A World of Knowledge
    Library / Tipiṭaka / തിപിടക • Tipiṭaka / ധമ്മസങ്ഗണീ-അനുടീകാ • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā

    നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

    Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa

    അഭിധമ്മപിടകേ

    Abhidhammapiṭake

    ധമ്മസങ്ഗണീ-അനുടീകാ

    Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā

    വീസതിഗാഥാവണ്ണനാ

    Vīsatigāthāvaṇṇanā

    . അഭിധമ്മസംവണ്ണനായ അത്ഥം സംവണ്ണേതുകാമോ തസ്സാ ആദിഗാഥായ താവ പയോജനസമ്ബന്ധാഭിധാനപുബ്ബങ്ഗമം അത്ഥം നിദ്ധാരേന്തോ ഉളാരജ്ഝാസയാനം നിസമ്മകാരീനം പടിപത്തി പരേസം വിവിധഹിതസുഖനിപ്ഫാദനപ്പയോജനാതി ആചരിയസ്സാപി ധമ്മസംവണ്ണനായ ആദിമ്ഹി സത്ഥരി നിപച്ചകാരസ്സ അന്തരായവിസോസനത്ഥതാ വിയ സത്ഥരി ധമ്മേ ച പരേസം അച്ചന്തസുഖപ്പടിലാഭസംവത്തനിയസദ്ധാരതനുപ്പാദനത്ഥതാപി സിയാതി ദസ്സേതും ‘‘ധമ്മസംവണ്ണനായ’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജമാനേ അപായേസു അപതമാനേ ധാരേതീതി ധമ്മോതി സാമഞ്ഞവചനോപി ധമ്മ-സദ്ദോ സദ്ദന്തരസന്നിധാനേന ഇധ പരിയത്തിവിസേസവിസയോ. സംവണ്ണീയതി അത്ഥോ ഏതായാതി സംവണ്ണനാ, അട്ഠകഥാ.

    1. Abhidhammasaṃvaṇṇanāya atthaṃ saṃvaṇṇetukāmo tassā ādigāthāya tāva payojanasambandhābhidhānapubbaṅgamaṃ atthaṃ niddhārento uḷārajjhāsayānaṃ nisammakārīnaṃ paṭipatti paresaṃ vividhahitasukhanipphādanappayojanāti ācariyassāpi dhammasaṃvaṇṇanāya ādimhi satthari nipaccakārassa antarāyavisosanatthatā viya satthari dhamme ca paresaṃ accantasukhappaṭilābhasaṃvattaniyasaddhāratanuppādanatthatāpi siyāti dassetuṃ ‘‘dhammasaṃvaṇṇanāya’’ntiādimāha. Tattha yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne apāyesu apatamāne dhāretīti dhammoti sāmaññavacanopi dhamma-saddo saddantarasannidhānena idha pariyattivisesavisayo. Saṃvaṇṇīyati attho etāyāti saṃvaṇṇanā, aṭṭhakathā.

    തിവിധയാനമുഖേന വിമുത്തിധമ്മം യഥാരഹമനുസാസതീതി സത്ഥാ. പണമനം പണാമോ, കായവാചാചിത്തേഹി സത്ഥു ഗുണനിന്നതാ. കിരിയാ കരണം, പണാമസ്സ കരണം പണാമകരണം, വന്ദനാപയോഗോ. സോ ച കിഞ്ചാപി ‘‘ഇദാനി അധിപ്പേതം പണാമം കരോന്തോ’’തിആദിനാ ‘‘തസ്സ പാദേ നമസ്സിത്വാ’’തിആദികസ്സ അധിപ്പേതപണാമഭാവം ദസ്സേസ്സതി, ‘‘കരുണാ വിയാ’’തിആദികസ്സ പന സബ്ബസ്സ ഥോമനാവസേന വുത്തസ്സപി വസേന വേദിതബ്ബോ. സോ ഹി സത്ഥു മഹാകരുണാദിഗുണവിസേസകിത്തനവസേന പവത്തോ മഹാകരുണാദിഗുണവിസേസാവിനാഭാവിനാ സംവണ്ണിയമാനസംവണ്ണനാധമ്മവിഭാവിതേന ധമ്മസ്സ സ്വാക്ഖാതഭാവേന സ്വാക്ഖാതധമ്മേ സത്ഥരി അനുപ്പന്നസദ്ധാനം സദ്ധാജനനായ, ഉപ്പന്നസദ്ധാനഞ്ച ഭിയ്യോഭാവായ ഹോതി. സത്ഥുനോ ച അവിപരീതധമ്മദേസനഭാവേന അവിതഥദേസനാഭൂതേ ധമ്മേതി ഏതേന സത്ഥുനോ മഹാകരുണാദിഗുണാനംയേവ ച ഫലവിസേസനിപ്ഫാദനസമത്ഥതായ പസാദാവഹതം ആഹ. ധമ്മേന ഹി സത്ഥുസിദ്ധി, സത്ഥാരാ ച ധമ്മസിദ്ധി, ധമ്മസമ്പത്തിയാപി സത്ഥുഗുണതായ സത്ഥുഗുണവിഭാവനേന സമ്പജ്ജതീതി.

    Tividhayānamukhena vimuttidhammaṃ yathārahamanusāsatīti satthā. Paṇamanaṃ paṇāmo, kāyavācācittehi satthu guṇaninnatā. Kiriyā karaṇaṃ, paṇāmassa karaṇaṃ paṇāmakaraṇaṃ, vandanāpayogo. So ca kiñcāpi ‘‘idāni adhippetaṃ paṇāmaṃ karonto’’tiādinā ‘‘tassa pāde namassitvā’’tiādikassa adhippetapaṇāmabhāvaṃ dassessati, ‘‘karuṇā viyā’’tiādikassa pana sabbassa thomanāvasena vuttassapi vasena veditabbo. So hi satthu mahākaruṇādiguṇavisesakittanavasena pavatto mahākaruṇādiguṇavisesāvinābhāvinā saṃvaṇṇiyamānasaṃvaṇṇanādhammavibhāvitena dhammassa svākkhātabhāvena svākkhātadhamme satthari anuppannasaddhānaṃ saddhājananāya, uppannasaddhānañca bhiyyobhāvāya hoti. Satthuno ca aviparītadhammadesanabhāvena avitathadesanābhūte dhammeti etena satthuno mahākaruṇādiguṇānaṃyeva ca phalavisesanipphādanasamatthatāya pasādāvahataṃ āha. Dhammena hi satthusiddhi, satthārā ca dhammasiddhi, dhammasampattiyāpi satthuguṇatāya satthuguṇavibhāvanena sampajjatīti.

    ഏവം സത്ഥരി പണാമകരണസ്സ ഏകം പയോജനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി സമ്ബന്ധം വിഭാവേതി ‘‘തദുഭയപ്പസാദാ ഹീ’’തിആദിനാ. ന ഹി സത്ഥരി ധമ്മേ വാ അപ്പസന്നോ സംവണ്ണിയമാനേ തദധിഗന്തബ്ബേ ച ധമ്മേ സമ്മാ പടിപജ്ജതി, നാപി സീലാദിഅനുപാദാപരിനിബ്ബാനന്തം മഹന്തം അത്ഥം സാധേതി, തസ്മാ ധമ്മസംവണ്ണനാസു പരേസം സമ്മാപടിപത്തിആകങ്ഖായ തഥാരൂപധമ്മപടിഗ്ഗാഹകേഹി ച വിനിയോജിതേന സത്ഥരി ധമ്മേ ച പസാദുപ്പാദനം സത്ഥരി പണാമകരണം വിഹിതന്തി അധിപ്പായോ.

    Evaṃ satthari paṇāmakaraṇassa ekaṃ payojanaṃ dassetvā idāni sambandhaṃ vibhāveti ‘‘tadubhayappasādā hī’’tiādinā. Na hi satthari dhamme vā appasanno saṃvaṇṇiyamāne tadadhigantabbe ca dhamme sammā paṭipajjati, nāpi sīlādianupādāparinibbānantaṃ mahantaṃ atthaṃ sādheti, tasmā dhammasaṃvaṇṇanāsu paresaṃ sammāpaṭipattiākaṅkhāya tathārūpadhammapaṭiggāhakehi ca viniyojitena satthari dhamme ca pasāduppādanaṃ satthari paṇāmakaraṇaṃ vihitanti adhippāyo.

    ഭഗവതോ ഗുണസംകിത്തനം തസ്സ ധമ്മസങ്ഘാനമ്പി ഥോമനാ ഹോതിയേവാതി വുത്തം ‘‘രതനത്തയപണാമവചന’’ന്തി. തഥാ ച വക്ഖതി ‘‘ഭഗവതോ ഥോമനേനേവാ’’തിആദി (ധ॰ സ॰ മൂലടീ॰ ൬). വക്ഖമാനം വാ ‘‘സദ്ധമ്മഞ്ചസ്സ പൂജേത്വാ’’തിആദിം സന്ധായ വുത്തം. വിഞ്ഞാപനത്ഥം പരേസം വിഞ്ഞൂനന്തി വാ സമ്ബന്ധനീയം. അവിഞ്ഞൂനം അപ്പമാണതായ അഭാജനതായ ച വിഞ്ഞൂനം ഗഹണം. തേ ഹി ബുദ്ധാദീസു സഗാരവസ്സ പമാണഭൂതതം ജാനന്താ തസ്സ വചനം സോതബ്ബം സദ്ധാതബ്ബം മഞ്ഞന്തി, സമ്മദേവ ച നം അനുതിട്ഠന്താ തദധിപ്പായം പൂരേന്തി. ഇധാപി പുരിമനയേനേവ സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ പസാദവിഞ്ഞാപനാദിമുഖേനപി സമ്മാപടിപത്തിആകങ്ഖായ പവേദിതത്താ.

