္ဆန္ဒရာဂာပိ ‘‘သတ္တာ’’တိ ဝုစ္စန္တိ။ ပဇာနာတီတိ ပညာ, ယထာသဘာဝံ ပကာရေဟိ ပဋိဝိဇ္ဈတီတိ အတ္ထော။ ယသ္သာတိ အနိယမနံ။ ‘‘တသ္သ ပာဒေ နမသ္သိတ္ဝာ’’တိ ဧတေန နိယမနံ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ မဟေသီတိ မဟန္တေ သီလက္ခန္ဓာဒယော ဧသိ ဂဝေသီတိ မဟေသိ။ ဉာတဗ္ဗာတိ ဉေယ္ယာ, သဘာဝဓာရဏာဒိနာ အတ္ထေန ဓမ္မာ။ တတ္ထ ‘‘ဉေယ္ယာ’’တိ ဝစနေန ဓမ္မာနံ အဉေယ္ယတ္တံ ပဋိက္ခိပတိ။ ‘‘ဓမ္မာ’’တိ ဝစနေန ဉေယ္ယာနံ သတ္တဇီဝာဒိဘာဝံ ပဋိက္ခိပတိ။ ဉေယ္ယာ စ တေ ဓမ္မာ စာတိ ဉေယ္ယဓမ္မာ။ သဗ္ဗေသူတိ အနဝသေသပရိယာဒာနံ။ တေန အညာတာဘာဝံ ဒသ္သေတိ။ ပဝတ္တိတ္ထာတိ ဥပ္ပဇ္ဇိတ္ထ။ ယထာရုစီတိ ယာ ယာ ရုစိ ယထာရုစိ, ရုစီတိ စ ဣစ္ဆာ, ကတ္တုကာမတာ သာ။ ယာ ယာ ပဝတ္တာ တပ္ပဘေဒာ, ယထာ ဝာ ရုစိ တထာ, ရုစိအနုရူပံ ပဝတ္တာ ‘‘ယထာရုစိ ပဝတ္တိတ္ထာ’’တိ ဝုစ္စတိ။ ယထာ ယထာ ဝာ ရုစိ ပဝတ္တာ, တထာ တထာ ပဝတ္တာ ပညာ ‘‘ယထာရုစိ ပဝတ္တိတ္ထာ’’တိ ဝုစ္စတိ။
Tattha kiratīti karuṇā, paradukkhaṃ vikkhipati apanetīti attho. Rūpādīsu sattā visattāti sattā. Tassā pana paññattiyā khandhasantāne niruḷhabhāvato nicchandarāgāpi ‘‘sattā’’ti vuccanti. Pajānātīti paññā, yathāsabhāvaṃ pakārehi paṭivijjhatīti attho. Yassāti aniyamanaṃ. ‘‘Tassa pāde namassitvā’’ti etena niyamanaṃ veditabbaṃ. Mahesīti mahante sīlakkhandhādayo esi gavesīti mahesi. Ñātabbāti ñeyyā, sabhāvadhāraṇādinā atthena dhammā. Tattha ‘‘ñeyyā’’ti vacanena dhammānaṃ añeyyattaṃ paṭikkhipati. ‘‘Dhammā’’ti vacanena ñeyyānaṃ sattajīvādibhāvaṃ paṭikkhipati. Ñeyyā ca te dhammā cāti ñeyyadhammā. Sabbesūti anavasesapariyādānaṃ. Tena aññātābhāvaṃ dasseti. Pavattitthāti uppajjittha. Yathārucīti yā yā ruci yathāruci, rucīti ca icchā, kattukāmatā sā. Yā yā pavattā tappabhedā, yathā vā ruci tathā, rucianurūpaṃ pavattā ‘‘yathāruci pavattitthā’’ti vuccati. Yathā yathā vā ruci pavattā, tathā tathā pavattā paññā ‘‘yathāruci pavattitthā’’ti vuccati.
တတ္ထ ဘဂဝတိ ပဝတ္တာဝ ကရုဏာ ဘဂဝတော ပညာယ နိဒသ္သနန္တိ ဂဟေတဗ္ဗာ။ သာ ဟိ အသာဓာရဏာ မဟာကရုဏာ, န အညာ။ ယသ္သာတိ စ ကရုဏာပညာနံ ဥဘိန္နမ္ပိ အာဓာရပုဂ္ဂလနိဒသ္သနံ။ န ဟိ နိရာဓာရာ ကရုဏာ အတ္ထီတိ ‘‘ကရုဏာ’’တိ ဝုတ္တေ တဒာဓာရဘူတော ပုဂ္ဂလော နိဒသ္သေတဗ္ဗော ဟောတိ, သော စ ဣဓ အညော ဝုတ္တော နတ္ထိ, န စ အာသန္နံ ဝဇ္ဇေတ္ဝာ ဒူရသ္သ ဂဟဏေ ပယောဇနံ အတ္ထီတိ ‘‘ယသ္သာ’’တိ နိဒသ္သိတပုဂ္ဂလောဝ ကရုဏာယ အာဓာရော။ တေန ဣဒံ ဝုတ္တံ ဟောတိ ‘‘ယသ္သ အတ္တနော ကရုဏာ ဝိယ ပညာပိ ပဝတ္တိတ္ထာ’’တိ။ ကထံ ပန ကရုဏာ သတ္တေသု ပဝတ္တိတ္ထ ယထာ ပညာပိ ဓမ္မေသု ပဝတ္တိတ္ထာတိ? နိရဝသေသတော ယထာရုစိ စ။ ဘဂဝတော ဟိ ကရုဏာ ကဉ္စိ သတ္တံ အဝဇ္ဇေတ္ဝာ သဗ္ဗေသု သတ္တေသု နိရဝသေသေသု ပဝတ္တတိ, ပဝတ္တမာနာ စ ရုစိဝသေန ဧကသ္မိံ အနေကေသု စ အညေဟိ အသာဓာရဏာ ပဝတ္တတိ။ န ဟိ အညေသံ ‘‘မဟောဃပက္ခန္ဒာနံ သတ္တာနံ နတ္ထညော ကောစိ ဩဃာ ဥဒ္ဓတာ အညတ္ရ မယာ’’တိ ပသ္သန္တာနံ ကရုဏောက္ကမနံ ဟောတိ ယထာ ဘဂဝတောတိ။ ပညာပိ ဘဂဝတော သဗ္ဗေသု ဓမ္မေသု နိရဝသေသေသု ပဝတ္တတိ, ပဝတ္တမာနာ စ ဧကသ္မိံ အနေကေသု စ ဓမ္မေသု သဘာဝကိစ္စာဒိဇာနနေန အနာဝရဏာ အသာဓာရဏာ ပဝတ္တတိ ယထာရုစိ, ယထာ စ ပသ္သန္တသ္သ ဘဂဝတော ကရုဏာ ယထာရုစိ ပဝတ္တတိ။ တံ သဗ္ဗံ ပဋိသမ္ဘိဒာမဂ္ဂေ မဟာကရုဏာဉာဏဝိဘင္ဂဝသေန ဇာနိတဗ္ဗံ, ပညာယ စ ယထာရုစိ ပဝတ္တိ သေသာသာဓာရဏဉာဏဝိဘင္ဂာဒိဝသေန။ ပညာဂဟဏေန စ တီသု ကာလေသု အပ္ပဋိဟတဉာဏံ စတုသစ္စဉာဏံ စတုပဋိသမ္ဘိဒာဉာဏံ, ကရုဏာဂဟဏေန မဟာကရုဏာသမာပတ္တိဉာဏသ္သ ဂဟိတတ္တာ တံ ဝဇ္ဇေတ္ဝာ အညာနိ အသာဓာရဏဉာဏာနိ စတုဝေသာရဇ္ဇဉာဏံ ဒသဗလာနိ ဆ အဘိညာ စတုစတ္တာလီသ ဉာဏဝတ္ထူနိ သတ္တသတ္တတိ ဉာဏဝတ္ထူနီတိ ဧဝမာဒယော အနေကေ ပညာပ္ပဘေဒာ သင္ဂယ္ဟန္တိ, တသ္မာ တသ္သာ တသ္သာ ပညာယ ပဝတ္တိဝသေန ယထာရုစိ ပဝတ္တိ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ တေနာဟ ‘‘ကရုဏာ ဝိယ။ပေ.။ ယထာရုစီ’’တိ။
Tattha bhagavati pavattāva karuṇā bhagavato paññāya nidassananti gahetabbā. Sā hi asādhāraṇā mahākaruṇā, na aññā. Yassāti ca karuṇāpaññānaṃ ubhinnampi ādhārapuggalanidassanaṃ. Na hi nirādhārā karuṇā atthīti ‘‘karuṇā’’ti vutte tadādhārabhūto puggalo nidassetabbo hoti, so ca idha añño vutto natthi, na ca āsannaṃ vajjetvā dūrassa gahaṇe payojanaṃ atthīti ‘‘yassā’’ti nidassitapuggalova karuṇāya ādhāro. Tena idaṃ vuttaṃ hoti ‘‘yassa attano karuṇā viya paññāpi pavattitthā’’ti. Kathaṃ pana karuṇā sattesu pavattittha yathā paññāpi dhammesu pavattitthāti? Niravasesato yathāruci ca. Bhagavato hi karuṇā kañci sattaṃ avajjetvā sabbesu sattesu niravasesesu pavattati, pavattamānā ca rucivasena ekasmiṃ anekesu ca aññehi asādhāraṇā pavattati. Na hi aññesaṃ ‘‘mahoghapakkhandānaṃ sattānaṃ natthañño koci oghā uddhatā aññatra mayā’’ti passantānaṃ karuṇokkamanaṃ hoti yathā bhagavatoti. Paññāpi bhagavato sabbesu dhammesu niravasesesu pavattati, pavattamānā ca ekasmiṃ anekesu ca dhammesu sabhāvakiccādijānanena anāvaraṇā asādhāraṇā pavattati yathāruci, yathā ca passantassa bhagavato karuṇā yathāruci pavattati. Taṃ sabbaṃ paṭisambhidāmagge mahākaruṇāñāṇavibhaṅgavasena jānitabbaṃ, paññāya ca yathāruci pavatti sesāsādhāraṇañāṇavibhaṅgādivasena. Paññāgahaṇena ca tīsu kālesu appaṭihatañāṇaṃ catusaccañāṇaṃ catupaṭisambhidāñāṇaṃ, karuṇāgahaṇena mahākaruṇāsamāpattiñāṇassa gahitattā taṃ vajjetvā aññāni asādhāraṇañāṇāni catuvesārajjañāṇaṃ dasabalāni cha abhiññā catucattālīsa ñāṇavatthūni sattasattati ñāṇavatthūnīti evamādayo aneke paññāppabhedā saṅgayhanti, tasmā tassā tassā paññāya pavattivasena yathāruci pavatti veditabbā. Tenāha ‘‘karuṇā viya…pe… yathārucī’’ti.