    Bhagavato guṇasaṃkittanaṃ tassa dhammasaṅghānampi thomanā hotiyevāti vuttaṃ ‘‘ratanattayapaṇāmavacana’’nti. Tathā ca vakkhati ‘‘bhagavato thomanenevā’’tiādi (dha. sa. mūlaṭī. 6). Vakkhamānaṃ vā ‘‘saddhammañcassa pūjetvā’’tiādiṃ sandhāya vuttaṃ. Viññāpanatthaṃ paresaṃ viññūnanti vā sambandhanīyaṃ. Aviññūnaṃ appamāṇatāya abhājanatāya ca viññūnaṃ gahaṇaṃ. Te hi buddhādīsu sagāravassa pamāṇabhūtataṃ jānantā tassa vacanaṃ sotabbaṃ saddhātabbaṃ maññanti, sammadeva ca naṃ anutiṭṭhantā tadadhippāyaṃ pūrenti. Idhāpi purimanayeneva sambandho veditabbo pasādaviññāpanādimukhenapi sammāpaṭipattiākaṅkhāya paveditattā.

    ഏത്ഥ ച പഠമോ അത്ഥവികപ്പോ സദ്ധാനുസാരീനം പുഗ്ഗലാനം വസേന വുത്തോ, ദുതിയോ ധമ്മാനുസാരീനം. പഠമോ വാ അസംസിദ്ധസത്ഥുധമ്മാനം വസേന വുത്തോ, ദുതിയോ സംസിദ്ധസത്ഥുധമ്മാനം. തഥാ പഠമോ പഠമേ രതനേ പണാമകിരിയാദസ്സനപരോ, ദുതിയോ ഇതരേസുപീതി അയം വിസേസോ വേദിതബ്ബോ.

    Ettha ca paṭhamo atthavikappo saddhānusārīnaṃ puggalānaṃ vasena vutto, dutiyo dhammānusārīnaṃ. Paṭhamo vā asaṃsiddhasatthudhammānaṃ vasena vutto, dutiyo saṃsiddhasatthudhammānaṃ. Tathā paṭhamo paṭhame ratane paṇāmakiriyādassanaparo, dutiyo itaresupīti ayaṃ viseso veditabbo.

    പണാമോ കരീയതി ഏതായാതി പണാമകരണം, പണാമകിരിയാഭിനിപ്ഫാദികാ ചേതനാ. സാ ഹി ഖേത്തസമ്പത്തിയാ ആചരിയസ്സ ച അജ്ഝാസയസമ്പത്തിയാ ദിട്ഠധമ്മവേദനീയഭൂതാ യഥാലദ്ധസമ്പത്തിനിമിത്തകസ്സ കമ്മസ്സ ബലാനുപ്പദാനവസേന പുരിമകമ്മനിപ്ഫന്നസ്സ വിപാകസന്താനസ്സ അന്തരാ വേമജ്ഝേ ആയന്തി ആപതന്തീതി അന്തരായാതി ലദ്ധനാമാനം രോഗാദിഅനത്ഥാനം വിധായകസ്സ ഉപപീളകസ്സ ഉപച്ഛേദകസ്സ വാ കമ്മസ്സ വിദ്ധംസനസമത്ഥോ പുഞ്ഞാതിസയോതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേതി ‘‘രതനത്തയപണാമ…പേ॰… വിസേസഭാവതോ’’തി. ഏവഞ്ച കത്വാ രാഗാദിപരിയുട്ഠാനാഭാവവചനേന അന്തരായസ്സ കാരണഭൂതായ പയോഗവിപത്തിയാ അഭാവസ്സ, അത്ഥലാഭാദിവചനേന അനന്തരായതാഹേതുഭൂതായ പയോഗസമ്പത്തിയാ സബ്ഭാവസ്സ, ‘‘സബ്യാപജ്ഝായ പജായ അബ്യാപജ്ഝോ വിഹരതീ’’തി (അ॰ നി॰ ൬.൧൦; ൧൧.൧൧) വചനേന ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സുഖവിഹാരിതായ ച പകാസനം മഹാനാമസുത്തംയേവ ഉദാഹടം.

    Paṇāmo karīyati etāyāti paṇāmakaraṇaṃ, paṇāmakiriyābhinipphādikā cetanā. Sā hi khettasampattiyā ācariyassa ca ajjhāsayasampattiyā diṭṭhadhammavedanīyabhūtā yathāladdhasampattinimittakassa kammassa balānuppadānavasena purimakammanipphannassa vipākasantānassa antarā vemajjhe āyanti āpatantīti antarāyāti laddhanāmānaṃ rogādianatthānaṃ vidhāyakassa upapīḷakassa upacchedakassa vā kammassa viddhaṃsanasamattho puññātisayoti imamatthaṃ dasseti ‘‘ratanattayapaṇāma…pe… visesabhāvato’’ti. Evañca katvā rāgādipariyuṭṭhānābhāvavacanena antarāyassa kāraṇabhūtāya payogavipattiyā abhāvassa, atthalābhādivacanena anantarāyatāhetubhūtāya payogasampattiyā sabbhāvassa, ‘‘sabyāpajjhāya pajāya abyāpajjho viharatī’’ti (a. ni. 6.10; 11.11) vacanena diṭṭheva dhamme sukhavihāritāya ca pakāsanaṃ mahānāmasuttaṃyeva udāhaṭaṃ.

    ഗുണവിസേസദസ്സനത്ഥന്തി ഏതേന സതിപി കായമനോപണാമാനം അന്തരായവിസോസനസമത്ഥഭാവേ തേഹി പണാമവിസയസ്സ പണാമാരഹഭാവവിഭാവനേന സാതിസയോ വചീപണാമോ വിഹിതോതി ദസ്സേതി. ഗുണവിസേസവാ ഹീതിആദിനാ ആചരിയസ്സ യുത്തപത്തകാരിതം ദസ്സേതി. ദേസനാ വിനയപിടകേതി ഏത്ഥ നനു വിനയപിടകസ്സപി ദേസനാഭാവതോ ദേസനാവിനയപിടകാനം ഭേദവചനം ന യുത്തന്തി? നോ ന യുത്തം ‘‘തീസുപി ചേതേസു ഏതേ ധമ്മത്ഥദേസനാപടിവേധാ’’തി (ധ॰ സ॰ അട്ഠ॰ നിദാനകഥാ; ദീ॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാ; പാരാ॰ അട്ഠ॰ ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാ) ഏത്ഥ വിയ സമുദായദേസനായ അവയവദേസനാനം ആധാരഭാവതോ. ദേസനാകാലേ വാ മനസാ വവത്ഥാപിതായ വിനയതന്തിയാ വിനയപിടകഭാവതോ തദത്ഥപഞ്ഞാപനസ്സ ച ദേസനാഭാവതോ ഭേദവചനം. അഥ വാ ദേസീയതി ഏതേനാതി ദേസനാ, ദേസനാസമുട്ഠാപകോ ചിത്തുപ്പാദോ, തസ്സ ച വിനയപിടകവിസയോ കരുണാപുബ്ബങ്ഗമോ ച സോതി ഏവമേത്ഥ ഭേദവചനോപപത്തി ദട്ഠബ്ബാ. സുത്തന്തപിടകേതിആദീസുപി ഏസേവ നയോ.

    Guṇavisesadassanatthanti etena satipi kāyamanopaṇāmānaṃ antarāyavisosanasamatthabhāve tehi paṇāmavisayassa paṇāmārahabhāvavibhāvanena sātisayo vacīpaṇāmo vihitoti dasseti. Guṇavisesavā hītiādinā ācariyassa yuttapattakāritaṃ dasseti. Desanā vinayapiṭaketi ettha nanu vinayapiṭakassapi desanābhāvato desanāvinayapiṭakānaṃ bhedavacanaṃ na yuttanti? No na yuttaṃ ‘‘tīsupi cetesu ete dhammatthadesanāpaṭivedhā’’ti (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā; dī. ni. aṭṭha. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathā; pārā. aṭṭha. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathā) ettha viya samudāyadesanāya avayavadesanānaṃ ādhārabhāvato. Desanākāle vā manasā vavatthāpitāya vinayatantiyā vinayapiṭakabhāvato tadatthapaññāpanassa ca desanābhāvato bhedavacanaṃ. Atha vā desīyati etenāti desanā, desanāsamuṭṭhāpako cittuppādo, tassa ca vinayapiṭakavisayo karuṇāpubbaṅgamo ca soti evamettha bhedavacanopapatti daṭṭhabbā. Suttantapiṭaketiādīsupi eseva nayo.

    കഥം പന ഭഗവതോ ദേസനാ വിനയപിടകേ കരുണാപ്പധാനാ, സുത്താഭിധമ്മപിടകേസു ച പഞ്ഞാകരുണാപഞ്ഞാപ്പധാനാതി വിഞ്ഞായതീതി? യതോ ഉക്കംസപരിയന്തഗതഹിരോത്തപ്പോപി ഭഗവാ ലോകിയസാധുജനേഹിപി പരിഹരിതബ്ബാനി ‘‘സിഖരണീ’’തിആദീനി വചനാനി യഥാപരാധഞ്ച ഗരഹവചനാനി വിനയപിടകദേസനായം മഹാകരുണാസഞ്ചോദിതമാനസോ മഹാപരിസമജ്ഝേ അഭാസി, തംതംസിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തികാരണാപേക്ഖായ വേരഞ്ജാദീസു സാരീരികഞ്ച ഖേദമനുഭോസി, തസ്മാ കിഞ്ചാപി ഭൂമന്തരപച്ചയാകാരസമയന്തരകഥാനം വിയ വിനയപഞ്ഞത്തിയാപി സമുട്ഠാപികാ പഞ്ഞാ അനഞ്ഞസാധാരണതായ അതിസയകിച്ചവതീ, തതോപി കരുണായ കിച്ചം അധികന്തി അധിപ്പായേന വുത്തം ‘‘വിനയപിടകേ കരുണാപ്പധാനാ’’തി. കരുണാബ്യാപാരാധികതായ ഹി ദേസനായ കരുണാപ്പധാനതാ, സുത്തന്തദേസനായ മഹാകരുണാസമാപത്തിബഹുലോ വേനേയ്യസന്താനേസു തദജ്ഝാസയാനുലോമേന ഗമ്ഭീരമത്ഥപദം പതിട്ഠപേസീതി കരുണാപഞ്ഞാപ്പധാനതാ, അഭിധമ്മദേസനായ പന സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ വിസയഭാവപ്പഹോനകോ രൂപാരൂപപരിച്ഛേദോ ധമ്മസഭാവാനുരോധേന പവത്തിതോതി പഞ്ഞാപ്പധാനതാ. തേനേവ ച കാരണേനാതിആദിനാ ദേസനാനുരൂപതംതംസംവണ്ണനായ ഥോമനാ ആചരിയസ്സ പകതീതി ദസ്സേതി.

    Kathaṃ pana bhagavato desanā vinayapiṭake karuṇāppadhānā, suttābhidhammapiṭakesu ca paññākaruṇāpaññāppadhānāti viññāyatīti? Yato ukkaṃsapariyantagatahirottappopi bhagavā lokiyasādhujanehipi pariharitabbāni ‘‘sikharaṇī’’tiādīni vacanāni yathāparādhañca garahavacanāni vinayapiṭakadesanāyaṃ mahākaruṇāsañcoditamānaso mahāparisamajjhe abhāsi, taṃtaṃsikkhāpadapaññattikāraṇāpekkhāya verañjādīsu sārīrikañca khedamanubhosi, tasmā kiñcāpi bhūmantarapaccayākārasamayantarakathānaṃ viya vinayapaññattiyāpi samuṭṭhāpikā paññā anaññasādhāraṇatāya atisayakiccavatī, tatopi karuṇāya kiccaṃ adhikanti adhippāyena vuttaṃ ‘‘vinayapiṭake karuṇāppadhānā’’ti. Karuṇābyāpārādhikatāya hi desanāya karuṇāppadhānatā, suttantadesanāya mahākaruṇāsamāpattibahulo veneyyasantānesu tadajjhāsayānulomena gambhīramatthapadaṃ patiṭṭhapesīti karuṇāpaññāppadhānatā, abhidhammadesanāya pana sabbaññutaññāṇassa visayabhāvappahonako rūpārūpaparicchedo dhammasabhāvānurodhena pavattitoti paññāppadhānatā. Teneva ca kāraṇenātiādinā desanānurūpataṃtaṃsaṃvaṇṇanāya thomanā ācariyassa pakatīti dasseti.

    കുസലാ രൂപം ചക്ഖുമാ ദസ ദാളിമാദി സമൂഹവസേന അത്ഥാനവബോധനത്ഥോ വിയ അത്ഥാവബോധനത്ഥോ ഹി സദ്ദപ്പയോഗോ അത്തപരാധീനോ കേവലോ അത്ഥപദത്ഥകോ, സോ പദത്ഥവിപരിയേസകാരിനാ ഇതി-സദ്ദേന സദ്ദപദത്ഥകോ ജായതീതി ആഹ ‘‘കരുണാ വിയാതി നിദസ്സനവചന’’ന്തി. നിദസ്സനഞ്ഹി നാമ നിദസ്സിതബ്ബധമ്മേ തേന ച സമ്ബന്ധേ സതി ഹോതി, നാഞ്ഞഥാതി തസ്സ നിദസ്സനഭാവം വിഭാവേന്തോ ആഹ ‘‘യസ്സ യഥാ…പേ॰… പവത്തിത്ഥാതി അത്ഥോ’’തി.

    Kusalā rūpaṃ cakkhumā dasa dāḷimādi samūhavasena atthānavabodhanattho viya atthāvabodhanattho hi saddappayogo attaparādhīno kevalo atthapadatthako, so padatthavipariyesakārinā iti-saddena saddapadatthako jāyatīti āha ‘‘karuṇā viyāti nidassanavacana’’nti. Nidassanañhi nāma nidassitabbadhamme tena ca sambandhe sati hoti, nāññathāti tassa nidassanabhāvaṃ vibhāvento āha ‘‘yassa yathā…pe… pavattitthāti attho’’ti.

    ‘‘തത്ഥ കരുണാ വിയാതി നിദസ്സനവചന’’ന്തിആദിനാ നിദസ്സനനിദസ്സിതബ്ബധമ്മാനം ആധാരവിസയബ്യാപാരേഹി സവിസേസനേഹി സഹ പകാസനവസേന ഗാഥായ അത്ഥതത്വം ദസ്സേത്വാ അവയവഭേദവസേന അത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘കിരതീതി കരുണാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ നിച്ഛന്ദരാഗാനം ഭൂതപുബ്ബഗതിയാ വാ സത്തതാ വേദിതബ്ബാ. ഏകസ്സപി ധമ്മസ്സ അനേകസാമഞ്ഞാകാരവന്തതായ ‘‘യഥാസഭാവം പകാരേഹീ’’തി വുത്തം. തഥാ ഹി വുത്തം – ‘‘സബ്ബേ ധമ്മാ സബ്ബാകാരേനാ’’തി (മഹാനി॰ ൧൫൬; ചൂളനി॰ മോഘരാജമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൮൫; പടി॰ മ॰ ൩.൫) ധമ്മാനം അഞ്ഞേയ്യത്തം പടിക്ഖിപതി ഞാതും അസക്കുണേയ്യത്താഭാവതോ. ഏതേന തസ്സാ പഞ്ഞായ അകിച്ഛവുത്തിതം ആഹ. യഥേവ ഹി ‘‘ഞേയ്യേസു സബ്ബേസു പവത്തിത്ഥാ’’തി ഏത്താവതാ അധിപ്പേതത്ഥേ സിദ്ധേ തേസം അത്തത്തനിയതാവിരഹസംസൂചനത്ഥം പരേസം സത്താദിമിച്ഛാഗാഹപടിസേധനേന ധമ്മ-സദ്ദേന ഞേയ്യാ വിസേസിതബ്ബാ, ഏവം ‘‘ധമ്മേസു സബ്ബേസു പവത്തിത്ഥാ’’തി ഏത്താവതാ ച അധിപ്പേതത്ഥേ സിദ്ധേ ധമ്മേസു തസ്സാ പഞ്ഞായ ആകങ്ഖപ്പടിബദ്ധതായ അകിച്ഛവുത്തിതം ദസ്സേതും അഞ്ഞേയ്യത്തപടിസേധനേന ഞേയ്യ-സദ്ദേന ധമ്മാ വിസേസിതാതി. ഞേയ്യധമ്മ-സദ്ദാ നീലുപ്പലസദ്ദാ വിയ അഞ്ഞമഞ്ഞം ഭേദാഭേദയുത്താതി ‘‘ഞേയ്യാ ച തേ ധമ്മാ ചാ’’തി വുത്തം. യാ യാതി യഥാ-സദ്ദസ്സത്ഥം ദസ്സേതി. ബ്യാപനിച്ഛായഞ്ഹി അയം യഥാ-സദ്ദോ, തപ്പഭേദാ പഞ്ഞാ പവത്തിത്ഥാതി സമ്ബന്ധോതി.

    ‘‘Tattha karuṇā viyāti nidassanavacana’’ntiādinā nidassananidassitabbadhammānaṃ ādhāravisayabyāpārehi savisesanehi saha pakāsanavasena gāthāya atthatatvaṃ dassetvā avayavabhedavasena atthaṃ dassetuṃ ‘‘kiratīti karuṇā’’tiādi vuttaṃ. Tattha nicchandarāgānaṃ bhūtapubbagatiyā vā sattatā veditabbā. Ekassapi dhammassa anekasāmaññākāravantatāya ‘‘yathāsabhāvaṃ pakārehī’’ti vuttaṃ. Tathā hi vuttaṃ – ‘‘sabbe dhammā sabbākārenā’’ti (mahāni. 156; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85; paṭi. ma. 3.5) dhammānaṃ aññeyyattaṃ paṭikkhipati ñātuṃ asakkuṇeyyattābhāvato. Etena tassā paññāya akicchavuttitaṃ āha. Yatheva hi ‘‘ñeyyesu sabbesu pavattitthā’’ti ettāvatā adhippetatthe siddhe tesaṃ attattaniyatāvirahasaṃsūcanatthaṃ paresaṃ sattādimicchāgāhapaṭisedhanena dhamma-saddena ñeyyā visesitabbā, evaṃ ‘‘dhammesu sabbesu pavattitthā’’ti ettāvatā ca adhippetatthe siddhe dhammesu tassā paññāya ākaṅkhappaṭibaddhatāya akicchavuttitaṃ dassetuṃ aññeyyattapaṭisedhanena ñeyya-saddena dhammā visesitāti. Ñeyyadhamma-saddā nīluppalasaddā viya aññamaññaṃ bhedābhedayuttāti ‘‘ñeyyā ca te dhammā cā’’ti vuttaṃ. Yā yāti yathā-saddassatthaṃ dasseti. Byāpanicchāyañhi ayaṃ yathā-saddo, tappabhedā paññā pavattitthāti sambandhoti.