တတ္ထ ကရုဏာဂဟဏေန မဟာဗောဓိယာ မူလံ ဒသ္သေတိ။ မဟာဒုက္ခသမ္ဗာဓပ္ပဋိပန္နဉ္ဟိ သတ္တနိကာယံ ဒိသ္ဝာ ‘‘တသ္သ နတ္ထညော ကောစိ သရဏံ, အဟမေတံ မုတ္တော မောစေသ္သာမီ’’တိ ကရုဏာယ သဉ္စောဒိတမာနသော အဘိနီဟာရံ ဒီပင္ကရသ္သ ဘဂဝတော ပာဒမူလေ ကတ္ဝာ ဗောဓိသမ္ဘာရေ သမောဓာနေတ္ဝာ အနုပုဗ္ဗေန သမ္ဗောဓိံ ပတ္တောတိ ကရုဏာ မဟာဗောဓိယာ မူလန္တိ။ သတ္တေသူတိ ဧတေန မဟာဗောဓိယာ ပယောဇနံ ဒသ္သေတိ။ သတ္တာ ဟိ မဟာဗောဓိံ ပယောဇေန္တိ။ သတ္တသန္တာရဏတ္ထဉ္ဟိ သဗ္ဗညုတာ အဘိပတ္ထိတာ။ ယထာဟ –
Tattha karuṇāgahaṇena mahābodhiyā mūlaṃ dasseti. Mahādukkhasambādhappaṭipannañhi sattanikāyaṃ disvā ‘‘tassa natthañño koci saraṇaṃ, ahametaṃ mutto mocessāmī’’ti karuṇāya sañcoditamānaso abhinīhāraṃ dīpaṅkarassa bhagavato pādamūle katvā bodhisambhāre samodhānetvā anupubbena sambodhiṃ pattoti karuṇā mahābodhiyā mūlanti. Sattesūti etena mahābodhiyā payojanaṃ dasseti. Sattā hi mahābodhiṃ payojenti. Sattasantāraṇatthañhi sabbaññutā abhipatthitā. Yathāha –
‘‘ကိံ မေ ဧကေန တိဏ္ဏေန၊ ပုရိသေန ထာမဒသ္သိနာ။
‘‘Kiṃ me ekena tiṇṇena, purisena thāmadassinā;
သဗ္ဗညုတံ ပာပုဏိတ္ဝာ၊ သန္တာရေသ္သံ သဒေဝက’’န္တိ။ (ဗု. ဝံ. ၂. ၅၆)။
Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, santāressaṃ sadevaka’’nti. (bu. vaṃ. 2. 56);
ပညာဂဟဏေန မဟာဗောဓိံ ဒသ္သေတိ။ သဗ္ဗညုတာယ ဟိ ပဒဋ္ဌာနဘူတံ မဂ္ဂဉာဏံ, မဂ္ဂဉာဏပဒဋ္ဌာနဉ္စ သဗ္ဗညုတညာဏံ ‘‘မဟာဗောဓီ’’တိ ဝုစ္စတီတိ။ ဉေယ္ယဓမ္မေသု သဗ္ဗေသူတိ ဧတေန သန္တာရေတဗ္ဗာနံ သတ္တာနံ အဘိညေယ္ယပရိညေယ္ယပဟာတဗ္ဗဘာဝေတဗ္ဗသစ္ဆိကာတဗ္ဗေ ခန္ဓာယတနဓာတုသစ္စိန္ဒ္ရိယပဋိစ္စသမုပ္ပာဒသတိပဋ္ဌာနာဒိဘေဒေ ကုသလာဒိဘေဒေ စ သဗ္ဗဓမ္မေ ဒသ္သေတိ။ ပဝတ္တိတ္ထ ယထာရုစီတိ ဧတေန ပဋိဝေဓပစ္စဝေက္ခဏပုဗ္ဗင္ဂမဒေသနာဉာဏပ္ပဝတ္တိဒီပနေန ပယောဇနသမ္ပတ္တိံ ဒသ္သေတိ။ သဗ္ဗဓမ္မာနဉ္ဟိ ပဋိဝေဓဉာဏံ ဗောဓိပလ္လင္ကေ အဟောသိ။ မဂ္ဂဉာဏမေဝ ဟိ တန္တိ။ ပစ္စဝေက္ခဏဉာဏဉ္စ ဝိသေသေန ရတနဃရသတ္တာဟေ အဟောသိ။ ဧဝံ ပဋိဝိဒ္ဓပစ္စဝေက္ခိတာနံ ဓမ္မာနံ ဓမ္မစက္ကပ္ပဝတ္တနာဒီသု ဒေသနာဉာဏံ အဟောသိ, ဝိသေသေန စ ပဏ္ဍုကမ္ဗလသိလာယံ သတ္တပ္ပကရဏဒေသနာယန္တိ။ ဒေသနာဉာဏေန စ ဒေသေန္တော ဘဂဝာ သတ္တေသု ဟိတပဋိပတ္တိံ ပဋိပဇ္ဇတီတိ။ ဧတေန သဗ္ဗေန အတ္တဟိတပဋိပတ္တိံ ပရဟိတပဋိပတ္တိဉ္စ ဒသ္သေတိ။ မဟာဗောဓိဒသ္သနေန ဟိ အတ္တဟိတပဋိပတ္တိ, ဣတရေဟိပိ ပရဟိတပဋိပတ္တိ ဒသ္သိတာတိ။ တေန အတ္တဟိတပဋိပန္နာဒီသု စတူသု ပုဂ္ဂလေသု ဘဂဝတော စတုတ္ထပုဂ္ဂလဘာဝံ ဒသ္သေတိ, တေန စ အနုတ္တရဒက္ခိဏေယ္ယဘာဝံ နိရတိသယပဏာမာရဟဘာဝဉ္စ အတ္တနော စ ကိရိယာယ ခေတ္တင္ဂတဘာဝံ ဒသ္သေတိ။
Paññāgahaṇena mahābodhiṃ dasseti. Sabbaññutāya hi padaṭṭhānabhūtaṃ maggañāṇaṃ, maggañāṇapadaṭṭhānañca sabbaññutaññāṇaṃ ‘‘mahābodhī’’ti vuccatīti. Ñeyyadhammesu sabbesūti etena santāretabbānaṃ sattānaṃ abhiññeyyapariññeyyapahātabbabhāvetabbasacchikātabbe khandhāyatanadhātusaccindriyapaṭiccasamuppādasatipaṭṭhānādibhede kusalādibhede ca sabbadhamme dasseti. Pavattittha yathārucīti etena paṭivedhapaccavekkhaṇapubbaṅgamadesanāñāṇappavattidīpanena payojanasampattiṃ dasseti. Sabbadhammānañhi paṭivedhañāṇaṃ bodhipallaṅke ahosi. Maggañāṇameva hi tanti. Paccavekkhaṇañāṇañca visesena ratanagharasattāhe ahosi. Evaṃ paṭividdhapaccavekkhitānaṃ dhammānaṃ dhammacakkappavattanādīsu desanāñāṇaṃ ahosi, visesena ca paṇḍukambalasilāyaṃ sattappakaraṇadesanāyanti. Desanāñāṇena ca desento bhagavā sattesu hitapaṭipattiṃ paṭipajjatīti. Etena sabbena attahitapaṭipattiṃ parahitapaṭipattiñca dasseti. Mahābodhidassanena hi attahitapaṭipatti, itarehipi parahitapaṭipatti dassitāti. Tena attahitapaṭipannādīsu catūsu puggalesu bhagavato catutthapuggalabhāvaṃ dasseti, tena ca anuttaradakkhiṇeyyabhāvaṃ niratisayapaṇāmārahabhāvañca attano ca kiriyāya khettaṅgatabhāvaṃ dasseti.