    ഭഗവതി പവത്താവാതി ഇദം യേഭുയ്യേന ഉപമാനോപമേയ്യത്ഥാനം ഭിന്നാധാരതായ ഭിന്നാധാരസ്സ ച ഉപമാനത്ഥസ്സ ഇധ അസമ്ഭവതോ വുത്തം. ഭഗവതോ കരുണായ അഞ്ഞേഹി അസാധാരണഭാവോ സത്തേ സംസാരദുക്ഖതോ ഉദ്ധരിത്വാ അച്ചന്തസുഖേ നിബ്ബാനേ പതിട്ഠപേതും അത്തനോ സരീരജീവിതപരിച്ചാഗേനപി ഏകന്തഹിതജ്ഝാസയതാവസേന വേദിതബ്ബോ, യതോ വിനേയ്യാനം കോസോഹിതവത്ഥഗുയ്ഹപഹൂതജിവ്ഹാവിദംസനമ്പി കതം, യഞ്ച യദിമേ സത്താ ജാനേയ്യും, ഭഗവതോ സാസനേന രഹദമിവ സീതലം സമ്പജ്ജലിതം അഗ്ഗിക്ഖന്ധമ്പി സമോഗാഹേയ്യ. അഞ്ഞേസം പസ്സന്താനന്തി സമ്ബന്ധോ. ഉദ്ധടാതി പദം അപേക്ഖിത്വാ മഹോഘപക്ഖന്ദാനം സത്താനന്തി കമ്മത്ഥേ സാമിവചനം. അയഞ്ഹേത്ഥ സങ്ഖേപത്ഥോ – കാമാദിമഹോഘപക്ഖന്ദേ സത്തേ തതോ ഉദ്ധടാ നത്ഥഞ്ഞോ കോചി മം ഠപേത്വാതി പസ്സതോ യഥാ ഭഗവതോ കരുണായ ആവിസനം ഹോതി, ന ഏവം അഞ്ഞേസം തഥാദസ്സനസ്സേവ അഭാവതോ. അഥ വാ അഞ്ഞേസം പസ്സന്താനന്തി യദിപി പരേ പസ്സേയ്യും, തഥാപി ന തേസം ഭഗവതോ വിയ കരുണോക്കമനം അത്ഥി അപ്പടിപത്തിതോ അത്തഹിതമത്തപടിപത്തിതോ ചാതി അത്ഥോ.

    Bhagavati pavattāvāti idaṃ yebhuyyena upamānopameyyatthānaṃ bhinnādhāratāya bhinnādhārassa ca upamānatthassa idha asambhavato vuttaṃ. Bhagavato karuṇāya aññehi asādhāraṇabhāvo satte saṃsāradukkhato uddharitvā accantasukhe nibbāne patiṭṭhapetuṃ attano sarīrajīvitapariccāgenapi ekantahitajjhāsayatāvasena veditabbo, yato vineyyānaṃ kosohitavatthaguyhapahūtajivhāvidaṃsanampi kataṃ, yañca yadime sattā jāneyyuṃ, bhagavato sāsanena rahadamiva sītalaṃ sampajjalitaṃ aggikkhandhampi samogāheyya. Aññesaṃ passantānanti sambandho. Uddhaṭāti padaṃ apekkhitvā mahoghapakkhandānaṃ sattānanti kammatthe sāmivacanaṃ. Ayañhettha saṅkhepattho – kāmādimahoghapakkhande satte tato uddhaṭā natthañño koci maṃ ṭhapetvāti passato yathā bhagavato karuṇāya āvisanaṃ hoti, na evaṃ aññesaṃ tathādassanasseva abhāvato. Atha vā aññesaṃ passantānanti yadipi pare passeyyuṃ, tathāpi na tesaṃ bhagavato viya karuṇokkamanaṃ atthi appaṭipattito attahitamattapaṭipattito cāti attho.

    അനാവരണാ തീസു കാലേസു സബ്ബത്ഥ അപ്പടിഹതവുത്തിതായ, അസാധാരണാ സബ്ബധമ്മാനം നിരവസേസഹേതുപച്ചയപരിഗ്ഗഹവസേന തേസഞ്ച സഭാവകിച്ചാദിഅവത്ഥാവിസേസാദിപരിജാനനേന ആയൂഹനവേലായമേവ തംതംകമ്മാനം തംതംഫലവിസേസഹീനമജ്ഝിമപണീതാദിവിഭാഗസ്സ ഇന്ദ്രിയബദ്ധേസു അനിന്ദ്രിയബദ്ധേസു ച അതിസുഖുമതിരോഹിതവിദൂരവുത്തിഅതീതാനാഗതാദിഭേദഭിന്നാനം രൂപധമ്മാനം തംതംകാരണസമവായവിഭാവനേനേവ തംതംഫലേസു വണ്ണസണ്ഠാനഗന്ധരസഫസ്സാദിവിസേസസ്സ നിരവസേസതോ പടിവിജ്ഝനേന വേദിതബ്ബാ. അയഞ്ച അത്ഥോ ഭഗവതോ അനേകധാതുനാനാധാതുലോകം യഥാഭൂതം ഞാണാദിവസേന വേദിതബ്ബോ. യഥാ ച പസ്സന്തസ്സാതി ഇദം രാഗഗ്ഗിആദീഹി ലോകസന്നിവാസസ്സ ആദിത്തതാദിആകാരദസ്സനം ഭഗവതോ മഹാകരുണോക്കമനുപായം സന്ധായ വുത്തം. തം പന ബഹുകേഹി ആകാരേഹി പസ്സന്താനം ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം സത്തേസു മഹാകരുണാ ഓക്കമതി. ‘‘ആദിത്തോ ലോകസന്നിവാസോ…പേ॰… ഉയ്യുത്തോ…പേ॰… പയാതോ…പേ॰… കുമ്മഗ്ഗപ്പടിപന്നോ…പേ॰… ഉപനീയതി ലോകോ അധുവോ…പേ॰… അതാണോ ലോകോ അനഭിസ്സരോ…പേ॰… അസ്സകോ ലോകോ സബ്ബം പഹായ ഗമനീയം…പേ॰… ഊനോ ലോകോ അതിത്തോ തണ്ഹാദാസോതി പസ്സന്താനം ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം സത്തേസു മഹാകരുണാ ഓക്കമതീ’’തിആദിനാ (പടി॰ മ॰ ൧.൧൧൭) പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗേ പരോസതം ആകാരേഹി ദസ്സിതന്തി ഗന്ഥവിത്ഥാരം പരിഹരിതും സംവണ്ണയിതുഞ്ച ഉപായം ദസ്സേതും ആഹ ‘‘തം സബ്ബം പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗേ മഹാകരുണാഞാണവിഭങ്ഗവസേന ജാനിതബ്ബ’’ന്തി. ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തആസയാനുസയ യമകപാടിഹാരിയ സബ്ബഞ്ഞുതാനാവരണഞാണാനി സേസാസാധാരണഞാണാനി. തേസമ്പി ഹി വിഭങ്ഗോ ‘‘ഇധ തഥാഗതോ സത്തേ പസ്സതി അപ്പരജക്ഖേ’’തിആദിനാ (പടി॰ മ॰ ൧.൧൧൧) പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗേ നാനപ്പകാരേന ദസ്സിതോതി പുരിമനയേനേവ അതിദിസതി. ആദി-സദ്ദേന തത്ഥ വിഭത്താനം പടിസമ്ഭിദാസച്ചഞാണാദീനം സങ്ഗഹോ കതോതി വേദിതബ്ബോ.

    Anāvaraṇā tīsu kālesu sabbattha appaṭihatavuttitāya, asādhāraṇā sabbadhammānaṃ niravasesahetupaccayapariggahavasena tesañca sabhāvakiccādiavatthāvisesādiparijānanena āyūhanavelāyameva taṃtaṃkammānaṃ taṃtaṃphalavisesahīnamajjhimapaṇītādivibhāgassa indriyabaddhesu anindriyabaddhesu ca atisukhumatirohitavidūravuttiatītānāgatādibhedabhinnānaṃ rūpadhammānaṃ taṃtaṃkāraṇasamavāyavibhāvaneneva taṃtaṃphalesu vaṇṇasaṇṭhānagandharasaphassādivisesassa niravasesato paṭivijjhanena veditabbā. Ayañca attho bhagavato anekadhātunānādhātulokaṃ yathābhūtaṃ ñāṇādivasena veditabbo. Yathā ca passantassāti idaṃ rāgaggiādīhi lokasannivāsassa ādittatādiākāradassanaṃ bhagavato mahākaruṇokkamanupāyaṃ sandhāya vuttaṃ. Taṃ pana bahukehi ākārehi passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati. ‘‘Āditto lokasannivāso…pe… uyyutto…pe… payāto…pe… kummaggappaṭipanno…pe… upanīyati loko adhuvo…pe… atāṇo loko anabhissaro…pe… assako loko sabbaṃ pahāya gamanīyaṃ…pe… ūno loko atitto taṇhādāsoti passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamatī’’tiādinā (paṭi. ma. 1.117) paṭisambhidāmagge parosataṃ ākārehi dassitanti ganthavitthāraṃ pariharituṃ saṃvaṇṇayituñca upāyaṃ dassetuṃ āha ‘‘taṃ sabbaṃ paṭisambhidāmagge mahākaruṇāñāṇavibhaṅgavasena jānitabba’’nti. Indriyaparopariyattaāsayānusaya yamakapāṭihāriya sabbaññutānāvaraṇañāṇāni sesāsādhāraṇañāṇāni. Tesampi hi vibhaṅgo ‘‘idha tathāgato satte passati apparajakkhe’’tiādinā (paṭi. ma. 1.111) paṭisambhidāmagge nānappakārena dassitoti purimanayeneva atidisati. Ādi-saddena tattha vibhattānaṃ paṭisambhidāsaccañāṇādīnaṃ saṅgaho katoti veditabbo.

    നിപ്പദേസസപ്പദേസവിസയാ കരുണാ വിയ ഭഗവതോ പഞ്ഞാപി ഇധ നിപ്പദേസസപ്പദേസവിസയാ നിരവസേസാ അധിപ്പേതാതി തസ്സാ കതിപയഭേദദസ്സനേന നയതോ തദവസിട്ഠഭേദാ ഗഹേതബ്ബാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘പഞ്ഞാഗ്ഗഹണേന ചാ’’തിആദിമാഹ. തേ പന സീലസമാധി പഞ്ഞാവിമുത്തിവിമുത്തിഞാണദസ്സന, ദ്വാചത്താലീസസതദുകധമ്മ, ബാവീസതിതികധമ്മ, ചതുസതിപട്ഠാന സമ്മപ്പധാന ഇദ്ധിപാദ സാമഞ്ഞഫല അരിയവംസാദി, പഞ്ചഗതി പഞ്ചപധാനിയങ്ഗപഞ്ചങ്ഗികസമാധി ഇന്ദ്രിയ ബല നിസ്സാരണീയധാതു വിമുത്തായതന വിമുത്തിപരിപാചനീയധമ്മസഞ്ഞാദി, ഛസാരണീയധമ്മ അനുസ്സതിട്ഠാന അഗാരവഗാരവ നിസ്സാരണിയധാതു സതതവിഹാര അനുത്തരിയ നിബ്ബേധഭാഗിയപഞ്ഞാദി, സത്തഅപരിഹാനിയധമ്മ അരിയധന ബോജ്ഝങ്ഗ സപ്പുരിസധമ്മനിജ്ജരവത്ഥു സഞ്ഞാ ദക്ഖിണേയ്യപുഗ്ഗലഖീണാസവബലാദി, അട്ഠപഞ്ഞാപടിലാഭഹേതു മിച്ഛത്ത സമ്മത്ത ലോകധമ്മ അരിയാനരിയവോഹാര ആരമ്ഭവത്ഥു കുസീതവത്ഥു അക്ഖണ മഹാപുരിസവിതക്ക അഭിഭായതന വിമോക്ഖാദി, നവയോനിസോമനസികാരമൂലധമ്മപാരിസുദ്ധിപധാനിയങ്ഗ സത്താവാസ ആഘാതവത്ഥു ആഘാതപടിവിനയ സഞ്ഞാനാനത്ത അനുപുബ്ബവിഹാരാദി, ദസനാഥകരധമ്മ കസിണായതന അകുസലകമ്മപഥ കുസലകമ്മപഥ മിച്ഛത്ത സമ്മത്ത അരിയവാസ ദസബലഞാണ അസേക്ഖധമ്മാദി, ഏകാദസമേത്താനിസംസ സീലാനിസംസ ധമ്മതാ ബുദ്ധിഹേതു, ദ്വാദസായതനപടിച്ചസമുപ്പാദ ധമ്മചക്കാകാര, തേരസധുതഗുണ, ചുദ്ദസബുദ്ധഞാണ, പഞ്ചദസചരണവിമുത്തിപരിപാചനീയധമ്മ, സോളസആനാപാനസ്സതി സച്ചാകാര സുത്തന്തപട്ഠാന, അട്ഠാരസ ബുദ്ധധമ്മധാതു ഭേദകരവത്ഥു, ഏകൂനവീസതിപച്ചവേക്ഖണ, ചതുവീസതിപച്ചയ, അട്ഠവീസതിസുത്തന്തപട്ഠാന, പണ്ണാസഉദയബ്ബയദസ്സന, പരോപണ്ണാസകുസലധമ്മ, ദ്വാസട്ഠിദിട്ഠിഗത, അട്ഠസതതണ്ഹാവിചരിതാദിഭേദാനം ധമ്മാനം പടിവിജ്ഝനദേസനാകാരപ്പവത്താ, യേ ച ചതുവീസതികോടിസതസഹസ്സസമാപത്തിസഞ്ചാരിമഹാവജിരഞാണപ്പഭേദാ, യേ ച അനന്തനയസമന്തപട്ഠാനപവിചയദേസനാകാരപ്പവത്താ, യേ ച അനന്താസു ലോകധാതൂസു അനന്താനം സത്താനം ആസയാനുസയചരിതാദിവിഭാവനാകാരപ്പവത്താതി ഏവംപകാരാ ഭഗവതോ പഞ്ഞാപഭേദാ, സബ്ബേപി ഇധ ആദി-സദ്ദേന നയതോ സങ്ഗയ്ഹന്തീതി വേദിതബ്ബം. കോ ഹി സമത്ഥോ ഭഗവതോ പഞ്ഞായ പഭേദേ അനുപദം നിരവസേസതോ ദസ്സേതും. തേനേവ ഭഗവന്തം ഠപേത്വാ പഞ്ഞവന്താനം അഗ്ഗഭൂതോ ധമ്മസേനാപതിസാരിപുത്തത്ഥേരോപി ബുദ്ധഗുണപരിച്ഛേദനം പതിഅനുയുത്തോ ‘‘അപിച മേ, ഭന്തേ, ധമ്മന്വയോ വിദിതോ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൨.൧൪൬) ആഹാതി.

    Nippadesasappadesavisayā karuṇā viya bhagavato paññāpi idha nippadesasappadesavisayā niravasesā adhippetāti tassā katipayabhedadassanena nayato tadavasiṭṭhabhedā gahetabbāti dassento ‘‘paññāggahaṇena cā’’tiādimāha. Te pana sīlasamādhi paññāvimuttivimuttiñāṇadassana, dvācattālīsasatadukadhamma, bāvīsatitikadhamma, catusatipaṭṭhāna sammappadhāna iddhipāda sāmaññaphala ariyavaṃsādi, pañcagati pañcapadhāniyaṅgapañcaṅgikasamādhi indriya bala nissāraṇīyadhātu vimuttāyatana vimuttiparipācanīyadhammasaññādi, chasāraṇīyadhamma anussatiṭṭhāna agāravagārava nissāraṇiyadhātu satatavihāra anuttariya nibbedhabhāgiyapaññādi, sattaaparihāniyadhamma ariyadhana bojjhaṅga sappurisadhammanijjaravatthu saññā dakkhiṇeyyapuggalakhīṇāsavabalādi, aṭṭhapaññāpaṭilābhahetu micchatta sammatta lokadhamma ariyānariyavohāra ārambhavatthu kusītavatthu akkhaṇa mahāpurisavitakka abhibhāyatana vimokkhādi, navayonisomanasikāramūladhammapārisuddhipadhāniyaṅga sattāvāsa āghātavatthu āghātapaṭivinaya saññānānatta anupubbavihārādi, dasanāthakaradhamma kasiṇāyatana akusalakammapatha kusalakammapatha micchatta sammatta ariyavāsa dasabalañāṇa asekkhadhammādi, ekādasamettānisaṃsa sīlānisaṃsa dhammatā buddhihetu, dvādasāyatanapaṭiccasamuppāda dhammacakkākāra, terasadhutaguṇa, cuddasabuddhañāṇa, pañcadasacaraṇavimuttiparipācanīyadhamma, soḷasaānāpānassati saccākāra suttantapaṭṭhāna, aṭṭhārasa buddhadhammadhātu bhedakaravatthu, ekūnavīsatipaccavekkhaṇa, catuvīsatipaccaya, aṭṭhavīsatisuttantapaṭṭhāna, paṇṇāsaudayabbayadassana, paropaṇṇāsakusaladhamma, dvāsaṭṭhidiṭṭhigata, aṭṭhasatataṇhāvicaritādibhedānaṃ dhammānaṃ paṭivijjhanadesanākārappavattā, ye ca catuvīsatikoṭisatasahassasamāpattisañcārimahāvajirañāṇappabhedā, ye ca anantanayasamantapaṭṭhānapavicayadesanākārappavattā, ye ca anantāsu lokadhātūsu anantānaṃ sattānaṃ āsayānusayacaritādivibhāvanākārappavattāti evaṃpakārā bhagavato paññāpabhedā, sabbepi idha ādi-saddena nayato saṅgayhantīti veditabbaṃ. Ko hi samattho bhagavato paññāya pabhede anupadaṃ niravasesato dassetuṃ. Teneva bhagavantaṃ ṭhapetvā paññavantānaṃ aggabhūto dhammasenāpatisāriputtattheropi buddhaguṇaparicchedanaṃ patianuyutto ‘‘apica me, bhante, dhammanvayo vidito’’ti (dī. ni. 2.146) āhāti.

    സംസാരമഹോഘപക്ഖന്ദാനം സത്താനം തതോ സന്താരണത്ഥം പടിപന്നോ തേഹി പയോജിതോ നാമ ഹോതി അസതിപി തേസം തഥാവിധേ അഭിസന്ധിയന്തി വുത്തം ‘‘സത്താ ഹി മഹാബോധിം പയോജേന്തീ’’തി. ഏതേന സബ്ബേനാതി മഹാബോധിമൂലാദിദസ്സനേന. അപഗമനം നിരുപക്കിലേസന്തി യോജേതബ്ബം. ജാതസംവദ്ധഭാവദസ്സനേന ‘‘അനാദി അനിധനോ ച സത്തോ’’തി ഏവംപകാരാ മിച്ഛാവാദാ പടിസേധിതാ ഹോന്തി. സമഞ്ഞാ…പേ॰… ദസ്സേതി സത്തേ പരമത്ഥതോ അസതിപി സത്തപഞ്ഞത്തിവോഹാരസൂചനതോ. കരുണാ ആദിപഞ്ഞാ പരിയോസാനന്തി ഇദം സമ്ഭരണനിപ്ഫത്തികാലാപേക്ഖായ വുത്തം, ന പരിച്ഛേദവന്തതായ. തേനേവാഹ ‘‘തന്നിദാനഭാവതോ തതോ ഉത്തരികരണീയാഭാവതോ’’തി. സബ്ബേ ബുദ്ധഗുണാ ദസ്സിതാ ഹോന്തി നയതോ ദസ്സിതത്താ. ഏസോ ഏവ ഹി അനവസേസതോ ബുദ്ധഗുണദസ്സനുപായോ യദിദം നയഗ്ഗാഹണം. പരധനഹരണാദിതോപി വിരതി പരേസം അനത്ഥപരിഹരണവസപ്പവത്തിയാ സിയാ കരുണൂപനിസ്സയാതി കരുണാനിദാനം സീലം. തതോ ഏവ ‘‘തതോ പാണാതിപാതാദിവിരതിപ്പവത്തിതോ’’തി വുത്തം.