ဧတ္ထ စ ကရုဏာဂဟဏေန လောကိယေသု မဟဂ္ဂတဘာဝပ္ပတ္တာသာဓာရဏဂုဏဒီပနတော သဗ္ဗလောကိယဂုဏသမ္ပတ္တိ ဘဂဝတော ဒသ္သိတာ ဟောတိ, ပညာဂဟဏေနပိ သဗ္ဗညုတညာဏပဒဋ္ဌာနမဂ္ဂဉာဏဒီပနတော သဗ္ဗလောကုတ္တရဂုဏသမ္ပတ္တိ။ ကရုဏာဝစနေန စ ဥပဂမနံ နိရုပက္ကိလေသံ, ပညာဝစနေန အပဂမနံ ဒသ္သေတိ။ ဥပဂမနံ ဒသ္သေန္တော စ လောကေ သဉ္ဇာတသံဝဍ္ဎဘာဝံ ဒသ္သေတိ, အပဂမနံ ဒသ္သေန္တော လောကေန အနုပလိတ္တတံ။ ‘‘ကရုဏာ ဝိယ သတ္တေသူ’’တိ စ လောကသမညာနုရူပံ ဘဂဝတော ပဝတ္တိံ ဒသ္သေတိ, ‘‘ဉေယ္ယဓမ္မေသု သဗ္ဗေသု ယထာရုစိ ပညာ ပဝတ္တိတ္ထာ’’တိ ဧတေန သမညာယ အနတိဓာဝနံ။ သဗ္ဗဓမ္မသဘာဝာနဝဗောဓေ ဟိ သတိ သမညံ အတိဓာဝိတ္ဝာ ‘‘သတ္တော ဇီဝော အတ္ထီ’’တိ ပရာမသနံ ဟောတီတိ။ သဗ္ဗေသဉ္စ ဗုဒ္ဓဂုဏာနံ ကရုဏာ အာဒိ တန္နိဒာနဘာဝတော, ပညာ ပရိယောသာနံ တတော ဥတ္တရိကရဏီယာဘာဝတော။ အာဒိပရိယောသာနဒသ္သနေန စ သဗ္ဗေ ဗုဒ္ဓဂုဏာ ဒသ္သိတာဝ ဟောန္တိ။ ကရုဏာဂဟဏေန စ သီလက္ခန္ဓပုဗ္ဗင္ဂမော သမာဓိက္ခန္ဓော ဒသ္သိတော ဟောတိ။ ကရုဏာနိဒာနဉ္ဟိ သီလံ တတော ပာဏာတိပာတာဒိဝိရတိပ္ပဝတ္တိတော တသ္သာ စ ဈာနတ္တယသမ္ပယောဂတော။ ပညာဝစနေန ပညာက္ခန္ဓော။ သီလဉ္စ သဗ္ဗဗုဒ္ဓဂုဏာနံ အာဒိ, သမာဓိ မဇ္ဈံ, ပညာ ပရိယောသာနန္တိ ဧဝမ္ပိ အာဒိမဇ္ဈပရိယောသာနကလ္ယာဏာ သဗ္ဗေ ဗုဒ္ဓဂုဏာ ဒသ္သိတာ ဟောန္တိ။
Ettha ca karuṇāgahaṇena lokiyesu mahaggatabhāvappattāsādhāraṇaguṇadīpanato sabbalokiyaguṇasampatti bhagavato dassitā hoti, paññāgahaṇenapi sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānamaggañāṇadīpanato sabbalokuttaraguṇasampatti. Karuṇāvacanena ca upagamanaṃ nirupakkilesaṃ, paññāvacanena apagamanaṃ dasseti. Upagamanaṃ dassento ca loke sañjātasaṃvaḍḍhabhāvaṃ dasseti, apagamanaṃ dassento lokena anupalittataṃ. ‘‘Karuṇā viya sattesū’’ti ca lokasamaññānurūpaṃ bhagavato pavattiṃ dasseti, ‘‘ñeyyadhammesu sabbesu yathāruci paññā pavattitthā’’ti etena samaññāya anatidhāvanaṃ. Sabbadhammasabhāvānavabodhe hi sati samaññaṃ atidhāvitvā ‘‘satto jīvo atthī’’ti parāmasanaṃ hotīti. Sabbesañca buddhaguṇānaṃ karuṇā ādi tannidānabhāvato, paññā pariyosānaṃ tato uttarikaraṇīyābhāvato. Ādipariyosānadassanena ca sabbe buddhaguṇā dassitāva honti. Karuṇāgahaṇena ca sīlakkhandhapubbaṅgamo samādhikkhandho dassito hoti. Karuṇānidānañhi sīlaṃ tato pāṇātipātādiviratippavattito tassā ca jhānattayasampayogato. Paññāvacanena paññākkhandho. Sīlañca sabbabuddhaguṇānaṃ ādi, samādhi majjhaṃ, paññā pariyosānanti evampi ādimajjhapariyosānakalyāṇā sabbe buddhaguṇā dassitā honti.
၂. ဧဝံ သင္ခေပေန သဗ္ဗဗုဒ္ဓဂုဏေဟိ ဘဂဝန္တံ ထောမေတ္ဝာ ယသ္သာ သံဝဏ္ဏနံ ကတ္တုကာမော, တာယ အဘိဓမ္မဒေသနာယ အညေဟိ အသာဓာရဏာယ ထောမေတုံ ‘‘ဒယာယ တာယာ’’တိအာဒိမာဟ။ တသ္သာ ပန ဒေသနာယ နိဒာနဉ္စ သမုဋ္ဌာနဉ္စ ဒသ္သေတုံ ‘‘ဒယာယ တာယာ’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ နိဒာနဉ္စ ဒုဝိဓံ အဗ္ဘန္တရံ ဗာဟိရဉ္စာတိ။ အဗ္ဘန္တရံ ကရုဏာ, ဗာဟိရံ ဒေသကာလာဒိ။ သမုဋ္ဌာနံ ဒေသနာပညာ။ တတ္ထ အဗ္ဘန္တရနိဒာနံ ဒသ္သေန္တော ‘‘ဒယာယ တာယ သတ္တေသု, သမုသ္သာဟိတမာနသော’’တိ အာဟ။ တတ္ထ ဒယာတိ ကရုဏာ အဓိပ္ပေတာ။ တာယ ဟိ သမုသ္သာဟိတော အဘိဓမ္မကထာမဂ္ဂံ သမ္ပဝတ္တယီတိ။ တာယာတိ အယံ တ-သဒ္ဒော ပုဗ္ဗေ ဝုတ္တသ္သ ပဋိနိဒ္ဒေသော ဟောတိ။
2. Evaṃ saṅkhepena sabbabuddhaguṇehi bhagavantaṃ thometvā yassā saṃvaṇṇanaṃ kattukāmo, tāya abhidhammadesanāya aññehi asādhāraṇāya thometuṃ ‘‘dayāya tāyā’’tiādimāha. Tassā pana desanāya nidānañca samuṭṭhānañca dassetuṃ ‘‘dayāya tāyā’’tiādi vuttaṃ. Nidānañca duvidhaṃ abbhantaraṃ bāhirañcāti. Abbhantaraṃ karuṇā, bāhiraṃ desakālādi. Samuṭṭhānaṃ desanāpaññā. Tattha abbhantaranidānaṃ dassento ‘‘dayāya tāya sattesu, samussāhitamānaso’’ti āha. Tattha dayāti karuṇā adhippetā. Tāya hi samussāhito abhidhammakathāmaggaṃ sampavattayīti. Tāyāti ayaṃ ta-saddo pubbe vuttassa paṭiniddeso hoti.
ပုရိမဂာထာယ စ ပဓာနဘာဝေန ပညာ နိဒ္ဒိဋ္ဌာ, တဗ္ဗိသေသနဘာဝေန ကရုဏာ။ သာ ဟိ တသ္သာ နိဒသ္သနဘူတာ အပ္ပဓာနာ တံ ဝိသေသေတ္ဝာ ဝိနိဝတ္တာ, တသ္မာ ‘‘တာယာ’’တိ ပဋိနိဒ္ဒေသံ နာရဟတိ။ ယာ စ ပဓာနဘူတာ ပညာ, သာ ဒေသနာယ သမုဋ္ဌာနံ, န သမုသ္သာဟိနီတိ တသ္သာ စ ပဋိနိဒ္ဒေသော န ယုတ္တောတိ? ပညာယ တာဝ ပဋိနိဒ္ဒေသော န ယုတ္တောတိ သုဝုတ္တမေတံ, ကရုဏာယ ပန ပဋိနိဒ္ဒေသော နော န ယုတ္တော ‘‘ဒယာယ တာယာ’’တိ ဒ္ဝိန္နံ ပဒာနံ သမာနာဓိကရဏဘာဝတော။ သမာနာဓိကရဏာနဉ္ဟိ ဒ္ဝိန္နံ ပဒာနံ ရူပက္ခန္ဓာဒီနံ ဝိယ ဝိသေသနဝိသေသိတဗ္ဗဘာဝော ဟောတိ။ ရူပ-သဒ္ဒော ဟိ အညက္ခန္ဓနိဝတ္တနတ္ထံ ဝုစ္စမာနော ဝိသေသနံ ဟောတိ, ခန္ဓ-သဒ္ဒော စ နိဝတ္တေတဗ္ဗဂဟေတဗ္ဗသာဓာရဏဝစနဘာဝတော ဝိသေသိတဗ္ဗော, ဧဝမိဓာပိ ‘‘ဒယာယ တာယာ’’တိ ဒ္ဝိန္နံ ပဒာနံ ဧကဝိဘတ္တိယုတ္တာနံ သမာနာဓိကရဏဘာဝတော ဝိသေသနဝိသေသိတဗ္ဗဘာဝော ဟောတိ။ တတ္ထ ဒယာ သမုသ္သာဟိနီတိ ပဓာနာ, နိဝတ္တေတဗ္ဗဂဟေတဗ္ဗသာဓာရဏဝစနဉ္စိဒံ။ တသ္မာ ‘‘ဒယာယာ’’တိ ဝိသေသိတဗ္ဗဝစနမေတံ, တသ္သ စ ယထာ ဝိသေသနံ ဟောတိ ‘‘တာယာ’’တိ ဣဒံ ဝစနံ, တထာ တသ္သ ပဋိနိဒ္ဒေသဘာဝော ယောဇေတဗ္ဗော။ န ဟိ ပညာပဋိနိဒ္ဒေသဘာဝေ ဒယာဝိသေသနံ တ-သဒ္ဒော ဟောတိ, ကရုဏာပဋိနိဒ္ဒေသဘာဝေ စ ဟောတီတိ။ ပဓာနဉ္စ ပညံ ဝဇ္ဇေတ္ဝာ ‘‘ဒယာယာ’’တိ ဧတေန သမ္ဗဇ္ဈမာနော ‘‘တာယာ’’တိ အယံ တ-သဒ္ဒော အပ္ပဓာနာယ ကရုဏာယ ပဋိနိဒ္ဒေသော ဘဝိတုမရဟတိ။ အယမေတ္ထ အတ္ထော – ယာယ ဒယာယ သမုသ္သာဟိတော, န သာ ယာ ကာစိ, သဗ္ဗညုတညာဏသ္သ ပန နိဒသ္သနဘူတာ မဟာကရုဏာ, တာယ သမုသ္သာဟိတောတိ။
Purimagāthāya ca padhānabhāvena paññā niddiṭṭhā, tabbisesanabhāvena karuṇā. Sā hi tassā nidassanabhūtā appadhānā taṃ visesetvā vinivattā, tasmā ‘‘tāyā’’ti paṭiniddesaṃ nārahati. Yā ca padhānabhūtā paññā, sā desanāya samuṭṭhānaṃ, na samussāhinīti tassā ca paṭiniddeso na yuttoti? Paññāya tāva paṭiniddeso na yuttoti suvuttametaṃ, karuṇāya pana paṭiniddeso no na yutto ‘‘dayāya tāyā’’ti dvinnaṃ padānaṃ samānādhikaraṇabhāvato. Samānādhikaraṇānañhi dvinnaṃ padānaṃ rūpakkhandhādīnaṃ viya visesanavisesitabbabhāvo hoti. Rūpa-saddo hi aññakkhandhanivattanatthaṃ vuccamāno visesanaṃ hoti, khandha-saddo ca nivattetabbagahetabbasādhāraṇavacanabhāvato visesitabbo, evamidhāpi ‘‘dayāya tāyā’’ti dvinnaṃ padānaṃ ekavibhattiyuttānaṃ samānādhikaraṇabhāvato visesanavisesitabbabhāvo hoti. Tattha dayā samussāhinīti padhānā, nivattetabbagahetabbasādhāraṇavacanañcidaṃ. Tasmā ‘‘dayāyā’’ti visesitabbavacanametaṃ, tassa ca yathā visesanaṃ hoti ‘‘tāyā’’ti idaṃ vacanaṃ, tathā tassa paṭiniddesabhāvo yojetabbo. Na hi paññāpaṭiniddesabhāve dayāvisesanaṃ ta-saddo hoti, karuṇāpaṭiniddesabhāve ca hotīti. Padhānañca paññaṃ vajjetvā ‘‘dayāyā’’ti etena sambajjhamāno ‘‘tāyā’’ti ayaṃ ta-saddo appadhānāya karuṇāya paṭiniddeso bhavitumarahati. Ayamettha attho – yāya dayāya samussāhito, na sā yā kāci, sabbaññutaññāṇassa pana nidassanabhūtā mahākaruṇā, tāya samussāhitoti.