    Saṃsāramahoghapakkhandānaṃ sattānaṃ tato santāraṇatthaṃ paṭipanno tehi payojito nāma hoti asatipi tesaṃ tathāvidhe abhisandhiyanti vuttaṃ ‘‘sattā hi mahābodhiṃ payojentī’’ti. Etena sabbenāti mahābodhimūlādidassanena. Apagamanaṃ nirupakkilesanti yojetabbaṃ. Jātasaṃvaddhabhāvadassanena ‘‘anādi anidhano ca satto’’ti evaṃpakārā micchāvādā paṭisedhitā honti. Samaññā…pe… dasseti satte paramatthato asatipi sattapaññattivohārasūcanato. Karuṇā ādipaññā pariyosānanti idaṃ sambharaṇanipphattikālāpekkhāya vuttaṃ, na paricchedavantatāya. Tenevāha ‘‘tannidānabhāvato tato uttarikaraṇīyābhāvato’’ti. Sabbe buddhaguṇā dassitā honti nayato dassitattā. Eso eva hi anavasesato buddhaguṇadassanupāyo yadidaṃ nayaggāhaṇaṃ. Paradhanaharaṇāditopi virati paresaṃ anatthapariharaṇavasappavattiyā siyā karuṇūpanissayāti karuṇānidānaṃ sīlaṃ. Tato eva ‘‘tato pāṇātipātādiviratippavattito’’ti vuttaṃ.

    . യസ്സാ സംവണ്ണനന്തിആദിനാ ‘‘ദയായാ’’തിആദിഥോമനായ സമ്ബന്ധം ദസ്സേതി. പയോജനം പന വുത്തനയേന വേദിതബ്ബം. അബ്ഭന്തരം നിയകജ്ഝത്തം, തതോ ബഹിഭൂതം ബാഹിരം. ദയാതി കരുണാ അധിപ്പേതാതി ദയാ-സദ്ദസ്സ മേത്താകരുണാനം വാചകത്താ വക്ഖമാനഞ്ച അനുയോഗം മനസി കത്വാ വുത്തം. തായ ഹി സമുസ്സാഹിതോ, ന മേത്തായാതി അധിപ്പായോ. പുബ്ബേ വുത്തസ്സ പടിനിദ്ദേസോ ഹോതീതി -സദ്ദസ്സ അത്ഥം ആഹ. ന്തി പഞ്ഞം വിസേസേത്വാ ഉപമാഭാവേന വിനിവത്താ ചരിതത്ഥതായ. പടിനിദ്ദേസം നാരഹതി പധാനാപധാനേസു പധാനേ കിച്ചദസ്സനതോ. ദ്വിന്നം പദാനം…പേ॰… വതോതി കരുണാവാചിനാ ദയാ-സദ്ദേന ഏകാധികരണഭാവേന വുച്ചമാനോ -സദ്ദോ തതോ അഞ്ഞധമ്മവിസയോ ഭവിതും ന യുത്തോതി അധിപ്പായോ. അപരിയായസദ്ദാനം സമാനാധികരണഭാവോ വിസേസനവിസേസിതബ്ബഭാവേ സതി ഹോതി, നാഞ്ഞഥാതി ആഹ ‘‘സമാനാ…പേ॰… ഹോതീ’’തി. സമാനാധികരണഭാവേന ഹേത്ഥ വിസേസനവിസേസിതബ്ബഭാവോ സാധീയതി, സാ ച സമാനാധികരണതാ വിസിട്ഠവിഭത്തികാനം ന ഹോതീതി സമാനവിഭത്തിതായപി തമേവ സാധീയതീതി ‘‘ദയാ…പേ॰… ചിദ’’ന്തി ഇദം ദയായ വിസേസിതബ്ബഭാവേ കാരണവചനം. പധാനതായ ഹി സാമഞ്ഞതായ ച സാ വിസേസിതബ്ബാ ജാതാ. തത്ഥ ഭഗവതോ തദഞ്ഞേസഞ്ച കരുണാനം വാചകത്താ സാമഞ്ഞതാ വേദിതബ്ബാ. തസ്സ ചാതി ദയാ-സദ്ദസ്സ. ‘‘പധാനഞ്ച പഞ്ഞ’’ന്തിആദിനാ കിഞ്ചാപി പുരിമഗാഥായ പഞ്ഞാപ്പധാനാ, ‘‘തായാ’’തി പന കേവലം അവത്വാ ദയാവിസേസനഭാവേന വുത്തത്താ അപ്പധാനായപി കരുണായ പടിനിദ്ദേസോ യുത്തോതി ദസ്സേതി. അപ്പധാനതാ ച കരുണായ പുരിമഗാഥായ വസേന വുത്താ, ഇധ പന പധാനാ ഏവ. തഥാ ച വുത്തം ‘‘ദയാസമുസ്സാഹിനീതി പധാനാ’’തി (ധ॰ സ॰ മൂലടീ॰ ൨).

    2. Yassā saṃvaṇṇanantiādinā ‘‘dayāyā’’tiādithomanāya sambandhaṃ dasseti. Payojanaṃ pana vuttanayena veditabbaṃ. Abbhantaraṃ niyakajjhattaṃ, tato bahibhūtaṃ bāhiraṃ. Dayāti karuṇā adhippetāti dayā-saddassa mettākaruṇānaṃ vācakattā vakkhamānañca anuyogaṃ manasi katvā vuttaṃ. Tāya hi samussāhito, na mettāyāti adhippāyo. Pubbe vuttassa paṭiniddeso hotīti ta-saddassa atthaṃ āha. Tanti paññaṃ visesetvā upamābhāvena vinivattā caritatthatāya. Paṭiniddesaṃ nārahati padhānāpadhānesu padhāne kiccadassanato. Dvinnaṃ padānaṃ…pe… vatoti karuṇāvācinā dayā-saddena ekādhikaraṇabhāvena vuccamāno ta-saddo tato aññadhammavisayo bhavituṃ na yuttoti adhippāyo. Apariyāyasaddānaṃ samānādhikaraṇabhāvo visesanavisesitabbabhāve sati hoti, nāññathāti āha ‘‘samānā…pe… hotī’’ti. Samānādhikaraṇabhāvena hettha visesanavisesitabbabhāvo sādhīyati, sā ca samānādhikaraṇatā visiṭṭhavibhattikānaṃ na hotīti samānavibhattitāyapi tameva sādhīyatīti ‘‘dayā…pe… cida’’nti idaṃ dayāya visesitabbabhāve kāraṇavacanaṃ. Padhānatāya hi sāmaññatāya ca sā visesitabbā jātā. Tattha bhagavato tadaññesañca karuṇānaṃ vācakattā sāmaññatā veditabbā. Tassa cāti dayā-saddassa. ‘‘Padhānañca pañña’’ntiādinā kiñcāpi purimagāthāya paññāppadhānā, ‘‘tāyā’’ti pana kevalaṃ avatvā dayāvisesanabhāvena vuttattā appadhānāyapi karuṇāya paṭiniddeso yuttoti dasseti. Appadhānatā ca karuṇāya purimagāthāya vasena vuttā, idha pana padhānā eva. Tathā ca vuttaṃ ‘‘dayāsamussāhinīti padhānā’’ti (dha. sa. mūlaṭī. 2).

    കഥം പന…പേ॰… ഞാതബ്ബാതി വക്ഖമാനഞ്ഞേവ അത്ഥം ഹദയേ ഠപേത്വാ ചോദേതി. യദി ഏവന്തി യദി അട്ഠകഥായ അധിപ്പായം അഗ്ഗഹേത്വാ വചനമത്തമേവ ഗണ്ഹസി. മേത്താതി ച ന യുജ്ജേയ്യാതി യഥാ ‘‘മേത്തചിത്തതം ആപന്നോ’’തി ഏതിസ്സാ അട്ഠകഥായ വസേന ന ദയാ കരുണാ , ഏവം ‘‘നിക്കരുണതം ആപന്നോ’’തി ഏതിസ്സാ അട്ഠകഥായ വസേന ന ദയാ മേത്താതി വചനമത്തഗ്ഗഹണേ അട്ഠകഥാനമ്പി വിരോധം ദസ്സേതി. ‘‘അധിപ്പായവസേന യോജേതബ്ബോ’’തി വത്വാ തമേവ അധിപ്പായം ദയാ-സദ്ദോ ഹീതിആദിനാ വിവരതി. അക്ഖരചിന്തകാ ഹി ദയാ-സദ്ദം ദാനഗതിരക്ഖണേസു പഠന്തി. അനുരക്ഖണഞ്ച മേത്താകരുണാനം ഹിതൂപസംഹാരദുക്ഖാപനയനാകാരവുത്തീനം സമാനകിച്ചം, തസ്മാ ഉഭയത്ഥ ദയാ-സദ്ദോ പവത്തതീതി വുത്തം. അന്തോനീതന്തി അന്തോഗധം, രുക്ഖത്ഥോ വിയ ധവഖദിരാദീനം അനുരക്ഖണത്ഥോ മേത്താകരുണാനം സാമഞ്ഞന്തി അത്ഥോ, അധിപ്പായോ പന ‘‘ദയാപന്നോ’’തി ഏത്ഥ സബ്ബപാണഭൂതഹിതാനുകമ്പീതി അനന്തരം കരുണായ വുത്തത്താ ദയാ-സദ്ദോ മേത്താപരിയായോതി വിഞ്ഞായതി. മേത്താപി ഹി കരുണാ വിയ പാണാതിപാതവിരതിയാ കാരണന്തി. ‘‘അദയാപന്നോ’’തി ഏത്ഥ പന കാരുണികോ അവിഹിം സജ്ഝാസയത്താ പരേസം വിഹേസാമത്തമ്പി ന കരോതി, കോ പന വാദോ പാണാതിപാതനേതി നിക്കരുണതായ പാണാതിപാതിതാ ദസ്സിതാതി വേദിതബ്ബാ. ഏതമേവത്ഥം സന്ധായ ‘‘ഏവഞ്ഹി അട്ഠകഥാനം അവിരോധോ ഹോതീ’’തി ആഹ. യദി ദയാ-സദ്ദോ മേത്താകരുണാനം വാചകോ, ഏവമ്പികഥം പന കരുണാ ‘‘ദയാ’’തി ജാനിതബ്ബാതി അനുയോഗോ തദവത്ഥോ ഏവാതി ചോദനം മനസി കത്വാ കരുണാ ച ദേസനായാതിആദിനാ കരുണായ ഏവ ഗഹണേ കാരണമാഹ.

    Kathaṃ pana…pe… ñātabbāti vakkhamānaññeva atthaṃ hadaye ṭhapetvā codeti. Yadi evanti yadi aṭṭhakathāya adhippāyaṃ aggahetvā vacanamattameva gaṇhasi. Mettāti ca na yujjeyyāti yathā ‘‘mettacittataṃ āpanno’’ti etissā aṭṭhakathāya vasena na dayā karuṇā , evaṃ ‘‘nikkaruṇataṃ āpanno’’ti etissā aṭṭhakathāya vasena na dayā mettāti vacanamattaggahaṇe aṭṭhakathānampi virodhaṃ dasseti. ‘‘Adhippāyavasena yojetabbo’’ti vatvā tameva adhippāyaṃ dayā-saddo hītiādinā vivarati. Akkharacintakā hi dayā-saddaṃ dānagatirakkhaṇesu paṭhanti. Anurakkhaṇañca mettākaruṇānaṃ hitūpasaṃhāradukkhāpanayanākāravuttīnaṃ samānakiccaṃ, tasmā ubhayattha dayā-saddo pavattatīti vuttaṃ. Antonītanti antogadhaṃ, rukkhattho viya dhavakhadirādīnaṃ anurakkhaṇattho mettākaruṇānaṃ sāmaññanti attho, adhippāyo pana ‘‘dayāpanno’’ti ettha sabbapāṇabhūtahitānukampīti anantaraṃ karuṇāya vuttattā dayā-saddo mettāpariyāyoti viññāyati. Mettāpi hi karuṇā viya pāṇātipātaviratiyā kāraṇanti. ‘‘Adayāpanno’’ti ettha pana kāruṇiko avihiṃ sajjhāsayattā paresaṃ vihesāmattampi na karoti, ko pana vādo pāṇātipātaneti nikkaruṇatāya pāṇātipātitā dassitāti veditabbā. Etamevatthaṃ sandhāya ‘‘evañhi aṭṭhakathānaṃ avirodho hotī’’ti āha. Yadi dayā-saddo mettākaruṇānaṃ vācako, evampikathaṃ pana karuṇā ‘‘dayā’’ti jānitabbāti anuyogo tadavattho evāti codanaṃ manasi katvā karuṇā ca desanāyātiādinā karuṇāya eva gahaṇe kāraṇamāha.

    നനു തായാതിആദിനാ സാമത്ഥിയതോപി പകരണം ബലവന്തി പകരണവസേനേവ കരുണാവിസയസ്സ ഞാതതം ദസ്സേതി. യഥാരുചി പവത്തിത്ഥാതി ഏതം പുരിമഗാഥായ സപ്പദേസനിപ്പദേസസത്തവിസയായ കരുണായ ഗഹിതഭാവസ്സ കാരണവചനം. യഥാരുചിപവത്തി ഹി ഏകസ്മിം അനേകേസു ച ഇച്ഛാനുരൂപപ്പവത്തീതി. ‘‘ഇധ പന നിപ്പദേസസത്തവിസയതം ഗഹേതു’’ന്തി ഏതേന സിദ്ധേ സതി ആരമ്ഭോ ഞാപകത്ഥോ ഹോതീതി പുന ‘‘സത്തേസൂ’’തി വചനം ഇമമത്ഥവിസേസം ബോധേതീതി ദസ്സേതി. ന ദേവേസുയേവാതിആദിനാപി ദയാസാധനസ്സ സമുസ്സാഹനസ്സ സത്തവിസയഭാവേ സാമത്ഥിയലദ്ധേപി ‘‘സത്തേസൂ’’തി വചനം തസ്സ നിപ്പദേസസത്തവിസയഭാവോ അധിപ്പേതോതി ഇമം വിസേസം ഞാപേതീതി ദസ്സേതി.

    Nanu tāyātiādinā sāmatthiyatopi pakaraṇaṃ balavanti pakaraṇavaseneva karuṇāvisayassa ñātataṃ dasseti. Yathāruci pavattitthāti etaṃ purimagāthāya sappadesanippadesasattavisayāya karuṇāya gahitabhāvassa kāraṇavacanaṃ. Yathārucipavatti hi ekasmiṃ anekesu ca icchānurūpappavattīti. ‘‘Idha pana nippadesasattavisayataṃ gahetu’’nti etena siddhe sati ārambho ñāpakattho hotīti puna ‘‘sattesū’’ti vacanaṃ imamatthavisesaṃ bodhetīti dasseti. Na devesuyevātiādināpi dayāsādhanassa samussāhanassa sattavisayabhāve sāmatthiyaladdhepi ‘‘sattesū’’ti vacanaṃ tassa nippadesasattavisayabhāvo adhippetoti imaṃ visesaṃ ñāpetīti dasseti.

    കാലദേസദേസകപരിസാദിപരിദീപനം ബാഹിരനിദാനന്തി കാലാദീനി നിദ്ധാരേന്തോ ‘‘യസ്മിം കാലേ’’തിആദിമാഹ. അവസാനമ്ഹി വസന്തോ തിദസാലയേതി വചനതോതി ഏതേന തസ്സ പാടിഹാരിയസ്സ സദ്ദന്തരസന്നിധാനേന അവച്ഛിന്നതം ദസ്സേതി. തത്ഥ പവത്തവോഹാരേന ച ന സക്കാതി പുഥുജ്ജനസന്താനേപി രാഗാദിപടിപക്ഖഹരണസ്സ അഭാവതോ നിച്ഛന്ദരാഗേസു സത്തവോഹാരോ വിയ പുഥുജ്ജനസന്താനേ രാഗാദിപടിപക്ഖഹരണവസേന പവത്തം തദഭാവേപി ഭഗവതോ സന്താനേ രുള്ഹീവസേന പാടിഹാരിയന്ത്വേവ വുച്ചതീതി ന സക്കാ വത്തുന്തി അധിപ്പായോ. ദിട്ഠിഹരണവസേന യേ സമ്മാദിട്ഠികാ ജാതാ അചേലകകസ്സപാദയോ വിയ, ദിട്ഠിപ്പകാസനേ അസമത്ഥഭാവേന അപ്പടിഭാനഭാവാദിപ്പത്തിയാ സച്ചകാദയോ വിയ.

    Kāladesadesakaparisādiparidīpanaṃ bāhiranidānanti kālādīni niddhārento ‘‘yasmiṃ kāle’’tiādimāha. Avasānamhi vasanto tidasālayeti vacanatoti etena tassa pāṭihāriyassa saddantarasannidhānena avacchinnataṃ dasseti. Tattha pavattavohārena ca na sakkāti puthujjanasantānepi rāgādipaṭipakkhaharaṇassa abhāvato nicchandarāgesu sattavohāro viya puthujjanasantāne rāgādipaṭipakkhaharaṇavasena pavattaṃ tadabhāvepi bhagavato santāne ruḷhīvasena pāṭihāriyantveva vuccatīti na sakkā vattunti adhippāyo. Diṭṭhiharaṇavasena ye sammādiṭṭhikā jātā acelakakassapādayo viya, diṭṭhippakāsane asamatthabhāvena appaṭibhānabhāvādippattiyā saccakādayo viya.

    . സീതപബ്ബതാ നാമ ‘‘സിനേരും പരിവാരേത്വാ ഠിതാ യുഗന്ധരോ…പേ॰… ഗിരി ബ്രഹാ’’തി (വിസുദ്ധി॰ ൧.൧൩൭; പാരാ॰ അട്ഠ॰ ൧.൧ വേരഞ്ജകണ്ഡവണ്ണനാ) ഏവം വുത്തപബ്ബതാ.

    3. Sītapabbatā nāma ‘‘sineruṃ parivāretvā ṭhitā yugandharo…pe… giri brahā’’ti (visuddhi. 1.137; pārā. aṭṭha. 1.1 verañjakaṇḍavaṇṇanā) evaṃ vuttapabbatā.

    ൪-൫. സബ്ബസോ ചക്കവാളസഹസ്സേഹി സബ്ബസോ ആഗമ്മ സബ്ബസോ സന്നിസിന്നേനാതി സമ്ബന്ധവസേന തയോ വികപ്പാ യുത്താ, സബ്ബസോ ചക്കവാളസഹസ്സേഹി ദസഹി ദസഹീതി പന അനിട്ഠസാധനതോ പടിസേധിതോ. വജ്ജിതബ്ബേതി യേ വജ്ജേതും സക്കാ ‘‘അതിസമ്മുഖാ അതിസമീപം ഉന്നതപ്പദേസോ’’തി, ഏതേ. ഇതരേ പന തസ്സാ പരിസായ മഹന്തഭാവേന ന സക്കാ പരിഹരിതും.

    4-5. Sabbaso cakkavāḷasahassehi sabbaso āgamma sabbaso sannisinnenāti sambandhavasena tayo vikappā yuttā, sabbaso cakkavāḷasahassehi dasahi dasahīti pana aniṭṭhasādhanato paṭisedhito. Vajjitabbeti ye vajjetuṃ sakkā ‘‘atisammukhā atisamīpaṃ unnatappadeso’’ti, ete. Itare pana tassā parisāya mahantabhāvena na sakkā pariharituṃ.

    ‘‘സബ്ബഞേയ്യ…പേ॰… സമത്ഥാ’’തി വത്വാ തേസം ദേസേതബ്ബപ്പകാരജാനനസമത്ഥാതി വചനം അത്തനാ പടിവിദ്ധാകാരസ്സ ധമ്മസാമിനാപി പരേസം ദേസേതും അസക്കുണേയ്യത്താ വുത്തം. അഞ്ഞഥാ സബ്ബേപി സത്താ ദിട്ഠസച്ചാ ഏവ ഭവേയ്യും. സബ്ബഞേയ്യധമ്മാനം യഥാസഭാവജാനനസമത്ഥതാദിയേവ യഥാവുത്തബലം. തേസം ഗഹണസമത്ഥതം ദീപേതി, അധികവചനമഞ്ഞമത്ഥം ബോധേതീതി അധിപ്പായോ.