ကထံ ပန ကရုဏာ ‘‘ဒယာ’’တိ ဉာတဗ္ဗာ, နနု ဝုတ္တံ ‘‘ဒယာပန္နော’’တိ ဧတသ္သ အဋ္ဌကထာယံ (ဒီ. နိ. အဋ္ဌ. ၁.၈) ‘‘မေတ္တစိတ္တတံ အာပန္နော’’တိ, တသ္မာ ဒယာ မေတ္တာတိ ယုဇ္ဇေယ္ယ, န ကရုဏာတိ? ယဒိ ဧဝံ ‘‘အဒယာပန္နော’’တိ ဧတသ္သ အဋ္ဌကထာယံ ‘‘နိက္ကရုဏတံ အာပန္နော’’တိ ဝုတ္တန္တိ ဒယာ မေတ္တာတိ စ န ယုဇ္ဇေယ္ယ, တသ္မာ ဒယာ-သဒ္ဒော ယတ္ထ ယတ္ထ ပဝတ္တတိ, တတ္ထ တတ္ထ အဓိပ္ပာယဝသေန ယောဇေတဗ္ဗော။ ဒယာ-သဒ္ဒော ဟိ အနုရက္ခဏတ္ထံ အန္တောနီတံ ကတ္ဝာ ပဝတ္တမာနော မေတ္တာယ စ ကရုဏာယ စ ပဝတ္တတီတိ နော န ယုဇ္ဇတိ။ ဧဝဉ္ဟိ အဋ္ဌကထာနံ အဝိရောဓော ဟောတီတိ။ ကရုဏာ စ ဒေသနာယ နိဒာနဘာဝေန ဝုတ္တာ, န မေတ္တာ ‘‘အစ္စန္တမေဝ ဟိ တံ သမယံ ဘဂဝာ ကရုဏာဝိဟာရေန ဝိဟာသီ’’တိ (ဒီ. နိ. အဋ္ဌ. ၁.၁; မ. နိ. အဋ္ဌ. ၁.၁ မူလပရိယာယသုတ္တဝဏ္ဏနာ; သံ. နိ. အဋ္ဌ. ၁.၁.၁; အ. နိ. အဋ္ဌ. ၁.၁.၁) ဧဝမာဒီသု, တသ္မာ ဣဓ ကရုဏာဝ ဒယာဝစနေန ဂဟိတာတိ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ သာ ဟိ သမုသ္သာဟိနီ, န မေတ္တာ, မေတ္တာ ပန ပညာဂတိကပဝတ္တိနီ ဟောတီတိ။
Kathaṃ pana karuṇā ‘‘dayā’’ti ñātabbā, nanu vuttaṃ ‘‘dayāpanno’’ti etassa aṭṭhakathāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 1.8) ‘‘mettacittataṃ āpanno’’ti, tasmā dayā mettāti yujjeyya, na karuṇāti? Yadi evaṃ ‘‘adayāpanno’’ti etassa aṭṭhakathāyaṃ ‘‘nikkaruṇataṃ āpanno’’ti vuttanti dayā mettāti ca na yujjeyya, tasmā dayā-saddo yattha yattha pavattati, tattha tattha adhippāyavasena yojetabbo. Dayā-saddo hi anurakkhaṇatthaṃ antonītaṃ katvā pavattamāno mettāya ca karuṇāya ca pavattatīti no na yujjati. Evañhi aṭṭhakathānaṃ avirodho hotīti. Karuṇā ca desanāya nidānabhāvena vuttā, na mettā ‘‘accantameva hi taṃ samayaṃ bhagavā karuṇāvihārena vihāsī’’ti (dī. ni. aṭṭha. 1.1; ma. ni. aṭṭha. 1.1 mūlapariyāyasuttavaṇṇanā; saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.1; a. ni. aṭṭha. 1.1.1) evamādīsu, tasmā idha karuṇāva dayāvacanena gahitāti veditabbā. Sā hi samussāhinī, na mettā, mettā pana paññāgatikapavattinī hotīti.
‘‘သတ္တေသူ’’တိ ကသ္မာ ဧဝံ ဝုတ္တံ, နနု ‘‘တာယာ’’တိ ဧတေန ဝစနေန သတ္တဝိသယာ ကရုဏာ ဂဟိတာတိ? နော န ဂဟိတာ, ပုရိမဂာထာယ ပန ‘‘သတ္တေသု ကရုဏာ ယထာရုစိ ပဝတ္တိတ္ထာ’’တိ သပ္ပဒေသသတ္တဝိသယာ နိပ္ပဒေသသတ္တဝိသယာ စ သဗ္ဗာ ဝုတ္တာ, ဣဓ ပန နိပ္ပဒေသသတ္တဝိသယတံ ဂဟေတုံ ‘‘သတ္တေသူ’’တိ နိပ္ပဒေသသတ္တဝိသယဘူတာ ဒသ္သိတာ။ တေန သဗ္ဗသတ္တဝိသယာယ ကရုဏာယ သမုသ္သာဟိတော အဘိဓမ္မကထာမဂ္ဂံ ဒေဝာနံ သမ္ပဝတ္တယိ, န ဒေဝဝိသယာယ ဧဝ, တသ္မာ သဗ္ဗသတ္တဟိတတ္ထံ အဘိဓမ္မကထာမဂ္ဂံ ဒေဝာနံ သမ္ပဝတ္တယိ, န ဒေဝာနံယေဝ အတ္ထာယာတိ အယမတ္ထော ဒသ္သိတောဝ ဟောတိ။ အထ ဝာ ‘‘သတ္တေသူ’’တိ ဣဒံ န ဒယာယ အာလမ္ဗနနိဒသ္သနံ, သမုသ္သာဟနဝိသယော ပန ဧတေန ဒသ္သိတော။ အဘိဓမ္မကထာမဂ္ဂပ္ပဝတ္တနတ္ထဉ္ဟိ ဘဂဝာ ကရုဏာယ န ဒေဝေသုယေဝ သမုသ္သာဟိတော , သဗ္ဗဗောဓနေယ္ယေသု ပန သတ္တေသု သမုသ္သာဟိတော သဗ္ဗေသံ အတ္ထာယ ပဝတ္တတ္တာ, တသ္မာ သတ္တေသု သမုသ္သာဟိတမာနသောတိ သတ္တေသု ဝိသယဘူတေသု နိမိတ္တဘူတေသု ဝာ သမုသ္သာဟိတမာနသော ဥယ္ယောဇိတစိတ္တောတိ အတ္ထော ဒဋ္ဌဗ္ဗော။
‘‘Sattesū’’ti kasmā evaṃ vuttaṃ, nanu ‘‘tāyā’’ti etena vacanena sattavisayā karuṇā gahitāti? No na gahitā, purimagāthāya pana ‘‘sattesu karuṇā yathāruci pavattitthā’’ti sappadesasattavisayā nippadesasattavisayā ca sabbā vuttā, idha pana nippadesasattavisayataṃ gahetuṃ ‘‘sattesū’’ti nippadesasattavisayabhūtā dassitā. Tena sabbasattavisayāya karuṇāya samussāhito abhidhammakathāmaggaṃ devānaṃ sampavattayi, na devavisayāya eva, tasmā sabbasattahitatthaṃ abhidhammakathāmaggaṃ devānaṃ sampavattayi, na devānaṃyeva atthāyāti ayamattho dassitova hoti. Atha vā ‘‘sattesū’’ti idaṃ na dayāya ālambananidassanaṃ, samussāhanavisayo pana etena dassito. Abhidhammakathāmaggappavattanatthañhi bhagavā karuṇāya na devesuyeva samussāhito , sabbabodhaneyyesu pana sattesu samussāhito sabbesaṃ atthāya pavattattā, tasmā sattesu samussāhitamānasoti sattesu visayabhūtesu nimittabhūtesu vā samussāhitamānaso uyyojitacittoti attho daṭṭhabbo.
ဧဝံ အဗ္ဘန္တရနိဒာနံ ဒသ္သေတ္ဝာ ဗာဟိရနိဒာနံ ဒသ္သေန္တော ‘‘ပာဋိဟီရာဝသာနမ္ဟီ’’တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ ယသ္မိံ ကာလေ ဘဂဝတာ အဘိဓမ္မကထာမဂ္ဂော ပဝတ္တိတော, တံ ဒသ္သေတုံ ‘‘ပာဋိဟီရာဝသာနမ္ဟိ ဝသန္တော’’တိ ဝုတ္တံ။ ‘‘အဝသာနမ္ဟိ ဝသန္တော တိဒသာလယေ’’တိ ဝစနတော ယသ္သာဝသာနမ္ဟိ တိဒသာလယေ ဝသိ, တံ ကဏ္ဍမ္ဗမူလေ ကတံ ယမကပာဋိဟာရိယံ ဣဓ ‘‘ပာဋိဟီရ’’န္တိ ဝုတ္တံ, န ဗောဓိမူလာဒီသု ကတံ ပာဋိဟာရိယံ, နာပိ အာဒေသနာနုသာသနိယောတိ ဝိညာယတိ, ပာကဋတ္တာ စ အာသန္နတ္တာ စ တဒေဝ ဂဟိတန္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ပာဋိဟာရိယပဒသ္သ ဝစနတ္ထံ (ဥဒာ. အဋ္ဌ. ၁; ဣတိဝု. အဋ္ဌ. နိဒာနဝဏ္ဏနာ) ‘‘ပဋိပက္ခဟရဏတော ရာဂာဒိကိလေသာပနယနတော ပာဋိဟာရိယ’’န္တိ ဝဒန္တိ, ဘဂဝတော ပန ပဋိပက္ခာ ရာဂာဒယော န သန္တိ ယေ ဟရိတဗ္ဗာ။ ပုထုဇ္ဇနာနမ္ပိ ဟိ ဝိဂတုပက္ကိလေသေ အဋ္ဌင္ဂဂုဏသမန္နာဂတေ စိတ္တေ ဟတပဋိပက္ခေ ဣဒ္ဓိဝိဓံ ပဝတ္တတိ, တသ္မာ တတ္ထ ပဝတ္တဝောဟာရေန စ န သက္ကာ ဣဓ ‘‘ပာဋိဟာရိယ’’န္တိ ဝတ္တုံ။ သစေ ပန မဟာကာရုဏိကသ္သ ဘဂဝတော ဝေနေယ္ယဂတာ စ ကိလေသာ ပဋိပက္ခာ, တေသံ ဟရဏတော ‘‘ပာဋိဟာရိယ’’န္တိ ဝုတ္တံ, ဧဝံ သတိ ယုတ္တမေတံ။ အထ ဝာ ဘဂဝတော စ သာသနသ္သ စ ပဋိပက္ခာ တိတ္ထိယာ, တေသံ ဟရဏတော ပာဋိဟာရိယံ။ တေ ဟိ ဒိဋ္ဌိဟရဏဝသေန ဒိဋ္ဌိပ္ပကာသနေ အသမတ္ထဘာဝေန စ ဣဒ္ဓိအာဒေသနာနုသာသနီဟိ ဟရိတာ အပနီတာ ဟောန္တီတိ။ အထ ဝာ ပဋီတိ အယံ သဒ္ဒော ‘‘ပစ္ဆာ’’တိ ဧတသ္သ အတ္ထံ ဗောဓေတိ ‘‘တသ္မိံ ပဋိပဝိဋ္ဌမ္ဟိ, အညော အာဂဉ္ဆိ ဗ္ရာဟ္မဏော’’တိအာဒီသု (သု. နိ. ၉၈၅; စူဠနိ. ပာရာယနဝဂ္ဂ, ဝတ္ထုဂာထာ ၄) ဝိယ, တသ္မာ သမာဟိတေ စိတ္တေ ဝိဂတုပက္ကိလေသေ စ ကတကိစ္စေန ပစ္ဆာ ဟရိတဗ္ဗံ ပဝတ္တေတဗ္ဗန္တိ ပဋိဟာရိယံ, အတ္တနော ဝာ ဥပက္ကိလေသေသု စတုတ္ထဇ္ဈာနမဂ္ဂေဟိ ဟရိတေသု ပစ္ဆာ ဟရဏံ ပဋိဟာရိယံ, ဣဒ္ဓိအာဒေသနာနုသာသနိယော စ ဝိဂတုပက္ကိလေသေန ကတကိစ္စေန စ သတ္တဟိတတ္ထံ ပုန ပဝတ္တေတဗ္ဗာ, ဟရိတေသု စ အတ္တနော ဥပက္ကိလေသေသု ပရသတ္တာနံ ဥပက္ကိလေသဟရဏာနိ ဟောန္တီတိ ပဋိဟာရိယာနိ ဘဝန္တိ, ပဋိဟာရိယမေဝ ပာဋိဟာရိယံ။ ပဋိဟာရိယေ ဝာ ဣဒ္ဓိအာဒေသနာနုသာသနိသမုဒာယေ ဘဝံ ဧကေကံ ပာဋိဟာရိယန္တိ ဝုစ္စတိ။ ပဋိဟာရိယံ ဝာ စတုတ္ထဇ္ဈာနံ မဂ္ဂော စ ပဋိပက္ခဟရဏတော, တတ္ထ ဇာတံ, တသ္မိံ ဝာ နိမိတ္တဘူတေ, တတော ဝာ အာဂတန္တိ ပာဋိဟာရိယံ။ ပာဋိဟာရိယမေဝ ဣဓ ‘‘ပာဋိဟီရ’’န္တိ ဝုတ္တံ။ အဝသာနမ္ဟိ ဝသန္တောတိ ဧတေဟိ ကာလံ နိဒသ္သေတိ။ ပာဋိဟီရကရဏာဝသာနေန ဟိ တိဒသာလယဝာသေန စ ပရိစ္ဆိန္နော အဘိဓမ္မကထာမဂ္ဂပ္ပဝတ္တနသ္သ ကာလောတိ ။ တိဒသာလယေတိ ဒေသံ နိဒသ္သေတိ။ သော ဟိ အဘိဓမ္မကထာမဂ္ဂပ္ပဝတ္တနသ္သ ဒေသော တတ္ထ ဝသန္တေန ပဝတ္တိတတ္တာတိ။
Evaṃ abbhantaranidānaṃ dassetvā bāhiranidānaṃ dassento ‘‘pāṭihīrāvasānamhī’’tiādimāha. Tattha yasmiṃ kāle bhagavatā abhidhammakathāmaggo pavattito, taṃ dassetuṃ ‘‘pāṭihīrāvasānamhi vasanto’’ti vuttaṃ. ‘‘Avasānamhi vasanto tidasālaye’’ti vacanato yassāvasānamhi tidasālaye vasi, taṃ kaṇḍambamūle kataṃ yamakapāṭihāriyaṃ idha ‘‘pāṭihīra’’nti vuttaṃ, na bodhimūlādīsu kataṃ pāṭihāriyaṃ, nāpi ādesanānusāsaniyoti viññāyati, pākaṭattā ca āsannattā ca tadeva gahitanti daṭṭhabbaṃ. Pāṭihāriyapadassa vacanatthaṃ (udā. aṭṭha. 1; itivu. aṭṭha. nidānavaṇṇanā) ‘‘paṭipakkhaharaṇato rāgādikilesāpanayanato pāṭihāriya’’nti vadanti, bhagavato pana paṭipakkhā rāgādayo na santi ye haritabbā. Puthujjanānampi hi vigatupakkilese aṭṭhaṅgaguṇasamannāgate citte hatapaṭipakkhe iddhividhaṃ pavattati, tasmā tattha pavattavohārena ca na sakkā idha ‘‘pāṭihāriya’’nti vattuṃ. Sace pana mahākāruṇikassa bhagavato veneyyagatā ca kilesā paṭipakkhā, tesaṃ haraṇato ‘‘pāṭihāriya’’nti vuttaṃ, evaṃ sati yuttametaṃ. Atha vā bhagavato ca sāsanassa ca paṭipakkhā titthiyā, tesaṃ haraṇato pāṭihāriyaṃ. Te hi diṭṭhiharaṇavasena diṭṭhippakāsane asamatthabhāvena ca iddhiādesanānusāsanīhi haritā apanītā hontīti. Atha vā paṭīti ayaṃ saddo ‘‘pacchā’’ti etassa atthaṃ bodheti ‘‘tasmiṃ paṭipaviṭṭhamhi, añño āgañchi brāhmaṇo’’tiādīsu (su. ni. 985; cūḷani. pārāyanavagga, vatthugāthā 4) viya, tasmā samāhite citte vigatupakkilese ca katakiccena pacchā haritabbaṃ pavattetabbanti paṭihāriyaṃ, attano vā upakkilesesu catutthajjhānamaggehi haritesu pacchā haraṇaṃ paṭihāriyaṃ, iddhiādesanānusāsaniyo ca vigatupakkilesena katakiccena ca sattahitatthaṃ puna pavattetabbā, haritesu ca attano upakkilesesu parasattānaṃ upakkilesaharaṇāni hontīti paṭihāriyāni bhavanti, paṭihāriyameva pāṭihāriyaṃ. Paṭihāriye vā iddhiādesanānusāsanisamudāye bhavaṃ ekekaṃ pāṭihāriyanti vuccati. Paṭihāriyaṃ vā catutthajjhānaṃ maggo ca paṭipakkhaharaṇato, tattha jātaṃ, tasmiṃ vā nimittabhūte, tato vā āgatanti pāṭihāriyaṃ. Pāṭihāriyameva idha ‘‘pāṭihīra’’nti vuttaṃ. Avasānamhi vasantoti etehi kālaṃ nidasseti. Pāṭihīrakaraṇāvasānena hi tidasālayavāsena ca paricchinno abhidhammakathāmaggappavattanassa kāloti . Tidasālayeti desaṃ nidasseti. So hi abhidhammakathāmaggappavattanassa deso tattha vasantena pavattitattāti.
၃. တတ္ထာပိ ဒေသဝိသေသဒသ္သနတ္ထံ ‘‘ပာရိစ္ဆတ္တကမူလမ္ဟီ’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ ယုဂန္ဓရေတိ သီတပဗ္ဗတေသ္ဝေကော ဒ္ဝေစတ္တာလီသယောဇနသဟသ္သုဗ္ဗေဓော, အာဒိစ္စော စ တဒုဗ္ဗေဓမဂ္ဂစာရီ, သော သတိ သမ္ဘဝေ ယထာ ယုဂန္ဓရေ သောဘေယ္ယ, ဧဝံ သောဘမာနော နိသိန္နောတိ အတ္ထော။
3. Tatthāpi desavisesadassanatthaṃ ‘‘pāricchattakamūlamhī’’tiādi vuttaṃ. Yugandhareti sītapabbatesveko dvecattālīsayojanasahassubbedho, ādicco ca tadubbedhamaggacārī, so sati sambhave yathā yugandhare sobheyya, evaṃ sobhamāno nisinnoti attho.
၄-၅. ဣဒာနိ ပုဂ္ဂလေ ဓမ္မပဋိဂ္ဂာဟကေ အပဒိသန္တော ‘‘စက္ကဝာဠသဟသ္သေဟီ’’တိအာဒိမာဟ။ သဗ္ဗသောတိ သမန္တတော အာဂမ္မ သဗ္ဗေဟိ ဒိသာဘာဂေဟိ, သန္နိဝေသဝသေန ဝာ သမန္တတော သန္နိဝိဋ္ဌေဟိ ဒသဟိ စက္ကဝာဠသဟသ္သေဟီတိ အဓိပ္ပာယော, န သဗ္ဗသော စက္ကဝာဠသဟသ္သေဟိ ဒသဟိ ဒသဟီတိ။ ဧဝံ သတိ စတ္တာလီသစက္ကဝာဠသဟသ္သေဟိ အဓိကေဟိ ဝာ အာဂမနံ ဝုတ္တံ သိယာ, န စေတံ အဓိပ္ပေတန္တိ။ သမန္တတော သန္နိသိန္နေနာတိ ဝာ ယောဇေတဗ္ဗံ။ သမံ, သမ္မာ ဝာ နိသိန္နေန သန္နိသိန္နေန, အညမညံ အဗ္ယာဗာဓေတ္ဝာ ဘဂဝတိ ဂာရဝံ ကတ္ဝာ သောတံ ဩဒဟိတ္ဝာ နိသဇ္ဇဒောသေ ဝဇ္ဇိတဗ္ဗေ ဝဇ္ဇေတ္ဝာ နိသိန္နေနာတိ အတ္ထော။ မာတရံ ပမုခံ ကတ္ဝာ သန္နိသိန္နေန ဒေဝာနံ ဂဏေန ပရိဝာရိတောတိ ဝာ, မာတရံ ပမုခံ ကတ္ဝာ အဘိဓမ္မကထာမဂ္ဂံ သမ္ပဝတ္တယီတိ ဝာ ယောဇနာ ကာတဗ္ဗာ။
4-5. Idāni puggale dhammapaṭiggāhake apadisanto ‘‘cakkavāḷasahassehī’’tiādimāha. Sabbasoti samantato āgamma sabbehi disābhāgehi, sannivesavasena vā samantato sanniviṭṭhehi dasahi cakkavāḷasahassehīti adhippāyo, na sabbaso cakkavāḷasahassehi dasahi dasahīti. Evaṃ sati cattālīsacakkavāḷasahassehi adhikehi vā āgamanaṃ vuttaṃ siyā, na cetaṃ adhippetanti. Samantato sannisinnenāti vā yojetabbaṃ. Samaṃ, sammā vā nisinnena sannisinnena, aññamaññaṃ abyābādhetvā bhagavati gāravaṃ katvā sotaṃ odahitvā nisajjadose vajjitabbe vajjetvā nisinnenāti attho. Mātaraṃ pamukhaṃ katvā sannisinnena devānaṃ gaṇena parivāritoti vā, mātaraṃ pamukhaṃ katvā abhidhammakathāmaggaṃ sampavattayīti vā yojanā kātabbā.
ဣဒာနိ ဒေသနာယ သမုဋ္ဌာနံ ဒသ္သေန္တော ‘‘တသ္သာ ပညာယ တေဇသာ’’တိ အာဟ။ ယာ သာ အာဒိမ္ဟိ ကရုဏာယ ဥပမိတာ သဗ္ဗဉေယ္ယဓမ္မာနံ ယထာသဘာဝဇာနနသမတ္ထာ, တေသံ ဒေသေတဗ္ဗပ္ပကာရဇာနနသမတ္ထာ, ဗောဓေတဗ္ဗပုဂ္ဂလာနံ အာသယာဓိမုတ္တိယာဒိဝိဘာဝနသမတ္ထာ စ ပညာ, တသ္သာ စ ယထာဝုတ္တဗလယောဂတောတိ အတ္ထော။ တေန သဗ္ဗညုတညာဏမေဝ အဘိဓမ္မကထာယ သမုဋ္ဌာနဘာဝေ သမတ္ထံ, နာညန္တိ ဣမမတ္ထံ ဒီပေန္တော အဘိဓမ္မကထာယ အသာဓာရဏဘာဝံ ဒသ္သေတိ။ မဂ္ဂောတိ ဥပာယော။ ခန္ဓာယတနာဒီနံ ကုသလာဒီနဉ္စ ဓမ္မာနံ အဝဗောဓသ္သ, သစ္စပ္ပဋိဝေဓသ္သေဝ ဝာ ဥပာယဘာဝတော ‘‘အဘိဓမ္မကထာမဂ္ဂော’’တိ ဝုတ္တော။ ပဗန္ဓော ဝာ ‘‘မဂ္ဂော’’တိ ဝုစ္စတိ။ သော ဟိ ဒီဃတ္တာ မဂ္ဂော ဝိယာတိ မဂ္ဂော, တသ္မာ အဘိဓမ္မကထာပဗန္ဓော ‘‘အဘိဓမ္မကထာမဂ္ဂော’’တိ ဝုတ္တော။ ဒေဝာနံ ဂဏေန ပရိဝာရိတောတိ ဝတ္ဝာ ပုန ဒေဝာနန္တိ ဝစနံ တေသံ ဂဟဏသမတ္ထတံ ဒီပေတိ။ န ဟိ အသမတ္ထာနံ ဘဂဝာ ဒေသေတီတိ။
Idāni desanāya samuṭṭhānaṃ dassento ‘‘tassā paññāya tejasā’’ti āha. Yā sā ādimhi karuṇāya upamitā sabbañeyyadhammānaṃ yathāsabhāvajānanasamatthā, tesaṃ desetabbappakārajānanasamatthā, bodhetabbapuggalānaṃ āsayādhimuttiyādivibhāvanasamatthā ca paññā, tassā ca yathāvuttabalayogatoti attho. Tena sabbaññutaññāṇameva abhidhammakathāya samuṭṭhānabhāve samatthaṃ, nāññanti imamatthaṃ dīpento abhidhammakathāya asādhāraṇabhāvaṃ dasseti. Maggoti upāyo. Khandhāyatanādīnaṃ kusalādīnañca dhammānaṃ avabodhassa, saccappaṭivedhasseva vā upāyabhāvato ‘‘abhidhammakathāmaggo’’ti vutto. Pabandho vā ‘‘maggo’’ti vuccati. So hi dīghattā maggo viyāti maggo, tasmā abhidhammakathāpabandho ‘‘abhidhammakathāmaggo’’ti vutto. Devānaṃ gaṇena parivāritoti vatvā puna devānanti vacanaṃ tesaṃ gahaṇasamatthataṃ dīpeti. Na hi asamatthānaṃ bhagavā desetīti.
၆. ဧဝံ ကရုဏာပညာမုခေဟိ ဂုဏေဟိ ဘဂဝတော အဘိဓမ္မကထာမဂ္ဂပ္ပဝတ္တနေန စ ဟိတပ္ပဋိပတ္တိယာ ပရမပဏာမာရဟတံ ဒသ္သေတ္ဝာ ဣဒာနိ အဓိပ္ပေတံ ပဏာမံ ကရောန္တော အာဟ ‘‘တသ္သ ပာဒေ နမသ္သိတ္ဝာ’’တိ။ ဘဂဝတော ထောမနေနေဝ စ ဓမ္မသ္သ သ္ဝာက္ခာတတာ သင္ဃသ္သ စ သုပ္ပဋိပန္နတာ ဒသ္သိတာ ဟောတိ တပ္ပဘဝသ္သ အနညထာဘာဝတော, တသ္မာ ပဏာမာရဟံ တဉ္စ ရတနဒ္ဝယံ ပဏမန္တော ‘‘သဒ္ဓမ္မဉ္စသ္သ။ပေ.။ စဉ္ဇလိ’’န္တိ အာဟ။ တတ္ထ ယသ္မာ ဗုဒ္ဓော ‘‘သဒေဝကေ လောကေ တထာဂတော ဝန္ဒနီယော’’တိ, သင္ဃော စ ‘‘သုပ္ပဋိပန္နော။ပေ.။ အဉ္ဇလိကရဏီယော’’တိ (အ. နိ. ၆.၁၀) ဝုတ္တော, တသ္မာ ‘‘တသ္သ ပာဒေ နမသ္သိတ္ဝာ, ကတ္ဝာ သင္ဃသ္သ စဉ္ဇလိ’’န္တိ ဝုတ္တံ။ ဓမ္မော ပန သ္ဝာက္ခာတတာဒိဂုဏယုတ္တော တထာနုသ္သရဏေန ပူဇေတဗ္ဗော ဟောတိ ‘‘တမေဝ ဓမ္မံ သက္ကတ္ဝာ ဂရုံကတ္ဝာ ဥပနိသ္သာယ ဝိဟရေယ္ယ’’န္တိ (သံ. နိ. ၁.၁၇၃; အ. နိ. ၄.၂၁) ဝစနတော, ကာယဝာစာစိတ္တေဟိ သဗ္ဗထာ ပူဇေတဗ္ဗော, တသ္မာ ‘‘သဒ္ဓမ္မဉ္စသ္သ ပူဇေတ္ဝာ’’တိ ဝုတ္တံ။ သိရီမတောတိ ဧတ္ထ သိရီတိ ပညာပုညာနံ အဓိဝစနန္တိ ဝဒန္တိ။ အထ ဝာ ပုညနိဗ္ဗတ္တာ သရီရသောဘဂ္ဂာဒိသမ္ပတ္တိ ကတပုညေ နိသ္သယတိ, ကတပုညေဟိ ဝာ နိသ္သီယတီတိ ‘‘သိရီ’’တိ ဝုစ္စတိ, သာ စ အတိသယဝတီ ဘဂဝတော အတ္ထီတိ သိရီမာ, ဘဂဝာ, တသ္သ သိရီမတော။
6. Evaṃ karuṇāpaññāmukhehi guṇehi bhagavato abhidhammakathāmaggappavattanena ca hitappaṭipattiyā paramapaṇāmārahataṃ dassetvā idāni adhippetaṃ paṇāmaṃ karonto āha ‘‘tassa pāde namassitvā’’ti. Bhagavato thomaneneva ca dhammassa svākkhātatā saṅghassa ca suppaṭipannatā dassitā hoti tappabhavassa anaññathābhāvato, tasmā paṇāmārahaṃ tañca ratanadvayaṃ paṇamanto ‘‘saddhammañcassa…pe… cañjali’’nti āha. Tattha yasmā buddho ‘‘sadevake loke tathāgato vandanīyo’’ti, saṅgho ca ‘‘suppaṭipanno…pe… añjalikaraṇīyo’’ti (a. ni. 6.10) vutto, tasmā ‘‘tassa pāde namassitvā, katvā saṅghassa cañjali’’nti vuttaṃ. Dhammo pana svākkhātatādiguṇayutto tathānussaraṇena pūjetabbo hoti ‘‘tameva dhammaṃ sakkatvā garuṃkatvā upanissāya vihareyya’’nti (saṃ. ni. 1.173; a. ni. 4.21) vacanato, kāyavācācittehi sabbathā pūjetabbo, tasmā ‘‘saddhammañcassa pūjetvā’’ti vuttaṃ. Sirīmatoti ettha sirīti paññāpuññānaṃ adhivacananti vadanti. Atha vā puññanibbattā sarīrasobhaggādisampatti katapuññe nissayati, katapuññehi vā nissīyatīti ‘‘sirī’’ti vuccati, sā ca atisayavatī bhagavato atthīti sirīmā, bhagavā, tassa sirīmato.
၇. နိပစ္စကာရသ္သာတိ ပဏာမကိရိယာယ။ အာနုဘာဝေနာတိ ဗလေန။ သောသေတ္ဝာတိ သုက္ခာပေတ္ဝာ အန္တရဓာပေတ္ဝာ အတ္ထံ ပကာသယိသ္သာမီတိ သမ္ဗန္ဓော။ အန္တရာယေတိ အတ္ထပ္ပကာသနသ္သ ဥပဃာတကေ။ အသေသတောတိ နိသ္သေသေ သကလေ။
7. Nipaccakārassāti paṇāmakiriyāya. Ānubhāvenāti balena. Sosetvāti sukkhāpetvā antaradhāpetvā atthaṃ pakāsayissāmīti sambandho. Antarāyeti atthappakāsanassa upaghātake. Asesatoti nissese sakale.
၈. ဣဒာနိ အဘိဓမ္မသ္သ ဂမ္ဘီရတ္ထတ္တာ အတ္ထပ္ပကာသနသ္သ ဒုက္ကရဘာဝံ ဒီပေတုံ ‘‘ဝိသုဒ္ဓာစာရသီလေနာ’’တိအာဒိနာ အဘိယာစနံ ဒသ္သေတိ။ ထုလ္လစ္စယာဒိဝိသုဒ္ဓိယာ ဝိသုဒ္ဓာစာရော, ပာရာဇိကသင္ဃာဒိသေသဝိသုဒ္ဓိယာ ဝိသုဒ္ဓသီလော။ စာရိတ္တဝာရိတ္တဝိသုဒ္ဓိယာ ဝာ ဝိသုဒ္ဓာစာရသီလော, တေန။ သက္ကစ္စန္တိ စိတ္တိံ ကတ္ဝာ။ အဘိယာစိတောတိ အဘိမုခံ ယာစိတော။ တေန အနာဒရိယံ အတ္ထပ္ပကာသနေ ကာတုံ အသက္ကုဏေယ္ယံ ဒသ္သေတိ။
8. Idāni abhidhammassa gambhīratthattā atthappakāsanassa dukkarabhāvaṃ dīpetuṃ ‘‘visuddhācārasīlenā’’tiādinā abhiyācanaṃ dasseti. Thullaccayādivisuddhiyā visuddhācāro, pārājikasaṅghādisesavisuddhiyā visuddhasīlo. Cārittavārittavisuddhiyā vā visuddhācārasīlo, tena. Sakkaccanti cittiṃ katvā. Abhiyācitoti abhimukhaṃ yācito. Tena anādariyaṃ atthappakāsane kātuṃ asakkuṇeyyaṃ dasseti.
၉. ဣဒာနိ ယသ္သ အတ္ထံ ပကာသေတုကာမော, တံ ဒသ္သေတုံ ‘‘ယံ ဒေဝဒေဝော’’တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ ယန္တိ အဘိဓမ္မံ။ ဒေဝဒေဝောတိ ဝိသုဒ္ဓိသမ္မုတိဥပပတ္တိဒေဝာနံ ဒေဝော။ လောကေ ဟိ ယေ ‘‘သရဏံ ပရာယဏ’’န္တိ ဂန္တဗ္ဗာ ဂတိဘူတာ, တေ ‘‘ဒေဝာ’’တိ ဝုစ္စန္တိ, ဘဂဝာ စ သဗ္ဗဒေဝာနံ ဂတိဘူတောတိ ။ နယတောတိ သင္ခေပတော။ သမာစိက္ခီတိ သမ္မာ အာစိက္ခိ ယထာ ထေရော ဗုဇ္ဈတိ။ ဝေနေယ္ယသတ္တေ ဝိနေတီတိ ဝိနာယကော, နာယကဝိရဟိတော ဝာ, သယမ္ဘူတိ အတ္ထော။
9. Idāni yassa atthaṃ pakāsetukāmo, taṃ dassetuṃ ‘‘yaṃ devadevo’’tiādimāha. Tattha yanti abhidhammaṃ. Devadevoti visuddhisammutiupapattidevānaṃ devo. Loke hi ye ‘‘saraṇaṃ parāyaṇa’’nti gantabbā gatibhūtā, te ‘‘devā’’ti vuccanti, bhagavā ca sabbadevānaṃ gatibhūtoti . Nayatoti saṅkhepato. Samācikkhīti sammā ācikkhi yathā thero bujjhati. Veneyyasatte vinetīti vināyako, nāyakavirahito vā, sayambhūti attho.
၁၀-၁၂. ယဉ္စာတိ ယဉ္စ အဘိဓမ္မံ ဘိက္ခူနံ ပယိရုဒာဟာသီတိ သမ္ဗန္ဓော။ ပယိရုဒာဟာသီတိ ကထေသိ။ ဣတီတိ ဣမိနာ အနုက္ကမေန။ ‘‘ယော ဓာရိတော’’တိ ယန္တိ ဥပယောဂဝသေန ဝုတ္တော ယံ-သဒ္ဒော ဓာရိတောတိ ပစ္စတ္တေန သမ္ဗဇ္ဈမာနော ပစ္စတ္တဝသေန ပရိဏမတိ, တသ္မာ ယော ဓာရိတော, ယော စ သင္ဂီတော, တသ္သ အတ္ထံ ပကာသယိသ္သာမီတိ ယောဇနာ ကာတဗ္ဗာ။ ဝေဒေန ပညာယ ဤဟတိ ပဝတ္တတီတိ ဝေဒေဟော, တေန မုနိနာ။ အဘိဏ္ဟသောတိ ဗဟုသော။ အဘိဓမ္မသ္သာတိ ဧတံ ‘‘အတ္ထံ ပကာသယိသ္သာမီ’’တိ ဧတေန ယောဇေတဗ္ဗံ။ ဣဒာနိ ယော အတ္ထပ္ပကာသနသ္သ နိသ္သယော, တံ ဒသ္သေတုံ ‘‘အာဒိတော’’တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ အာဒိတောတိ အာဒိမ္ဟိ ပဌမသင္ဂီတိယံ။
10-12. Yañcāti yañca abhidhammaṃ bhikkhūnaṃ payirudāhāsīti sambandho. Payirudāhāsīti kathesi. Itīti iminā anukkamena. ‘‘Yo dhārito’’ti yanti upayogavasena vutto yaṃ-saddo dhāritoti paccattena sambajjhamāno paccattavasena pariṇamati, tasmā yo dhārito, yo ca saṅgīto, tassa atthaṃ pakāsayissāmīti yojanā kātabbā. Vedena paññāya īhati pavattatīti vedeho, tena muninā. Abhiṇhasoti bahuso. Abhidhammassāti etaṃ ‘‘atthaṃ pakāsayissāmī’’ti etena yojetabbaṃ. Idāni yo atthappakāsanassa nissayo, taṃ dassetuṃ ‘‘ādito’’tiādimāha. Tattha āditoti ādimhi paṭhamasaṅgītiyaṃ.
၁၃. ယာ အဋ္ဌကထာ သင္ဂီတာ, ကသ္သ ပန သာ အဋ္ဌကထာတိ? အညသ္သ ဝုတ္တသ္သ အဘာဝာ ‘‘ယသ္သ အတ္ထံ ပကာသယိသ္သာမီ’’တိ ဝုတ္တံ, အဓိကာရဝသေန ‘‘တသ္သ အဘိဓမ္မသ္သာ’’တိ ဝိညာယတိ။ သင္ဂီတာတိ အတ္ထံ ပကာသေတုံ ယုတ္တဋ္ဌာနေ ‘‘အယံ ဧတသ္သ အတ္ထော, အယံ ဧတသ္သ အတ္ထော’’တိ သင္ဂဟေတ္ဝာ ဝုတ္တာ, ပစ္ဆာပိ စ ဒုတိယတတိယသင္ဂီတီသု အနုသင္ဂီတာ။
13. Yā aṭṭhakathā saṅgītā, kassa pana sā aṭṭhakathāti? Aññassa vuttassa abhāvā ‘‘yassa atthaṃ pakāsayissāmī’’ti vuttaṃ, adhikāravasena ‘‘tassa abhidhammassā’’ti viññāyati. Saṅgītāti atthaṃ pakāsetuṃ yuttaṭṭhāne ‘‘ayaṃ etassa attho, ayaṃ etassa attho’’ti saṅgahetvā vuttā, pacchāpi ca dutiyatatiyasaṅgītīsu anusaṅgītā.
၁၄-၁၆. အဘိသင္ခတာတိ ရစိတာ။ တတောတိ အဋ္ဌကထာတော။ တန္တိနယာနုဂန္တိ တန္တိဂတိံ အနုဂတံ။ ဘာသန္တိ မာဂဓဘာသံ။ နိကာယန္တရလဒ္ဓီဟီတိ အန္တရန္တရာ အနုပ္ပဝေသိတာဟိ။ အသမ္မိသ္သန္တိ အဝောကိဏ္ဏံ။ အနာကုလန္တိ သနိကာယေပိ အနာဝိလံ ပရိစ္ဆိန္နံ။ အသမ္မိသ္သော အနာကုလော စ ယော မဟာဝိဟာရဝာသီနံ အတ္ထဝိနိစ္ဆယော, တံ ဒီပယန္တော အတ္ထံ ပကာသယိသ္သာမီတိ ။ ဧတေန တိပိဋကစူဠနာဂတ္ထေရာဒီဟိ ဝုတ္တော ထေရဝာဒောပိ သင္ဂဟိတော ဟောတိ။ အထ ဝာ တမ္ဗပဏ္ဏိဘာသံ အပနေတ္ဝာ မာဂဓဘာသဉ္စ အာရောပေတ္ဝာ ပကာသိယမာနော ယော အဘိဓမ္မသ္သ အတ္ထော အသမ္မိသ္သော အနာကုလောယေဝ စ ဟောတိ မဟာဝိဟာရဝာသီနဉ္စ ဝိနိစ္ဆယဘူတော, တံ အတ္ထံ ‘‘ဧသော မဟာဝိဟာရဝာသီနံ ဝိနိစ္ဆယော’’တိ ဒီပယန္တော ပကာသယိသ္သာမိ။ တပ္ပကာသနေနေဝ ဟိ သော တထာ ဒီပိတော ဟောတီတိ။
14-16. Abhisaṅkhatāti racitā. Tatoti aṭṭhakathāto. Tantinayānuganti tantigatiṃ anugataṃ. Bhāsanti māgadhabhāsaṃ. Nikāyantaraladdhīhīti antarantarā anuppavesitāhi. Asammissanti avokiṇṇaṃ. Anākulanti sanikāyepi anāvilaṃ paricchinnaṃ. Asammisso anākulo ca yo mahāvihāravāsīnaṃ atthavinicchayo, taṃ dīpayanto atthaṃ pakāsayissāmīti . Etena tipiṭakacūḷanāgattherādīhi vutto theravādopi saṅgahito hoti. Atha vā tambapaṇṇibhāsaṃ apanetvā māgadhabhāsañca āropetvā pakāsiyamāno yo abhidhammassa attho asammisso anākuloyeva ca hoti mahāvihāravāsīnañca vinicchayabhūto, taṃ atthaṃ ‘‘eso mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayo’’ti dīpayanto pakāsayissāmi. Tappakāsaneneva hi so tathā dīpito hotīti.
၁၇. တောသယန္တော ဝိစက္ခဏေတိ ဝိစက္ခဏေ တောသယန္တော ဂဟေတဗ္ဗံ ဂဟေတ္ဝာနာတိ ဧဝံ ယောဇေတ္ဝာ ‘‘ဂဟေတဗ္ဗဋ္ဌာနေယေဝ ဂဟိတံ သုဋ္ဌု ကတ’’န္တိ ဧဝံ တောသယန္တောတိ အတ္ထံ ဝဒန္တိ။ ဧဝံ သတိ ဂဟေတဗ္ဗဂ္ဂဟဏေနေဝ တောသနံ ကတံ, န အညေန အတ္ထပ္ပကာသနေနာတိ ဧတံ အာပဇ္ဇေယ္ယ။ တောသယန္တော အတ္ထံ ပကာသယိသ္သာမီတိ ဧဝံ ပန ယောဇနာယ သတိ ဂဟေတဗ္ဗဂ္ဂဟဏံ အညဉ္စ သဗ္ဗံ အတ္ထပ္ပကာသနံ ဟောတီတိ သဗ္ဗေန တေန တောသနံ ကတံ ဟောတိ, တသ္မာ တောသယန္တော အတ္ထံ ပကာသယိသ္သာမီတိ ယုတ္တရူပာ။
17. Tosayanto vicakkhaṇeti vicakkhaṇe tosayanto gahetabbaṃ gahetvānāti evaṃ yojetvā ‘‘gahetabbaṭṭhāneyeva gahitaṃ suṭṭhu kata’’nti evaṃ tosayantoti atthaṃ vadanti. Evaṃ sati gahetabbaggahaṇeneva tosanaṃ kataṃ, na aññena atthappakāsanenāti etaṃ āpajjeyya. Tosayanto atthaṃ pakāsayissāmīti evaṃ pana yojanāya sati gahetabbaggahaṇaṃ aññañca sabbaṃ atthappakāsanaṃ hotīti sabbena tena tosanaṃ kataṃ hoti, tasmā tosayanto atthaṃ pakāsayissāmīti yuttarūpā.
၁၈-၂၀. ဣဒာနိ ယံ အတ္ထပ္ပကာသနံ ကတ္တုကာမော, တသ္သ မဟတ္တံ ပရိဟရိတုံ ‘‘ကမ္မဋ္ဌာနာနီ’’တိအာဒိမာဟ။ အတ္ထဝဏ္ဏနန္တိ ဧတ္ထ ဝဏ္ဏနာ နာမ ဝိဝရိတ္ဝာ ဝိတ္ထာရေတ္ဝာ ဝစနံ။ ဣတီတိ ‘‘အပနေတ္ဝာ တတော ဘာသ’’န္တိ ဧဝမာဒိနာ ယထာဒသ္သိတပ္ပကာရေန။ ဣတိ သောတူနံ ဥသ္သာဟုပ္ပာဒနသ္သ ဟေတုံ ဒသ္သေတိ။ အဘိဓမ္မကထန္တိ အဘိဓမ္မဋ္ဌကထံ။ နိသာမေထာတိ သုဏာထ။ ဣဒာနိ အဝသ္သံ အယံ သောတဗ္ဗာယေဝာတိ ဒဠ္ဟံ ဥသ္သာဟေန္တော အာဟ ‘‘ဒုလ္လဘာ ဟိ အယံ ကထာ’’တိ။
18-20. Idāni yaṃ atthappakāsanaṃ kattukāmo, tassa mahattaṃ pariharituṃ ‘‘kammaṭṭhānānī’’tiādimāha. Atthavaṇṇananti ettha vaṇṇanā nāma vivaritvā vitthāretvā vacanaṃ. Itīti ‘‘apanetvā tato bhāsa’’nti evamādinā yathādassitappakārena. Iti sotūnaṃ ussāhuppādanassa hetuṃ dasseti. Abhidhammakathanti abhidhammaṭṭhakathaṃ. Nisāmethāti suṇātha. Idāni avassaṃ ayaṃ sotabbāyevāti daḷhaṃ ussāhento āha ‘‘dullabhā hi ayaṃ kathā’’ti.
ဝီသတိဂာထာဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
Vīsatigāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ဋီကာ • Tīkā / အဘိဓမ္မပိဋက (ဋီကာ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ဓမ္မသင္ဂဏီ-အနုဋီကာ • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / ဝီသတိဂာထာဝဏ္ဏနာ • Vīsatigāthāvaṇṇanā