    ‘‘Sabbañeyya…pe… samatthā’’ti vatvā tesaṃ desetabbappakārajānanasamatthāti vacanaṃ attanā paṭividdhākārassa dhammasāmināpi paresaṃ desetuṃ asakkuṇeyyattā vuttaṃ. Aññathā sabbepi sattā diṭṭhasaccā eva bhaveyyuṃ. Sabbañeyyadhammānaṃ yathāsabhāvajānanasamatthatādiyeva yathāvuttabalaṃ. Tesaṃ gahaṇasamatthataṃ dīpeti, adhikavacanamaññamatthaṃ bodhetīti adhippāyo.

    . തഥാഗതോ വന്ദനീയോതിആദിനാ ‘‘നമസ്സിത്വാ’’തിആദികിരിയാവിസേസാനം തംതംസുത്താനുരോധേന പവത്തിതമാഹ. സരീരസോഭഗ്ഗാദീതി ആദി-സദ്ദേന കല്യാണവാക്കരണതാആധിപച്ചപരിവാരസമ്പത്തിആദി സങ്ഗയ്ഹതി.

    6. Tathāgato vandanīyotiādinā ‘‘namassitvā’’tiādikiriyāvisesānaṃ taṃtaṃsuttānurodhena pavattitamāha. Sarīrasobhaggādīti ādi-saddena kalyāṇavākkaraṇatāādhipaccaparivārasampattiādi saṅgayhati.

    . അന്തരധാപേത്വാതി നിരോധേത്വാ. നിരോധനഞ്ചേത്ഥ ഉപ്പാദകഹേതുപരിഹരണവസേന തേസം അനുപ്പത്തികരണന്തി വേദിതബ്ബം. അത്ഥം പകാസയിസ്സാമീതി സമ്ബന്ധോതി ‘‘സോസേത്വാ’’തി പുബ്ബകാലകിരിയായ അപരകാലകിരിയാപേക്ഖതായ വുത്തം.

    7. Antaradhāpetvāti nirodhetvā. Nirodhanañcettha uppādakahetupariharaṇavasena tesaṃ anuppattikaraṇanti veditabbaṃ. Atthaṃ pakāsayissāmīti sambandhoti ‘‘sosetvā’’ti pubbakālakiriyāya aparakālakiriyāpekkhatāya vuttaṃ.

    . ദുക്കരഭാവം ദീപേതുന്തി അദുക്കരസ്സ തഥാഅഭിയാചേതബ്ബതാഭാവതോതി അധിപ്പായോ. പാരാജികസങ്ഘാദിസേസാനം സീലവിപത്തിഭാവതോ ഥുല്ലച്ചയാദീനഞ്ച യേഭുയ്യേന ആചാരവിപത്തിഭാവതോ ആചാരസീലാനം തഥാ യോജനാ കതാ, തഥാ ചാരിത്തസീലസ്സ ആചാരസഭാവത്താ ഇതരം സഭാവേനേവ ഗഹേത്വാ ദുതിയാ. അസക്കുണേയ്യന്തി വിസുദ്ധാചാരാദിഗുണസമന്നാഗതേന സബ്രഹ്മചാരിനാ സദ്ധമ്മചിരട്ഠിതത്ഥം സാദരം അഭിയാചിതേന തേന ച അഭിധമ്മത്ഥപ്പകാസനേ സമത്ഥോതി യാഥാവതോ പമാണിതേന തബ്ബിമുഖഭാവോ ന സുകരോതി അധിപ്പായോ.

    8. Dukkarabhāvaṃdīpetunti adukkarassa tathāabhiyācetabbatābhāvatoti adhippāyo. Pārājikasaṅghādisesānaṃ sīlavipattibhāvato thullaccayādīnañca yebhuyyena ācāravipattibhāvato ācārasīlānaṃ tathā yojanā katā, tathā cārittasīlassa ācārasabhāvattā itaraṃ sabhāveneva gahetvā dutiyā. Asakkuṇeyyanti visuddhācārādiguṇasamannāgatena sabrahmacārinā saddhammaciraṭṭhitatthaṃ sādaraṃ abhiyācitena tena ca abhidhammatthappakāsane samatthoti yāthāvato pamāṇitena tabbimukhabhāvo na sukaroti adhippāyo.

    . ദേവദേവ-സദ്ദസ്സ അത്ഥോ പട്ഠാനസംവണ്ണനാടീകായം വിപഞ്ചിതോതി ന വിത്ഥാരയിമ്ഹ.

    9. Devadeva-saddassa attho paṭṭhānasaṃvaṇṇanāṭīkāyaṃ vipañcitoti na vitthārayimha.

    ൧൩. പഠമസങ്ഗീതിയം യാ അട്ഠകഥാ സങ്ഗീതാതി വചനേന സാ ഭഗവതോ ധരമാനകാലേപി അട്ഠകഥാ സംവിജ്ജതി, തേന പാഠോ വിയ ഭഗവംമൂലികാവാതി വിഞ്ഞായതി. ‘‘അഭിധമ്മസ്സാ’’തി പദം ‘‘അത്ഥം പകാസയിസ്സാമീ’’തി ഏതദപേക്ഖന്തി ‘‘കസ്സ പന സാ അട്ഠകഥാ’’തി പുച്ഛിത്വാ അധികാരവസേന തമേവ അഭിധമ്മപദം ആകഡ്ഢതി. ആവുത്തിആദിവസേന വാ അയമത്ഥോ വിഭാവേതബ്ബോ.

    13. Paṭhamasaṅgītiyaṃ yā aṭṭhakathā saṅgītāti vacanena sā bhagavato dharamānakālepi aṭṭhakathā saṃvijjati, tena pāṭho viya bhagavaṃmūlikāvāti viññāyati. ‘‘Abhidhammassā’’ti padaṃ ‘‘atthaṃ pakāsayissāmī’’ti etadapekkhanti ‘‘kassa pana sā aṭṭhakathā’’ti pucchitvā adhikāravasena tameva abhidhammapadaṃ ākaḍḍhati. Āvuttiādivasena vā ayamattho vibhāvetabbo.

    ൧൬. അരിയമഗ്ഗസ്സ ബോജ്ഝങ്ഗമഗ്ഗങ്ഗഝാനങ്ഗവിസേസം പാദകജ്ഝാനമേവ നിയമേതീതിആദിനയപ്പവത്തോ തിപിടകചൂളനാഗത്ഥേരവാദോ ആദി-സദ്ദേന വിപസ്സനായ ആരമ്മണഭൂതാ ഖന്ധാ നിയമേന്തി, പുഗ്ഗലജ്ഝാസയോ നിയമേതീതി ഏവമാദയോ മോരവാപിവാസിമഹാദത്തത്ഥേരതിപിടകചൂളാഭയത്ഥേരവാദാദയോ സങ്ഗയ്ഹന്തി. തപ്പകാസനേനേവാതി അഭിധമ്മസ്സ അത്ഥപ്പകാസനേനേവ. സോതി മഹാവിഹാരവാസീനം വിനിച്ഛയോ. തഥാതി അസമ്മിസ്സാനാകുലഭാവേന. അസമ്മിസ്സാനാകുലഭൂതോ വാ വിനിച്ഛയോ മഹാവിഹാരവാസീനം സന്തകഭാവേന, ഏതേന അഭിധമ്മസ്സ അത്ഥപ്പകാസനേനേവ മഹാവിഹാരവാസീനം വിനിച്ഛയോ ഇധ അഭിനിപ്ഫാദീയതീതി ദസ്സേതി. അഥ വാ തപ്പകാസനേനേവാതി അസമ്മിസ്സാനാകുലഭാവപ്പകാസനേനേവ . സോതി പകാസിയമാനോ അഭിധമ്മത്ഥോ. തഥാതി മഹാവിഹാരവാസീനം വിനിച്ഛയഭാവേന. ഇമസ്മിം അത്ഥവികപ്പേ ‘‘അസമ്മിസ്സം അനാകുലം അത്ഥം പകാസയിസ്സാമീ’’തി സമ്ബന്ധനീയം.

    16. Ariyamaggassa bojjhaṅgamaggaṅgajhānaṅgavisesaṃ pādakajjhānameva niyametītiādinayappavatto tipiṭakacūḷanāgattheravādo ādi-saddena vipassanāya ārammaṇabhūtā khandhā niyamenti, puggalajjhāsayo niyametīti evamādayo moravāpivāsimahādattattheratipiṭakacūḷābhayattheravādādayo saṅgayhanti. Tappakāsanenevāti abhidhammassa atthappakāsaneneva. Soti mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayo. Tathāti asammissānākulabhāvena. Asammissānākulabhūto vā vinicchayo mahāvihāravāsīnaṃ santakabhāvena, etena abhidhammassa atthappakāsaneneva mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayo idha abhinipphādīyatīti dasseti. Atha vā tappakāsanenevāti asammissānākulabhāvappakāsaneneva . Soti pakāsiyamāno abhidhammattho. Tathāti mahāvihāravāsīnaṃ vinicchayabhāvena. Imasmiṃ atthavikappe ‘‘asammissaṃ anākulaṃ atthaṃ pakāsayissāmī’’ti sambandhanīyaṃ.

    ൧൭. അഞ്ഞഞ്ച സബ്ബം അത്ഥപ്പകാസനം ഹോതീതി തോസനം ഹോതീതി അത്ഥോ. തേനേവാഹ ‘‘സബ്ബേന തേന തോസനം കതം ഹോതീ’’തി. യുത്തരൂപാ യോജനാ.

    17. Aññañcasabbaṃ atthappakāsanaṃ hotīti tosanaṃ hotīti attho. Tenevāha ‘‘sabbena tena tosanaṃ kataṃ hotī’’ti. Yuttarūpā yojanā.

    വീസതിഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

    Vīsatigāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    ടീകാ • Tīkā / അഭിധമ്മപിടക (ടീകാ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ധമ്മസങ്ഗണീ-മൂലടീകാ • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / വീസതിഗാഥാവണ്ണനാ • Vīsatigāthāvaṇṇanā


    © 1991-2025 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact