Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ઇતિવુત્તક-અટ્ઠકથા • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
૨. દુતિયવગ્ગો
2. Dutiyavaggo
૧. વિતક્કસુત્તવણ્ણના
1. Vitakkasuttavaṇṇanā
૩૮. દુતિયવગ્ગસ્સ પઠમે તથાગતં, ભિક્ખવેતિ એત્થ તથાગત-સદ્દો તાવ સત્તવોહારસમ્માસમ્બુદ્ધાદીસુ દિસ્સતિ. તથા હેસ ‘‘હોતિ તથાગતો પરં મરણા’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૧.૬૫) સત્તવોહારે.
38. Dutiyavaggassa paṭhame tathāgataṃ, bhikkhaveti ettha tathāgata-saddo tāva sattavohārasammāsambuddhādīsu dissati. Tathā hesa ‘‘hoti tathāgato paraṃ maraṇā’’tiādīsu (dī. ni. 1.65) sattavohāre.
‘‘તથાગતં દેવમનુસ્સપૂજિતં,
‘‘Tathāgataṃ devamanussapūjitaṃ,
બુદ્ધં નમસ્સામ સુવત્થિ હોતૂ’’તિ. (ખુ॰ પા॰ ૬.૧૬) –
Buddhaṃ namassāma suvatthi hotū’’ti. (khu. pā. 6.16) –
આદીસુ સમ્માસમ્બુદ્ધે.
Ādīsu sammāsambuddhe.
‘‘તથાગતં દેવમનુસ્સપૂજિતં,
‘‘Tathāgataṃ devamanussapūjitaṃ,
ધમ્મં નમસ્સામ સુવત્થિ હોતૂ’’તિ. (ખુ॰ પા॰ ૬.૧૭) –
Dhammaṃ namassāma suvatthi hotū’’ti. (khu. pā. 6.17) –
આદીસુ ધમ્મે.
Ādīsu dhamme.
‘‘તથાગતં દેવમનુસ્સપૂજિતં,
‘‘Tathāgataṃ devamanussapūjitaṃ,
સઙ્ઘં નમસ્સામ સુવત્થિ હોતૂ’’તિ. (ખુ॰ પા॰ ૬.૧૮) –
Saṅghaṃ namassāma suvatthi hotū’’ti. (khu. pā. 6.18) –
આદીસુ સઙ્ઘે. ઇધ પન સમ્માસમ્બુદ્ધે. તસ્મા તથાગતન્તિ એત્થ અટ્ઠહિ કારણેહિ ભગવા તથાગતોતિ વુચ્ચતિ. કતમેહિ અટ્ઠહિ? તથા આગતોતિ તથાગતો, તથા ગતોતિ તથાગતો, તથલક્ખણં આગતોતિ તથાગતો, તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો, તથદસ્સિતાય તથાગતો, તથવાદિતાય તથાગતો, તથાકારિતાય તથાગતો, અભિભવનટ્ઠેન તથાગતોતિ.
Ādīsu saṅghe. Idha pana sammāsambuddhe. Tasmā tathāgatanti ettha aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā tathāgatoti vuccati. Katamehi aṭṭhahi? Tathā āgatoti tathāgato, tathā gatoti tathāgato, tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato, tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato, tathadassitāya tathāgato, tathavāditāya tathāgato, tathākāritāya tathāgato, abhibhavanaṭṭhena tathāgatoti.
કથં ભગવા તથા આગતોતિ તથાગતો? યથા યેન અભિનીહારેન દાનપારમિં પૂરેત્વા સીલનેક્ખમ્મપઞ્ઞાવીરિયખન્તિસચ્ચઅધિટ્ઠાનમેત્તાઉપેક્ખાપારમિં પૂરેત્વા ઇમા દસ પારમિયો, દસ ઉપપારમિયો, દસ પરમત્થપારમિયોતિ સમતિંસ પારમિયો પૂરેત્વા અઙ્ગપરિચ્ચાગં, અત્તપરિચ્ચાગં, ધનપરિચ્ચાગં, દારપરિચ્ચાગં, રજ્જપરિચ્ચાગન્તિ ઇમાનિ પઞ્ચ મહાપરિચ્ચાગાનિ પરિચ્ચજિત્વા યથા વિપસ્સિઆદયો સમ્માસમ્બુદ્ધા આગતા , તથા અમ્હાકં ભગવાપિ આગતોતિ તથાગતો. યથાહ –
Kathaṃ bhagavā tathā āgatoti tathāgato? Yathā yena abhinīhārena dānapāramiṃ pūretvā sīlanekkhammapaññāvīriyakhantisaccaadhiṭṭhānamettāupekkhāpāramiṃ pūretvā imā dasa pāramiyo, dasa upapāramiyo, dasa paramatthapāramiyoti samatiṃsa pāramiyo pūretvā aṅgapariccāgaṃ, attapariccāgaṃ, dhanapariccāgaṃ, dārapariccāgaṃ, rajjapariccāganti imāni pañca mahāpariccāgāni pariccajitvā yathā vipassiādayo sammāsambuddhā āgatā , tathā amhākaṃ bhagavāpi āgatoti tathāgato. Yathāha –
‘‘યથેવ લોકમ્હિ વિપસ્સિઆદયો,
‘‘Yatheva lokamhi vipassiādayo,
સબ્બઞ્ઞુભાવં મુનયો ઇધાગતા;
Sabbaññubhāvaṃ munayo idhāgatā;
તથા અયં સક્યમુનીપિ આગતો,
Tathā ayaṃ sakyamunīpi āgato,
તથાગતો વુચ્ચતિ તેન ચક્ખુમા’’તિ. –
Tathāgato vuccati tena cakkhumā’’ti. –
એવં તથા આગતોતિ તથાગતો.
Evaṃ tathā āgatoti tathāgato.
કથં તથા ગતોતિ તથાગતો? યથા સમ્પતિજાતાવ વિપસ્સિઆદયો સમેહિ પાદેહિ પથવિયં પતિટ્ઠાય ઉત્તરાભિમુખા સત્તપદવીતિહારેન ગતા, તથા અમ્હાકં ભગવાપિ ગતોતિ તથાગતો. યથાહુ –
Kathaṃ tathā gatoti tathāgato? Yathā sampatijātāva vipassiādayo samehi pādehi pathaviyaṃ patiṭṭhāya uttarābhimukhā sattapadavītihārena gatā, tathā amhākaṃ bhagavāpi gatoti tathāgato. Yathāhu –
‘‘મુહુત્તજાતોવ ગવંપતી યથા,
‘‘Muhuttajātova gavaṃpatī yathā,
સમેહિ પાદેહિ ફુસી વસુન્ધરં;
Samehi pādehi phusī vasundharaṃ;
સો વિક્કમી સત્ત પદાનિ ગોતમો,
So vikkamī satta padāni gotamo,
સેતઞ્ચ છત્તં અનુધારયું મરૂ.
Setañca chattaṃ anudhārayuṃ marū.
‘‘ગન્ત્વાન સો સત્ત પદાનિ ગોતમો,
‘‘Gantvāna so satta padāni gotamo,
દિસા વિલોકેસિ સમા સમન્તતો;
Disā vilokesi samā samantato;
અટ્ઠઙ્ગુપેતં ગિરમબ્ભુદીરયિ,
Aṭṭhaṅgupetaṃ giramabbhudīrayi,
સીહો યથા પબ્બતમુદ્ધનિટ્ઠિતો’’તિ. –
Sīho yathā pabbatamuddhaniṭṭhito’’ti. –
એવં તથા ગતોતિ તથાગતો.
Evaṃ tathā gatoti tathāgato.
કથં તથલક્ખણં આગતોતિ તથાગતો? સબ્બેસં રૂપારૂપધમ્માનં સલક્ખણં, સામઞ્ઞલક્ખણં, તથં, અવિતથં, ઞાણગતિયા આગતો, અવિરજ્ઝિત્વા પત્તો, અનુબુદ્ધોતિ તથાગતો. યથાહ –
Kathaṃ tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato? Sabbesaṃ rūpārūpadhammānaṃ salakkhaṇaṃ, sāmaññalakkhaṇaṃ, tathaṃ, avitathaṃ, ñāṇagatiyā āgato, avirajjhitvā patto, anubuddhoti tathāgato. Yathāha –
‘‘સબ્બેસં પન ધમ્માનં, સકસામઞ્ઞલક્ખણં;
‘‘Sabbesaṃ pana dhammānaṃ, sakasāmaññalakkhaṇaṃ;
તથમેવાગતો યસ્મા, તસ્મા નાથો તથાગતો’’તિ. –
Tathamevāgato yasmā, tasmā nātho tathāgato’’ti. –
એવં તથલક્ખણં આગતોતિ તથાગતો.
Evaṃ tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato.
કથં તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો? તથધમ્મા નામ ચત્તારિ અરિયસચ્ચાનિ. યથાહ ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ. કતમાનિ ચત્તારિ? ઇદં દુક્ખં અરિયસચ્ચન્તિ , ભિક્ખવે, તથમેતં અવિતથમેતં અનઞ્ઞથમેત’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૧૦૯૦) વિત્થારો. તાનિ ચ ભગવા અભિસમ્બુદ્ધો, તસ્માપિ તથાનં અભિસમ્બુદ્ધત્તા તથાગતો. અભિસમ્બુદ્ધત્થો હિ એત્થ ગત-સદ્દો. એવં તથધમ્મે યાથાવતો અભિસમ્બુદ્ધોતિ તથાગતો.
Kathaṃ tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato? Tathadhammā nāma cattāri ariyasaccāni. Yathāha ‘‘cattārimāni, bhikkhave, tathāni avitathāni anaññathāni. Katamāni cattāri? Idaṃ dukkhaṃ ariyasaccanti , bhikkhave, tathametaṃ avitathametaṃ anaññathameta’’nti (saṃ. ni. 5.1090) vitthāro. Tāni ca bhagavā abhisambuddho, tasmāpi tathānaṃ abhisambuddhattā tathāgato. Abhisambuddhattho hi ettha gata-saddo. Evaṃ tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato.
કથં તથદસ્સિતાય તથાગતો? યં સદેવકે લોકે…પે॰… સદેવમનુસ્સાય પજાય અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ અપરિમાણાનં સત્તાનં ચક્ખુદ્વારે આપાથમાગચ્છન્તં રૂપારમ્મણં નામ અત્થિ, તં ભગવા સબ્બાકારતો જાનાતિ પસ્સતિ. એવં જાનતા પસ્સતા ચાનેન તં ઇટ્ઠાદિવસેન વા દિટ્ઠસુતમુતવિઞ્ઞાતેસુ લબ્ભમાનપદવસેન વા ‘‘કતમં તં રૂપં રૂપાયતનં, યં રૂપં ચતુન્નં મહાભૂતાનં ઉપાદાય વણ્ણનિભા સનિદસ્સનં સપ્પટિઘં નીલં પીતક’’ન્તિઆદિના (ધ॰ સ॰ ૬૧૬) નયેન અનેકેહિ નામેહિ તેરસહિ વારેહિ દ્વેપઞ્ઞાસાય નયેહિ વિભજ્જમાનં તથમેવ હોતિ, વિતથં નત્થિ. એસ નયો સોતદ્વારાદીસુ આપાથમાગચ્છન્તેસુ સદ્દાદીસુ. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –
Kathaṃ tathadassitāya tathāgato? Yaṃ sadevake loke…pe… sadevamanussāya pajāya aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ cakkhudvāre āpāthamāgacchantaṃ rūpārammaṇaṃ nāma atthi, taṃ bhagavā sabbākārato jānāti passati. Evaṃ jānatā passatā cānena taṃ iṭṭhādivasena vā diṭṭhasutamutaviññātesu labbhamānapadavasena vā ‘‘katamaṃ taṃ rūpaṃ rūpāyatanaṃ, yaṃ rūpaṃ catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya vaṇṇanibhā sanidassanaṃ sappaṭighaṃ nīlaṃ pītaka’’ntiādinā (dha. sa. 616) nayena anekehi nāmehi terasahi vārehi dvepaññāsāya nayehi vibhajjamānaṃ tathameva hoti, vitathaṃ natthi. Esa nayo sotadvārādīsu āpāthamāgacchantesu saddādīsu. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘યં, ભિક્ખવે, સદેવકસ્સ લોકસ્સ…પે॰… સદેવમનુસ્સાય દિટ્ઠં સુતં મુતં વિઞ્ઞાતં પત્તં પરિયેસિતં અનુવિચરિતં મનસા, તમહં જાનામિ…પે॰… તમહં અબ્ભઞ્ઞાસિં, તં તથાગતસ્સ વિદિતં, તં તથાગતો ન ઉપટ્ઠાસી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૨૪).
‘‘Yaṃ, bhikkhave, sadevakassa lokassa…pe… sadevamanussāya diṭṭhaṃ sutaṃ mutaṃ viññātaṃ pattaṃ pariyesitaṃ anuvicaritaṃ manasā, tamahaṃ jānāmi…pe… tamahaṃ abbhaññāsiṃ, taṃ tathāgatassa viditaṃ, taṃ tathāgato na upaṭṭhāsī’’ti (a. ni. 4.24).
એવં તથદસ્સિતાય તથાગતો. એત્થ તથદસ્સિઅત્થે તથાગતોતિ પદસ્સ સમ્ભવો વેદિતબ્બો.
Evaṃ tathadassitāya tathāgato. Ettha tathadassiatthe tathāgatoti padassa sambhavo veditabbo.
કથં તથવાદિતાય તથાગતો? યં રત્તિં ભગવા અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધો, યઞ્ચ રત્તિં અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયિ, એત્થન્તરે પઞ્ચચત્તાલીસવસ્સપરિમાણકાલે યં ભગવતા ભાસિતં સુત્તગેય્યાદિ, સબ્બં તં પરિસુદ્ધં પરિપુણ્ણં રાગમદાદિનિમ્મદનં એકસદિસં તથં અવિતથં. તેનાહ –
Kathaṃ tathavāditāya tathāgato? Yaṃ rattiṃ bhagavā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddho, yañca rattiṃ anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyi, etthantare pañcacattālīsavassaparimāṇakāle yaṃ bhagavatā bhāsitaṃ suttageyyādi, sabbaṃ taṃ parisuddhaṃ paripuṇṇaṃ rāgamadādinimmadanaṃ ekasadisaṃ tathaṃ avitathaṃ. Tenāha –
‘‘યઞ્ચ, ચુન્દ, રત્તિં તથાગતો અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુજ્ઝતિ, યઞ્ચ રત્તિં અનુપાદિસેસાય નિબ્બાનધાતુયા પરિનિબ્બાયતિ, યં એતસ્મિં અન્તરે ભાસતિ લપતિ નિદ્દિસતિ, સબ્બં તં તથેવ હોતિ, નો અઞ્ઞથા. તસ્મા ‘તથાગતો’તિ વુચ્ચતી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૩.૧૮૮; અ॰ નિ॰ ૪.૨૩).
‘‘Yañca, cunda, rattiṃ tathāgato anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambujjhati, yañca rattiṃ anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyati, yaṃ etasmiṃ antare bhāsati lapati niddisati, sabbaṃ taṃ tatheva hoti, no aññathā. Tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (dī. ni. 3.188; a. ni. 4.23).
ગદઅત્થો હિ એત્થ ગતસદ્દો. એવં તથવાદિતાય તથાગતો. અપિચ આગદનં આગદો, વચનન્તિ અત્થો. તથો અવિપરીતો આગદો અસ્સાતિ દકારસ્સ તકારં કત્વા તથાગતોતિ, એવમ્પેત્થ પદસિદ્ધિ વેદિતબ્બા.
Gadaattho hi ettha gatasaddo. Evaṃ tathavāditāya tathāgato. Apica āgadanaṃ āgado, vacananti attho. Tatho aviparīto āgado assāti dakārassa takāraṃ katvā tathāgatoti, evampettha padasiddhi veditabbā.
કથં તથાકારિતાય તથાગતો? ભગવતો હિ વાચાય કાયો અનુલોમેતિ, કાયસ્સપિ વાચા. તસ્મા યથાવાદી તથાકારી, યથાકારી તથાવાદી ચ હોતિ. એવંભૂતસ્સ ચસ્સ યથા વાચા, કાયોપિ તથા ગતો પવત્તો. યથા ચ કાયો, વાચાપિ તથા ગતાતિ તથાગતો. તેનાહ ‘‘યથાવાદી, ભિક્ખવે, તથાગતો તથાકારી, યથાકારી તથાવાદી. ઇતિ યથાવાદી તથાકારી, યથાકારી તથાવાદી. તસ્મા ‘તથાગતો’તિ વુચ્ચતી’’તિ. એવં તથાકારિતાય તથાગતો.
Kathaṃ tathākāritāya tathāgato? Bhagavato hi vācāya kāyo anulometi, kāyassapi vācā. Tasmā yathāvādī tathākārī, yathākārī tathāvādī ca hoti. Evaṃbhūtassa cassa yathā vācā, kāyopi tathā gato pavatto. Yathā ca kāyo, vācāpi tathā gatāti tathāgato. Tenāha ‘‘yathāvādī, bhikkhave, tathāgato tathākārī, yathākārī tathāvādī. Iti yathāvādī tathākārī, yathākārī tathāvādī. Tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti. Evaṃ tathākāritāya tathāgato.
કથં અભિભવનટ્ઠેન તથાગતો? યસ્મા ભગવા ઉપરિ ભવગ્ગં હેટ્ઠા અવીચિં પરિયન્તં કરિત્વા તિરિયં અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ સબ્બસત્તે અભિભવતિ સીલેનપિ સમાધિનાપિ પઞ્ઞાયપિ વિમુત્તિયાપિ વિમુત્તિઞાણદસ્સનેનપિ, ન તસ્સ તુલા વા પમાણં વા અત્થિ, અથ ખો અતુલો અપ્પમેય્યો અનુત્તરો દેવાનં અતિદેવો સક્કાનં અતિસક્કો બ્રહ્માનં અતિબ્રહ્મા સબ્બસત્તુત્તમો, તસ્મા તથાગતો. તેનાહ –
Kathaṃ abhibhavanaṭṭhena tathāgato? Yasmā bhagavā upari bhavaggaṃ heṭṭhā avīciṃ pariyantaṃ karitvā tiriyaṃ aparimāṇāsu lokadhātūsu sabbasatte abhibhavati sīlenapi samādhināpi paññāyapi vimuttiyāpi vimuttiñāṇadassanenapi, na tassa tulā vā pamāṇaṃ vā atthi, atha kho atulo appameyyo anuttaro devānaṃ atidevo sakkānaṃ atisakko brahmānaṃ atibrahmā sabbasattuttamo, tasmā tathāgato. Tenāha –
‘‘સદેવકે, ભિક્ખવે, લોકે…પે॰… મનુસ્સાય તથાગતો અભિભૂ અનભિભૂતો અઞ્ઞદત્થુ દસો વસવત્તી, તસ્મા ‘તથાગતો’તિ વુચ્ચતી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૩.૧૮૮; અ॰ નિ॰ ૪.૨૩).
‘‘Sadevake, bhikkhave, loke…pe… manussāya tathāgato abhibhū anabhibhūto aññadatthu daso vasavattī, tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (dī. ni. 3.188; a. ni. 4.23).
તત્રાયં પદસિદ્ધિ – અગદો વિય અગદો, દેસનાવિલાસો ચેવ પુઞ્ઞુસ્સયો ચ. તેન હેસ મહાનુભાવો ભિસક્કો વિય દિબ્બાગદેન સપ્પે, સબ્બપરપ્પવાદિનો સદેવકઞ્ચ લોકં અભિભવતિ. ઇતિ સબ્બલોકાભિભવને તથો અવિપરીતો યથાવુત્તો અગદો એતસ્સાતિ દકારસ્સ તકારં કત્વા તથાગતોતિ વેદિતબ્બો. એવં અભિભવનટ્ઠેન તથાગતો.
Tatrāyaṃ padasiddhi – agado viya agado, desanāvilāso ceva puññussayo ca. Tena hesa mahānubhāvo bhisakko viya dibbāgadena sappe, sabbaparappavādino sadevakañca lokaṃ abhibhavati. Iti sabbalokābhibhavane tatho aviparīto yathāvutto agado etassāti dakārassa takāraṃ katvā tathāgatoti veditabbo. Evaṃ abhibhavanaṭṭhena tathāgato.
અપિચ તથાય ગતોતિ તથાગતો, તથં ગતોતિ તથાગતો. તત્થ સકલલોકં તીરણપરિઞ્ઞાય તથાય ગતો અવગતોતિ તથાગતો, લોકસમુદયં પહાનપરિઞ્ઞાય તથાય ગતો અતીતોતિ તથાગતો, લોકનિરોધં સચ્છિકિરિયાય તથાય ગતો અધિગતોતિ તથાગતો. લોકનિરોધગામિનિં પટિપદં તથં ગતો પટિપન્નોતિ તથાગતો. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –
Apica tathāya gatoti tathāgato, tathaṃ gatoti tathāgato. Tattha sakalalokaṃ tīraṇapariññāya tathāya gato avagatoti tathāgato, lokasamudayaṃ pahānapariññāya tathāya gato atītoti tathāgato, lokanirodhaṃ sacchikiriyāya tathāya gato adhigatoti tathāgato. Lokanirodhagāminiṃ paṭipadaṃ tathaṃ gato paṭipannoti tathāgato. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘લોકો, ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધો. લોકસ્મા તથાગતો વિસંયુત્તો. લોકસમુદયો, ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધો, લોકસમુદયો તથાગતસ્સ પહીનો. લોકનિરોધો, ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધો, લોકનિરોધો તથાગતસ્સ સચ્છિકતો. લોકનિરોધગામિની પટિપદા, ભિક્ખવે, તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધા, લોકનિરોધગામિની પટિપદા તથાગતસ્સ ભાવિતા. યં, ભિક્ખવે, સદેવકસ્સ…પે॰… સબ્બં તં તથાગતેન અભિસમ્બુદ્ધં. તસ્મા ‘તથાગતો’તિ વુચ્ચતી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૨૩).
‘‘Loko, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddho. Lokasmā tathāgato visaṃyutto. Lokasamudayo, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddho, lokasamudayo tathāgatassa pahīno. Lokanirodho, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddho, lokanirodho tathāgatassa sacchikato. Lokanirodhagāminī paṭipadā, bhikkhave, tathāgatena abhisambuddhā, lokanirodhagāminī paṭipadā tathāgatassa bhāvitā. Yaṃ, bhikkhave, sadevakassa…pe… sabbaṃ taṃ tathāgatena abhisambuddhaṃ. Tasmā ‘tathāgato’ti vuccatī’’ti (a. ni. 4.23).
અપરેહિપિ અટ્ઠહિ કારણેહિ ભગવા તથાગતો. તથાય આગતોતિ તથાગતો, તથાય ગતોતિ તથાગતો, તથાનિ આગતોતિ તથાગતો, તથા ગતોતિ તથાગતો, તથાવિધોતિ તથાગતો, તથાપવત્તિકોતિ તથાગતો, તથેહિ આગતોતિ તથાગતો, તથા ગતભાવેન તથાગતોતિ.
Aparehipi aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā tathāgato. Tathāya āgatoti tathāgato, tathāya gatoti tathāgato, tathāni āgatoti tathāgato, tathā gatoti tathāgato, tathāvidhoti tathāgato, tathāpavattikoti tathāgato, tathehi āgatoti tathāgato, tathā gatabhāvena tathāgatoti.
કથં તથાય આગતોતિ તથાગતો? યા સા ભગવતા સુમેધભૂતેન દીપઙ્કરદસબલસ્સ પાદમૂલે –
Kathaṃ tathāya āgatoti tathāgato? Yā sā bhagavatā sumedhabhūtena dīpaṅkaradasabalassa pādamūle –
‘‘મનુસ્સત્તં લિઙ્ગસમ્પત્તિ, હેતુ સત્થારદસ્સનં;
‘‘Manussattaṃ liṅgasampatti, hetu satthāradassanaṃ;
પબ્બજ્જા ગુણસમ્પત્તિ, અધિકારો ચ છન્દતા;
Pabbajjā guṇasampatti, adhikāro ca chandatā;
અટ્ઠધમ્મસમોધાના, અભિનીહારો સમિજ્ઝતી’’તિ. (બુ॰ વં॰ ૨.૫૯) –
Aṭṭhadhammasamodhānā, abhinīhāro samijjhatī’’ti. (bu. vaṃ. 2.59) –
એવં વુત્તં અટ્ઠઙ્ગસમન્નાગતં અભિનીહારં સમ્પાદેન્તેન ‘‘અહં સદેવકં લોકં તિણ્ણો તારેસ્સામિ, મુત્તો મોચેસ્સામિ, દન્તો દમેસ્સામિ, અસ્સત્થો અસ્સાસેસ્સામિ, પરિનિબ્બુતો પરિનિબ્બાપેસ્સામિ , સુદ્ધો સોધેસ્સામિ , બુદ્ધો બોધેસ્સામી’’તિ મહાપટિઞ્ઞા પવત્તિતા. વુત્તં હેતં –
Evaṃ vuttaṃ aṭṭhaṅgasamannāgataṃ abhinīhāraṃ sampādentena ‘‘ahaṃ sadevakaṃ lokaṃ tiṇṇo tāressāmi, mutto mocessāmi, danto damessāmi, assattho assāsessāmi, parinibbuto parinibbāpessāmi , suddho sodhessāmi , buddho bodhessāmī’’ti mahāpaṭiññā pavattitā. Vuttaṃ hetaṃ –
‘‘કિં મે એકેન તિણ્ણેન, પુરિસેન થામદસ્સિના;
‘‘Kiṃ me ekena tiṇṇena, purisena thāmadassinā;
સબ્બઞ્ઞુતં પાપુણિત્વા, સન્તારેસ્સં સદેવકં.
Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, santāressaṃ sadevakaṃ.
‘‘ઇમિના મે અધિકારેન, કતેન પુરિસુત્તમે;
‘‘Iminā me adhikārena, katena purisuttame;
સબ્બઞ્ઞુતં પાપુણિત્વા, તારેમિ જનતં બહું.
Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, tāremi janataṃ bahuṃ.
‘‘સંસારસોતં છિન્દિત્વા, વિદ્ધંસેત્વા તયો ભવે;
‘‘Saṃsārasotaṃ chinditvā, viddhaṃsetvā tayo bhave;
ધમ્મનાવં સમારુય્હ, સન્તારેસ્સં સદેવકં.
Dhammanāvaṃ samāruyha, santāressaṃ sadevakaṃ.
‘‘કિં મે અઞ્ઞાતવેસેન, ધમ્મં સચ્છિકતેનિધ;
‘‘Kiṃ me aññātavesena, dhammaṃ sacchikatenidha;
સબ્બઞ્ઞુતં પાપુણિત્વા, બુદ્ધો હેસ્સં સદેવકે’’તિ. (બુ॰ વં॰ ૫૫-૫૮);
Sabbaññutaṃ pāpuṇitvā, buddho hessaṃ sadevake’’ti. (bu. vaṃ. 55-58);
તં પનેતં મહાપટિઞ્ઞં સકલસ્સપિ બુદ્ધકરધમ્મસમુદાયસ્સ પવિચયપચ્ચવેક્ખણસમાદાનાનં કારણભૂતં અવિસંવાદેન્તો લોકનાથો યસ્મા મહાકપ્પાનં સતસહસ્સાધિકાનિ ચત્તારિ અસઙ્ખ્યેય્યાનિ સક્કચ્ચં નિરન્તરં નિરવસેસતો દાનપારમિઆદયો સમતિંસપારમિયો પૂરેત્વા, અઙ્ગપરિચ્ચાગાદયો પઞ્ચ મહાપરિચ્ચાગે પરિચ્ચજિત્વા, સચ્ચાધિટ્ઠાનાદીનિ ચત્તારિ અધિટ્ઠાનાનિ પરિબ્રૂહેત્વા, પુઞ્ઞઞાણસમ્ભારે સમ્ભરિત્વા પુબ્બયોગપુબ્બચરિયધમ્મક્ખાનઞાતત્થચરિયાદયો ઉક્કંસાપેત્વા, બુદ્ધિચરિયં પરમકોટિં પાપેત્વા અનુત્તરં સમ્માસમ્બોધિં અભિસમ્બુજ્ઝિ; તસ્મા તસ્સેવ સા મહાપટિઞ્ઞા તથા અવિતથા અનઞ્ઞથા, ન તસ્સ વાલગ્ગમત્તમ્પિ વિતથં અત્થિ. તથા હિ દીપઙ્કરો દસબલો કોણ્ડઞ્ઞો, મઙ્ગલો…પે॰… કસ્સપો ભગવાતિ ઇમે ચતુવીસતિ સમ્માસમ્બુદ્ધા પટિપાટિયા ઉપ્પન્ના ‘‘બુદ્ધો ભવિસ્સતી’’તિ નં બ્યાકરિંસુ. એવં ચતુવીસતિયા બુદ્ધાનં સન્તિકે લદ્ધબ્યાકરણો યે તે કતાભિનીહારેહિ બોધિસત્તેહિ લદ્ધબ્બા આનિસંસા, તે લભિત્વાવ આગતોતિ તાય યથાવુત્તાય મહાપટિઞ્ઞાય તથાય અભિસમ્બુદ્ધભાવં આગતો અધિગતોતિ તથાગતો. એવં તથાય આગતોતિ તથાગતો.
Taṃ panetaṃ mahāpaṭiññaṃ sakalassapi buddhakaradhammasamudāyassa pavicayapaccavekkhaṇasamādānānaṃ kāraṇabhūtaṃ avisaṃvādento lokanātho yasmā mahākappānaṃ satasahassādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni sakkaccaṃ nirantaraṃ niravasesato dānapāramiādayo samatiṃsapāramiyo pūretvā, aṅgapariccāgādayo pañca mahāpariccāge pariccajitvā, saccādhiṭṭhānādīni cattāri adhiṭṭhānāni paribrūhetvā, puññañāṇasambhāre sambharitvā pubbayogapubbacariyadhammakkhānañātatthacariyādayo ukkaṃsāpetvā, buddhicariyaṃ paramakoṭiṃ pāpetvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambujjhi; tasmā tasseva sā mahāpaṭiññā tathā avitathā anaññathā, na tassa vālaggamattampi vitathaṃ atthi. Tathā hi dīpaṅkaro dasabalo koṇḍañño, maṅgalo…pe… kassapo bhagavāti ime catuvīsati sammāsambuddhā paṭipāṭiyā uppannā ‘‘buddho bhavissatī’’ti naṃ byākariṃsu. Evaṃ catuvīsatiyā buddhānaṃ santike laddhabyākaraṇo ye te katābhinīhārehi bodhisattehi laddhabbā ānisaṃsā, te labhitvāva āgatoti tāya yathāvuttāya mahāpaṭiññāya tathāya abhisambuddhabhāvaṃ āgato adhigatoti tathāgato. Evaṃ tathāya āgatoti tathāgato.
કથં તથાય ગતોતિ તથાગતો? યાયં મહાકરુણા લોકનાથસ્સ, યાય મહાદુક્ખસમ્બાધપ્પટિપન્નં સત્તનિકાયં દિસ્વા ‘‘તસ્સ નત્થઞ્ઞો કોચિ પટિસરણં, અહમેવ નં ઇતો સંસારદુક્ખતો મુત્તો મોચેસ્સામી’’તિ સમુસ્સાહિતમાનસો મહાભિનીહારં અકાસિ. કત્વા ચ યથાપણિધાનં સકલલોકહિતસમ્પાદનાય ઉસ્સુક્કમાપન્નો અત્તનો કાયજીવિતનિરપેક્ખો પરેસં સોતપથગમનમત્તેનપિ ચિત્તુત્રાસસમુપ્પાદિકા અતિદુક્કરા દુક્કરચરિયા સમાચરન્તો યથા મહાબોધિસત્તાનં પટિપત્તિ હાનભાગિયા સંકિલેસભાગિયા ઠિતિભાગિયા વા ન હોતિ, અથ ખો ઉત્તરિ વિસેસભાગિયાવ હોતિ, તથા પટિપજ્જમાનો અનુપુબ્બેન નિરવસેસે બોધિસમ્ભારે સમાનેત્વા અભિસમ્બોધિં પાપુણિ. તતો પરઞ્ચ તાયેવ મહાકરુણાય સઞ્ચોદિતમાનસો પવિવેકરતિં પરમઞ્ચ સન્તં વિમોક્ખસુખં પહાય બાલજનબહુલે લોકે તેહિ સમુપ્પાદિતં સમ્માનાવમાનવિપ્પકારં અગણેત્વા વેનેય્યજનવિનયનેન નિરવસેસં બુદ્ધકિચ્ચં નિટ્ઠપેસિ. તત્ર યો ભગવતો સત્તેસુ મહાકરુણાય સમોક્કમનાકારો, સો પરતો આવિ ભવિસ્સતિ. યથા બુદ્ધભૂતસ્સ લોકનાથસ્સ સત્તેસુ મહાકરુણા, એવં બોધિસત્તભૂતસ્સપિ મહાભિનીહારકાલાદીસૂતિ સબ્બત્થ સબ્બદા ચ એકસદિસતાય તથાવ સા અવિતથા અનઞ્ઞથા. તસ્મા તીસુપિ અવત્થાસુ સબ્બસત્તેસુ સમાનરસાય તથાય મહાકરુણાય સકલલોકહિતાય ગતો પટિપન્નોતિ તથાગતો. એવં તથાય ગતોતિ તથાગતો.
Kathaṃ tathāya gatoti tathāgato? Yāyaṃ mahākaruṇā lokanāthassa, yāya mahādukkhasambādhappaṭipannaṃ sattanikāyaṃ disvā ‘‘tassa natthañño koci paṭisaraṇaṃ, ahameva naṃ ito saṃsāradukkhato mutto mocessāmī’’ti samussāhitamānaso mahābhinīhāraṃ akāsi. Katvā ca yathāpaṇidhānaṃ sakalalokahitasampādanāya ussukkamāpanno attano kāyajīvitanirapekkho paresaṃ sotapathagamanamattenapi cittutrāsasamuppādikā atidukkarā dukkaracariyā samācaranto yathā mahābodhisattānaṃ paṭipatti hānabhāgiyā saṃkilesabhāgiyā ṭhitibhāgiyā vā na hoti, atha kho uttari visesabhāgiyāva hoti, tathā paṭipajjamāno anupubbena niravasese bodhisambhāre samānetvā abhisambodhiṃ pāpuṇi. Tato parañca tāyeva mahākaruṇāya sañcoditamānaso pavivekaratiṃ paramañca santaṃ vimokkhasukhaṃ pahāya bālajanabahule loke tehi samuppāditaṃ sammānāvamānavippakāraṃ agaṇetvā veneyyajanavinayanena niravasesaṃ buddhakiccaṃ niṭṭhapesi. Tatra yo bhagavato sattesu mahākaruṇāya samokkamanākāro, so parato āvi bhavissati. Yathā buddhabhūtassa lokanāthassa sattesu mahākaruṇā, evaṃ bodhisattabhūtassapi mahābhinīhārakālādīsūti sabbattha sabbadā ca ekasadisatāya tathāva sā avitathā anaññathā. Tasmā tīsupi avatthāsu sabbasattesu samānarasāya tathāya mahākaruṇāya sakalalokahitāya gato paṭipannoti tathāgato. Evaṃ tathāya gatoti tathāgato.
કથં તથાનિ આગતોતિ તથાગતો? તથાનિ નામ ચત્તારિ અરિયમગ્ગઞાણાનિ. તાનિ હિ ‘‘ઇદં દુક્ખં, અયં દુક્ખસમુદયો, અયં દુક્ખનિરોધો, અયં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા’’તિ એવં સબ્બઞેય્યસઙ્ગાહકાનં પવત્તિનિવત્તિતદુભયહેતુભૂતાનં ચતુન્નં અરિયસચ્ચાનં, દુક્ખસ્સ પીળનટ્ઠો સઙ્ખતટ્ઠો સન્તાપટ્ઠો વિપરિણામટ્ઠો, સમુદયસ્સ આયૂહનટ્ઠો નિદાનટ્ઠો સંયોગટ્ઠો પલિબોધટ્ઠો, નિરોધસ્સ નિસ્સરણટ્ઠો વિવેકટ્ઠો અસઙ્ખતટ્ઠો અમતટ્ઠો, મગ્ગસ્સ નિય્યાનટ્ઠો હેત્વટ્ઠો દસ્સનટ્ઠો અધિપતેય્યટ્ઠોતિઆદીનં તબ્બિભાગાનઞ્ચ યથાભૂતસભાવાવબોધવિબન્ધકસ્સ સંકિલેસપક્ખસ્સ સમુચ્છિન્દનેન પટિલદ્ધાય તત્થ અસમ્મોહાભિસમયસઙ્ખાતાય અવિપરીતાકારપ્પવત્તિયા ધમ્માનં સભાવસરસલક્ખણસ્સ અવિસંવાદનતો તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ, તાનિ ભગવા અનઞ્ઞનેય્યો સયમેવ આગતો અધિગતો, તસ્મા તથાનિ આગતોતિ તથાગતો.
Kathaṃ tathāni āgatoti tathāgato? Tathāni nāma cattāri ariyamaggañāṇāni. Tāni hi ‘‘idaṃ dukkhaṃ, ayaṃ dukkhasamudayo, ayaṃ dukkhanirodho, ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā’’ti evaṃ sabbañeyyasaṅgāhakānaṃ pavattinivattitadubhayahetubhūtānaṃ catunnaṃ ariyasaccānaṃ, dukkhassa pīḷanaṭṭho saṅkhataṭṭho santāpaṭṭho vipariṇāmaṭṭho, samudayassa āyūhanaṭṭho nidānaṭṭho saṃyogaṭṭho palibodhaṭṭho, nirodhassa nissaraṇaṭṭho vivekaṭṭho asaṅkhataṭṭho amataṭṭho, maggassa niyyānaṭṭho hetvaṭṭho dassanaṭṭho adhipateyyaṭṭhotiādīnaṃ tabbibhāgānañca yathābhūtasabhāvāvabodhavibandhakassa saṃkilesapakkhassa samucchindanena paṭiladdhāya tattha asammohābhisamayasaṅkhātāya aviparītākārappavattiyā dhammānaṃ sabhāvasarasalakkhaṇassa avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni, tāni bhagavā anaññaneyyo sayameva āgato adhigato, tasmā tathāni āgatoti tathāgato.
યથા ચ મગ્ગઞાણાનિ, એવં ભગવતો તીસુ કાલેસુ અપ્પટિહતઞાણાનિ ચતુપટિસમ્ભિદાઞાણાનિ ચતુવેસારજ્જઞાણાનિ પઞ્ચગતિપરિચ્છેદઞાણાનિ છઅસાધારણઞાણાનિ સત્તબોજ્ઝઙ્ગવિભાવનઞાણાનિ અટ્ઠમગ્ગઙ્ગવિભાવનઞાણાનિ નવાનુપુબ્બવિહારસમાપત્તિઞાણાનિ દસબલઞાણાનિ ચ વિભાવેતબ્બાનિ.
Yathā ca maggañāṇāni, evaṃ bhagavato tīsu kālesu appaṭihatañāṇāni catupaṭisambhidāñāṇāni catuvesārajjañāṇāni pañcagatiparicchedañāṇāni chaasādhāraṇañāṇāni sattabojjhaṅgavibhāvanañāṇāni aṭṭhamaggaṅgavibhāvanañāṇāni navānupubbavihārasamāpattiñāṇāni dasabalañāṇāni ca vibhāvetabbāni.
તત્રાયં વિભાવના – યઞ્હિ કિઞ્ચિ અપરિમાણાસુ લોકધાતૂસુ અપરિમાણાનં સત્તાનં હીનાદિભેદભિન્નાનં હીનાદિભેદભિન્નાસુ અતીતાસુ ખન્ધાયતનધાતૂસુ સભાવકિચ્ચાદિ અવત્થાવિસેસાદિ ખન્ધપટિબદ્ધનામગોત્તાદિ ચ જાનિતબ્બં. અનિન્દ્રિયબદ્ધેસુ ચ અતિસુખુમતિરોહિતવિદૂરદેસેસુ રૂપધમ્મેસુ યો તંતંપચ્ચયવિસેસેહિ સદ્ધિં પચ્ચયુપ્પન્નાનં વણ્ણસણ્ઠાનગન્ધરસફસ્સાદિવિસેસો, તત્થ સબ્બત્થેવ હત્થતલે ઠપિતઆમલકો વિય પચ્ચક્ખતો અસઙ્ગમપ્પટિહતં ભગવતો ઞાણં પવત્તતિ, તથા અનાગતાસુ પચ્ચુપ્પન્નાસુ ચાતિ ઇમાનિ તીસુ કાલેસુ અપ્પટિહતઞાણાનિ નામ. યથાહ –
Tatrāyaṃ vibhāvanā – yañhi kiñci aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ hīnādibhedabhinnānaṃ hīnādibhedabhinnāsu atītāsu khandhāyatanadhātūsu sabhāvakiccādi avatthāvisesādi khandhapaṭibaddhanāmagottādi ca jānitabbaṃ. Anindriyabaddhesu ca atisukhumatirohitavidūradesesu rūpadhammesu yo taṃtaṃpaccayavisesehi saddhiṃ paccayuppannānaṃ vaṇṇasaṇṭhānagandharasaphassādiviseso, tattha sabbattheva hatthatale ṭhapitaāmalako viya paccakkhato asaṅgamappaṭihataṃ bhagavato ñāṇaṃ pavattati, tathā anāgatāsu paccuppannāsu cāti imāni tīsu kālesu appaṭihatañāṇāni nāma. Yathāha –
‘‘અતીતંસે બુદ્ધસ્સ ભગવતો અપ્પટિહતં ઞાણં, અનાગતંસે બુદ્ધસ્સ ભગવતો અપ્પટિહતં ઞાણં, પચ્ચુપ્પન્નંસે બુદ્ધસ્સ ભગવતો અપ્પટિહતં ઞાણ’’ન્તિ (પટિ॰ મ॰ ૩.૫).
‘‘Atītaṃse buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇaṃ, anāgataṃse buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇaṃ, paccuppannaṃse buddhassa bhagavato appaṭihataṃ ñāṇa’’nti (paṭi. ma. 3.5).
તાનિ પનેતાનિ તત્થ તત્થ ધમ્માનં સભાવસરસલક્ખણસ્સ અવિસંવાદનતો તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ, તાનિ ભગવા સયમ્ભુઞાણેન અધિગઞ્છિ. એવં તથાનિ આગતોતિ તથાગતો.
Tāni panetāni tattha tattha dhammānaṃ sabhāvasarasalakkhaṇassa avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni, tāni bhagavā sayambhuñāṇena adhigañchi. Evaṃ tathāni āgatoti tathāgato.
તથા અત્થપટિસમ્ભિદા, ધમ્મપટિસમ્ભિદા, નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા, પટિભાનપટિસમ્ભિદાતિ ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા. તત્થ અત્થપભેદસ્સ સલ્લક્ખણવિભાવનવવત્થાનકરણસમત્થં અત્થે પભેદગતં ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા. ધમ્મપભેદસ્સ સલ્લક્ખણવિભાવનવવત્થાનકરણસમત્થં ધમ્મે પભેદગતં ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા. નિરુત્તિપભેદસ્સ સલ્લક્ખણવિભાવનવવત્થાનકરણસમત્થં નિરુત્તાભિલાપે પભેદગતં ઞાણં નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા. પટિભાનપભેદસ્સ સલ્લક્ખણવિભાવનવવત્થાનકરણસમત્થં પટિભાને પભેદગતં ઞાણં પટિભાનપટિસમ્ભિદા. વુત્તઞ્હેતં –
Tathā atthapaṭisambhidā, dhammapaṭisambhidā, niruttipaṭisambhidā, paṭibhānapaṭisambhidāti catasso paṭisambhidā. Tattha atthapabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ atthe pabhedagataṃ ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā. Dhammapabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ dhamme pabhedagataṃ ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Niruttipabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ niruttābhilāpe pabhedagataṃ ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā. Paṭibhānapabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ paṭibhāne pabhedagataṃ ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā. Vuttañhetaṃ –
‘‘અત્થે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા, ધમ્મે ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા, તત્ર ધમ્મનિરુત્તાભિલાપે ઞાણં નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા, ઞાણેસુ ઞાણં પટિભાનપટિસમ્ભિદા’’તિ (વિભ॰ ૭૧૮).
‘‘Atthe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, dhamme ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, tatra dhammaniruttābhilāpe ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā, ñāṇesu ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā’’ti (vibha. 718).
એત્થ ચ હેતુઅનુસારેન અરણીયતો અધિગન્તબ્બતો ચ સઙ્ખેપતો હેતુફલં અત્થો નામ. પભેદતો પન યંકિઞ્ચિ પચ્ચયુપ્પન્નં, નિબ્બાનં, ભાસિતત્થો, વિપાકો, કિરિયાતિ ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા અત્થો. તં અત્થં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ તસ્મિં અત્થે પભેદગતં ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા. ધમ્મોતિ સઙ્ખેપતો પચ્ચયો. સો હિ યસ્મા તં તં અત્થં વિદહતિ પવત્તેતિ ચેવ પાપેતિ ચ, તસ્મા ધમ્મોતિ વુચ્ચતિ. પભેદતો પન યો કોચિ ફલનિબ્બત્તકો હેતુ, અરિયમગ્ગો, ભાસિતં, કુસલં, અકુસલન્તિ ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા ધમ્મો, તં ધમ્મં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ તસ્મિં ધમ્મે પભેદગતં ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા. વુત્તમ્પિ ચેતં –
Ettha ca hetuanusārena araṇīyato adhigantabbato ca saṅkhepato hetuphalaṃ attho nāma. Pabhedato pana yaṃkiñci paccayuppannaṃ, nibbānaṃ, bhāsitattho, vipāko, kiriyāti ime pañca dhammā attho. Taṃ atthaṃ paccavekkhantassa tasmiṃ atthe pabhedagataṃ ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā. Dhammoti saṅkhepato paccayo. So hi yasmā taṃ taṃ atthaṃ vidahati pavatteti ceva pāpeti ca, tasmā dhammoti vuccati. Pabhedato pana yo koci phalanibbattako hetu, ariyamaggo, bhāsitaṃ, kusalaṃ, akusalanti ime pañca dhammā dhammo, taṃ dhammaṃ paccavekkhantassa tasmiṃ dhamme pabhedagataṃ ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Vuttampi cetaṃ –
‘‘દુક્ખે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા, દુક્ખસમુદયે ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા, દુક્ખનિરોધે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા, દુક્ખનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા’’તિ (વિભ॰ ૭૧૯).
‘‘Dukkhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, dukkhasamudaye ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, dukkhanirodhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā’’ti (vibha. 719).
અથ વા હેતુમ્હિ ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા, હેતુફલે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા. યે ધમ્મા જાતા ભૂતા સઞ્જાતા નિબ્બત્તા અભિનિબ્બત્તા પાતુભૂતા, ઇમેસુ ધમ્મેસુ ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા. યમ્હા ધમ્મા તે ધમ્મા જાતા ભૂતા સઞ્જાતા નિબ્બત્તા અભિનિબ્બત્તા પાતુભૂતા, તેસુ ધમ્મેસુ ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા. જરામરણે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા, જરામરણસમુદયે ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા. જરામરણનિરોધે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા, જરામરણનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા. જાતિયા, ભવે, ઉપાદાને, તણ્હાય, વેદનાય, ફસ્સે, સળાયતને, નામરૂપે, વિઞ્ઞાણે, સઙ્ખારેસુ ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા, સઙ્ખારસમુદયે ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા. સઙ્ખારનિરોધે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા , સઙ્ખારનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા.
Atha vā hetumhi ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, hetuphale ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā. Ye dhammā jātā bhūtā sañjātā nibbattā abhinibbattā pātubhūtā, imesu dhammesu ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā. Yamhā dhammā te dhammā jātā bhūtā sañjātā nibbattā abhinibbattā pātubhūtā, tesu dhammesu ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Jarāmaraṇe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, jarāmaraṇasamudaye ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Jarāmaraṇanirodhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, jarāmaraṇanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Jātiyā, bhave, upādāne, taṇhāya, vedanāya, phasse, saḷāyatane, nāmarūpe, viññāṇe, saṅkhāresu ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, saṅkhārasamudaye ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Saṅkhāranirodhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā , saṅkhāranirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā.
‘‘ઇધ ભિક્ખુ ધમ્મં જાનાતિ – સુત્તં, ગેય્યં…પે॰… વેદલ્લં. અયં વુચ્ચતિ ધમ્મપટિસમ્ભિદા. સો તસ્સ તસ્સેવ ભાસિતસ્સ અત્થં જાનાતિ – ‘અયં ઇમસ્સ ભાસિતસ્સ અત્થો, અયં ઇમસ્સ ભાસિતસ્સ અત્થો’તિ, અયં વુચ્ચતિ અત્થપટિસમ્ભિદા (વિભ॰ ૭૨૪).
‘‘Idha bhikkhu dhammaṃ jānāti – suttaṃ, geyyaṃ…pe… vedallaṃ. Ayaṃ vuccati dhammapaṭisambhidā. So tassa tasseva bhāsitassa atthaṃ jānāti – ‘ayaṃ imassa bhāsitassa attho, ayaṃ imassa bhāsitassa attho’ti, ayaṃ vuccati atthapaṭisambhidā (vibha. 724).
‘‘કતમે ધમ્મા કુસલા? યસ્મિં સમયે કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ સોમનસ્સસહગતં ઞાણસમ્પયુત્તં રૂપારમ્મણં વા…પે॰… ધમ્મારમ્મણં વા યં યં વા પનારબ્ભ, તસ્મિં સમયે ફસ્સો હોતિ…પે॰… અવિક્ખેપો હોતિ. ઇમે ધમ્મા કુસલા. ઇમેસુ ધમ્મેસુ ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા, તેસં વિપાકે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા’’તિઆદિ વિત્થારો (વિભ॰ ૭૨૫).
‘‘Katame dhammā kusalā? Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti somanassasahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ rūpārammaṇaṃ vā…pe… dhammārammaṇaṃ vā yaṃ yaṃ vā panārabbha, tasmiṃ samaye phasso hoti…pe… avikkhepo hoti. Ime dhammā kusalā. Imesu dhammesu ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, tesaṃ vipāke ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā’’tiādi vitthāro (vibha. 725).
તસ્મિં અત્થે ચ ધમ્મે ચ સભાવનિરુત્તિ અબ્યભિચારવોહારો અભિલાપો, તસ્મિં સભાવનિરુત્તાભિલાપે માગધિકાય સબ્બસત્તાનં મૂલભાસાય ‘‘અયં સભાવનિરુત્તિ, અયં ન સભાવનિરુત્તી’’તિ પભેદગતં ઞાણં નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા. યથાવુત્તેસુ તેસુ ઞાણેસુ ગોચરકિચ્ચાદિવસેન વિત્થારતો પવત્તં સબ્બમ્પિ ઞાણમારમ્મણં કત્વા પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ તસ્મિં ઞાણે પભેદગતં ઞાણં પટિભાનપટિસમ્ભિદા. ઇતિ ઇમાનિ ચત્તારિ પટિસમ્ભિદાઞાણાનિ સયમેવ ભગવતા અધિગતાનિ અત્થધમ્માદિકે તસ્મિં તસ્મિં અત્તનો વિસયે અવિસંવાદનવસેન અવિપરીતાકારપ્પવત્તિયા તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ. એવમ્પિ ભગવા તથાનિ આગતોતિ તથાગતો.
Tasmiṃ atthe ca dhamme ca sabhāvanirutti abyabhicāravohāro abhilāpo, tasmiṃ sabhāvaniruttābhilāpe māgadhikāya sabbasattānaṃ mūlabhāsāya ‘‘ayaṃ sabhāvanirutti, ayaṃ na sabhāvaniruttī’’ti pabhedagataṃ ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā. Yathāvuttesu tesu ñāṇesu gocarakiccādivasena vitthārato pavattaṃ sabbampi ñāṇamārammaṇaṃ katvā paccavekkhantassa tasmiṃ ñāṇe pabhedagataṃ ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā. Iti imāni cattāri paṭisambhidāñāṇāni sayameva bhagavatā adhigatāni atthadhammādike tasmiṃ tasmiṃ attano visaye avisaṃvādanavasena aviparītākārappavattiyā tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.
તથા યં કિઞ્ચિ ઞેય્યં નામ, સબ્બં તં ભગવતા સબ્બાકારેન ઞાતં દિટ્ઠં અધિગતં અભિસમ્બુદ્ધં. તથા હિસ્સ અભિઞ્ઞેય્યા ધમ્મા અભિઞ્ઞેય્યતો બુદ્ધા, પરિઞ્ઞેય્યા ધમ્મા પરિઞ્ઞેય્યતો બુદ્ધા, પહાતબ્બા ધમ્મા પહાતબ્બતો બુદ્ધા, સચ્છિકાતબ્બા ધમ્મા સચ્છિકાતબ્બતો બુદ્ધા, ભાવેતબ્બા ધમ્મા ભાવેતબ્બતો બુદ્ધા, યતો નં કોચિ સમણો વા બ્રાહ્મણો વા દેવો વા મારો વા બ્રહ્મા વા ‘‘ઇમે નામ તે ધમ્મા અનભિસમ્બુદ્ધા’’તિ સહ ધમ્મેન અનુયુઞ્જિતું સમત્થો નત્થિ.
Tathā yaṃ kiñci ñeyyaṃ nāma, sabbaṃ taṃ bhagavatā sabbākārena ñātaṃ diṭṭhaṃ adhigataṃ abhisambuddhaṃ. Tathā hissa abhiññeyyā dhammā abhiññeyyato buddhā, pariññeyyā dhammā pariññeyyato buddhā, pahātabbā dhammā pahātabbato buddhā, sacchikātabbā dhammā sacchikātabbato buddhā, bhāvetabbā dhammā bhāvetabbato buddhā, yato naṃ koci samaṇo vā brāhmaṇo vā devo vā māro vā brahmā vā ‘‘ime nāma te dhammā anabhisambuddhā’’ti saha dhammena anuyuñjituṃ samattho natthi.
યં કિઞ્ચિ પહાતબ્બં નામ, સબ્બં તં ભગવતા અનવસેસતો બોધિમૂલેયેવ પહીનં અનુપ્પત્તિધમ્મં, ન તસ્સ પહાનાય ઉત્તરિ કરણીયં અત્થિ . તથા હિસ્સ લોભદોસમોહવિપરીતમનસિકારઅહિરિકાનોત્તપ્પથિનમિદ્ધ- કોધૂપનાહમક્ખપલાસઇસ્સામચ્છરિય- માયાસાઠેય્યથમ્ભસારમ્ભમાનાતિમાનમદપમાદતિવિધાકુસલમૂલદુચ્ચરિત- વિસમસઞ્ઞામલવિતક્કપપઞ્ચએસનાતણ્હાચતુબ્બિધવિપરિયેસઆસવ- ગન્થઓઘયોગાગતિતણ્હુપાદાનપઞ્ચાભિનન્દનનીવરણ- ચેતોખિલચેતસોવિનિબન્ધછવિવાદમૂલસત્તાનુસય- અટ્ઠમિચ્છત્તનવઆઘાતવત્થુતણ્હામૂલકદસઅકુસલ- કમ્મપથએકવીસતિઅનેસનદ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિગતઅટ્ઠસતતણ્હાવિચરિતાદિપ્પભેદં દિયડ્ઢકિલેસસહસ્સં સહ વાસનાય પહીનં સમુચ્છિન્નં સમૂહતં, યતો નં કોચિ સમણો વા…પે॰… બ્રહ્મા વા ‘‘ઇમે નામ તે કિલેસા અપ્પહીના’’તિ સહ ધમ્મેન અનુયુઞ્જિતું સમત્થો નત્થિ.
Yaṃ kiñci pahātabbaṃ nāma, sabbaṃ taṃ bhagavatā anavasesato bodhimūleyeva pahīnaṃ anuppattidhammaṃ, na tassa pahānāya uttari karaṇīyaṃ atthi . Tathā hissa lobhadosamohaviparītamanasikāraahirikānottappathinamiddha- kodhūpanāhamakkhapalāsaissāmacchariya- māyāsāṭheyyathambhasārambhamānātimānamadapamādatividhākusalamūladuccarita- visamasaññāmalavitakkapapañcaesanātaṇhācatubbidhavipariyesaāsava- ganthaoghayogāgatitaṇhupādānapañcābhinandananīvaraṇa- cetokhilacetasovinibandhachavivādamūlasattānusaya- aṭṭhamicchattanavaāghātavatthutaṇhāmūlakadasaakusala- kammapathaekavīsatianesanadvāsaṭṭhidiṭṭhigataaṭṭhasatataṇhāvicaritādippabhedaṃ diyaḍḍhakilesasahassaṃ saha vāsanāya pahīnaṃ samucchinnaṃ samūhataṃ, yato naṃ koci samaṇo vā…pe… brahmā vā ‘‘ime nāma te kilesā appahīnā’’ti saha dhammena anuyuñjituṃ samattho natthi.
યે ચિમે ભગવતા કમ્મવિપાકકિલેસૂપવાદઆણાવીતિક્કમપ્પભેદા અન્તરાયિકા ધમ્મા વુત્તા, અલમેવ તે એકન્તેન અન્તરાયાય, યતો નં કોચિ સમણો વા…પે॰… બ્રહ્મા વા ‘‘નાલં તે પટિસેવતો અન્તરાયાયા’’તિ સહ ધમ્મેન અનુયુઞ્જિતું સમત્થો નત્થિ.
Ye cime bhagavatā kammavipākakilesūpavādaāṇāvītikkamappabhedā antarāyikā dhammā vuttā, alameva te ekantena antarāyāya, yato naṃ koci samaṇo vā…pe… brahmā vā ‘‘nālaṃ te paṭisevato antarāyāyā’’ti saha dhammena anuyuñjituṃ samattho natthi.
યો ચ ભગવતા નિરવસેસવટ્ટદુક્ખનિસ્સરણાય સીલસમાધિપઞ્ઞાસઙ્ગહો સત્તકોટ્ઠાસિકો સત્તતિંસપ્પભેદો અરિયમગ્ગપુબ્બઙ્ગમો અનુત્તરો નિય્યાનધમ્મો દેસિતો, સો એકન્તેનેવ નિય્યાતિ પટિપન્નસ્સ વટ્ટદુક્ખતો, યતો નં કોચિ સમણો વા…પે॰… બ્રહ્મા વા ‘‘નિય્યાનધમ્મો તયા દેસિતો ન નિય્યાતી’’તિ સહ ધમ્મેન અનુયુઞ્જિતું સમત્થો નત્થિ. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ તે પટિજાનતો ઇમે ધમ્મા અનભિસમ્બુદ્ધા’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૧૫૦) વિત્થારો. એવમેતાનિ અત્તનો ઞાણપ્પહાનદેસનાવિસેસાનં અવિતથભાવાવબોધનતો અવિપરીતાકારપ્પવત્તાનિ ભગવતો ચતુવેસારજ્જઞાણાનિ તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ. એવમ્પિ ભગવા તથાનિ આગતોતિ તથાગતો.
Yo ca bhagavatā niravasesavaṭṭadukkhanissaraṇāya sīlasamādhipaññāsaṅgaho sattakoṭṭhāsiko sattatiṃsappabhedo ariyamaggapubbaṅgamo anuttaro niyyānadhammo desito, so ekanteneva niyyāti paṭipannassa vaṭṭadukkhato, yato naṃ koci samaṇo vā…pe… brahmā vā ‘‘niyyānadhammo tayā desito na niyyātī’’ti saha dhammena anuyuñjituṃ samattho natthi. Vuttañhetaṃ – ‘‘sammāsambuddhassa te paṭijānato ime dhammā anabhisambuddhā’’ti (ma. ni. 1.150) vitthāro. Evametāni attano ñāṇappahānadesanāvisesānaṃ avitathabhāvāvabodhanato aviparītākārappavattāni bhagavato catuvesārajjañāṇāni tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.
તથા નિરયગતિ, તિરચ્છાનગતિ, પેતગતિ, મનુસ્સગતિ, દેવગતીતિ પઞ્ચ ગતિયો. તાસુ સઞ્જીવાદયો અટ્ઠ મહાનિરયા , કુક્કુળાદયો સોળસ ઉસ્સદનિરયા, લોકન્તરિકનિરયો ચાતિ સબ્બેપિમે એકન્તદુક્ખતાય નિરસ્સાદટ્ઠેન નિરયા ચ, સકકમ્મુના ગન્તબ્બતો ગતિ ચાતિ નિરયગતિ . તિબ્બન્ધકારસીતનરકાપિ એતેસ્વેવ અન્તોગધા કિમિકીટપટઙ્ગસરીસપપક્ખિસોણસિઙ્ગાલાદયો તિરિયં અઞ્છિતભાવેન તિરચ્છાના નામ. તે એવ ગતીતિ તિરચ્છાનગતિ. ખુપ્પિપાસિતપરદત્તૂપજીવિનિજ્ઝામતણ્હિકાદયો દુક્ખબહુલતાય પકટ્ઠસુખતો ઇતા વિગતાતિ પેતા, તે એવ ગતીતિ પેતગતિ. કાલકઞ્ચિકાદિઅસુરાપિ એતેસ્વેવ અન્તોગધા. પરિત્તદીપવાસીહિ સદ્ધિં જમ્બુદીપાદિચતુમહાદીપવાસિનો મનસો ઉસ્સન્નતાય મનુસ્સા, તે એવ ગતીતિ મનુસ્સગતિ. ચાતુમહારાજિકતો પટ્ઠાય યાવ નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનૂપગાતિ ઇમે છબ્બીસતિ દેવનિકાયા દિબ્બન્તિ અત્તનો ઇદ્ધાનુભાવેન કીળન્તિ જોતેન્તિ ચાતિ દેવા, તે એવ ગતીતિ દેવગતિ.
Tathā nirayagati, tiracchānagati, petagati, manussagati, devagatīti pañca gatiyo. Tāsu sañjīvādayo aṭṭha mahānirayā , kukkuḷādayo soḷasa ussadanirayā, lokantarikanirayo cāti sabbepime ekantadukkhatāya nirassādaṭṭhena nirayā ca, sakakammunā gantabbato gati cāti nirayagati. Tibbandhakārasītanarakāpi etesveva antogadhā kimikīṭapaṭaṅgasarīsapapakkhisoṇasiṅgālādayo tiriyaṃ añchitabhāvena tiracchānā nāma. Te eva gatīti tiracchānagati. Khuppipāsitaparadattūpajīvinijjhāmataṇhikādayo dukkhabahulatāya pakaṭṭhasukhato itā vigatāti petā, te eva gatīti petagati. Kālakañcikādiasurāpi etesveva antogadhā. Parittadīpavāsīhi saddhiṃ jambudīpādicatumahādīpavāsino manaso ussannatāya manussā, te eva gatīti manussagati. Cātumahārājikato paṭṭhāya yāva nevasaññānāsaññāyatanūpagāti ime chabbīsati devanikāyā dibbanti attano iddhānubhāvena kīḷanti jotenti cāti devā, te eva gatīti devagati.
તા પનેતા ગતિયો યસ્મા તંતંકમ્મનિબ્બત્તો ઉપપત્તિભવવિસેસો, તસ્મા અત્થતો વિપાકક્ખન્ધા કટત્તા ચ રૂપં. તત્થ ‘‘અયં નામ ગતિ નામ ઇમિના કમ્મુના જાયતિ, તસ્સ કમ્મસ્સ પચ્ચયવિસેસેહિ એવં વિભાગભિન્નત્તા વિસું એતે સત્તનિકાયા એવં વિભાગભિન્ના’’તિ યથાસકંહેતુફલવિભાગપરિચ્છિન્દનવસેન ઠાનસો હેતુસો ભગવતો ઞાણં પવત્તતિ. તેનાહ ભગવા –
Tā panetā gatiyo yasmā taṃtaṃkammanibbatto upapattibhavaviseso, tasmā atthato vipākakkhandhā kaṭattā ca rūpaṃ. Tattha ‘‘ayaṃ nāma gati nāma iminā kammunā jāyati, tassa kammassa paccayavisesehi evaṃ vibhāgabhinnattā visuṃ ete sattanikāyā evaṃ vibhāgabhinnā’’ti yathāsakaṃhetuphalavibhāgaparicchindanavasena ṭhānaso hetuso bhagavato ñāṇaṃ pavattati. Tenāha bhagavā –
‘‘પઞ્ચ ખો ઇમા, સારિપુત્ત, ગતિયો. કતમા પઞ્ચ? નિરયો, તિરચ્છાનયોનિ, પેત્તિવિસયો, મનુસ્સા, દેવા. નિરયઞ્ચાહં, સારિપુત્ત, પજાનામિ, નિરયગામિઞ્ચ મગ્ગં, નિરયગામિનિઞ્ચ પટિપદં; યથા પટિપન્નો ચ કાયસ્સ ભેદા પરં મરણા અપાયં દુગ્ગતિં વિનિપાતં નિરયં ઉપપજ્જતિ, તઞ્ચ પજાનામી’’તિઆદિ (મ॰ નિ॰ ૧.૧૫૩).
‘‘Pañca kho imā, sāriputta, gatiyo. Katamā pañca? Nirayo, tiracchānayoni, pettivisayo, manussā, devā. Nirayañcāhaṃ, sāriputta, pajānāmi, nirayagāmiñca maggaṃ, nirayagāminiñca paṭipadaṃ; yathā paṭipanno ca kāyassa bhedā paraṃ maraṇā apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ nirayaṃ upapajjati, tañca pajānāmī’’tiādi (ma. ni. 1.153).
તાનિ પનેતાનિ ભગવતો ઞાણાનિ તસ્મિં તસ્મિં વિસયે અવિપરીતાકારપ્પવત્તિયા અવિસંવાદનતો તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ. એવમ્પિ ભગવા તથાનિ આગતોતિ તથાગતો.
Tāni panetāni bhagavato ñāṇāni tasmiṃ tasmiṃ visaye aviparītākārappavattiyā avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.
તથા યં સત્તાનં સદ્ધાદિયોગવિકલભાવાવબોધેન અપ્પરજક્ખમહારજક્ખતાદિવિસેસવિભાવનં પઞ્ઞાસાય આકારેહિ પવત્તં ભગવતો ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણં. વુત્તઞ્હેતં – ‘‘સદ્ધો પુગ્ગલો અપ્પરજક્ખો, અસ્સદ્ધો પુગ્ગલો મહારજક્ખો’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૧૧૧) વિત્થારો.
Tathā yaṃ sattānaṃ saddhādiyogavikalabhāvāvabodhena apparajakkhamahārajakkhatādivisesavibhāvanaṃ paññāsāya ākārehi pavattaṃ bhagavato indriyaparopariyattañāṇaṃ. Vuttañhetaṃ – ‘‘saddho puggalo apparajakkho, assaddho puggalo mahārajakkho’’ti (paṭi. ma. 1.111) vitthāro.
યઞ્ચ ‘‘અયં પુગ્ગલો અપ્પરજક્ખો, અયં સસ્સતદિટ્ઠિકો, અયં ઉચ્છેદદિટ્ઠિકો, અયં અનુલોમિકાયં ખન્તિયં ઠિતો, અયં યથાભૂતઞાણે ઠિતો, અયં કામાસયો, ન નેક્ખમ્માદિઆસયો, અયં નેક્ખમ્માસયો, ન કામાદિઆસયો’’તિઆદિના ‘‘ઇમસ્સ કામરાગો અતિવિય થામગતો, ન પટિઘાદિકો, ઇમસ્સ પટિઘો અતિવિય થામગતો, ન કામરાગાદિકો’’તિઆદિના ‘‘ઇમસ્સ પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો અધિકો, ન અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો ન આનેઞ્જાભિસઙ્ખારો, ઇમસ્સ અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો અધિકો, ન પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો ન આનેઞ્જાભિસઙ્ખારો, ઇમસ્સ આનેઞ્જાભિસઙ્ખારો અધિકો, ન પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો ન અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો. ઇમસ્સ કાયસુચરિતં અધિકં, ઇમસ્સ વચીસુચરિતં, ઇમસ્સ મનોસુચરિતં. અયં હીનાધિમુત્તિકો, અયં પણીતાધિમુત્તિકો, અયં કમ્માવરણેન સમન્નાગતો, અયં કિલેસાવરણેન સમન્નાગતો, અયં વિપાકાવરણેન સમન્નાગતો, અયં ન કમ્માવરણેન સમન્નાગતો, ન કિલેસાવરણેન, ન વિપાકાવરણેન સમન્નાગતો’’તિઆદિના ચ સત્તાનં આસયાદીનં યથાભૂતં વિભાવનાકારપ્પવત્તં ભગવતો આસયાનુસયઞાણં. યં સન્ધાય વુત્તં –
Yañca ‘‘ayaṃ puggalo apparajakkho, ayaṃ sassatadiṭṭhiko, ayaṃ ucchedadiṭṭhiko, ayaṃ anulomikāyaṃ khantiyaṃ ṭhito, ayaṃ yathābhūtañāṇe ṭhito, ayaṃ kāmāsayo, na nekkhammādiāsayo, ayaṃ nekkhammāsayo, na kāmādiāsayo’’tiādinā ‘‘imassa kāmarāgo ativiya thāmagato, na paṭighādiko, imassa paṭigho ativiya thāmagato, na kāmarāgādiko’’tiādinā ‘‘imassa puññābhisaṅkhāro adhiko, na apuññābhisaṅkhāro na āneñjābhisaṅkhāro, imassa apuññābhisaṅkhāro adhiko, na puññābhisaṅkhāro na āneñjābhisaṅkhāro, imassa āneñjābhisaṅkhāro adhiko, na puññābhisaṅkhāro na apuññābhisaṅkhāro. Imassa kāyasucaritaṃ adhikaṃ, imassa vacīsucaritaṃ, imassa manosucaritaṃ. Ayaṃ hīnādhimuttiko, ayaṃ paṇītādhimuttiko, ayaṃ kammāvaraṇena samannāgato, ayaṃ kilesāvaraṇena samannāgato, ayaṃ vipākāvaraṇena samannāgato, ayaṃ na kammāvaraṇena samannāgato, na kilesāvaraṇena, na vipākāvaraṇena samannāgato’’tiādinā ca sattānaṃ āsayādīnaṃ yathābhūtaṃ vibhāvanākārappavattaṃ bhagavato āsayānusayañāṇaṃ. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –
‘‘ઇધ તથાગતો સત્તાનં આસયં જાનાતિ, અનુસયં જાનાતિ, ચરિતં જાનાતિ, અધિમુત્તિં જાનાતિ, ભબ્બાભબ્બે સત્તે જાનાતી’’તિઆદિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૧૧૩).
‘‘Idha tathāgato sattānaṃ āsayaṃ jānāti, anusayaṃ jānāti, caritaṃ jānāti, adhimuttiṃ jānāti, bhabbābhabbe satte jānātī’’tiādi (paṭi. ma. 1.113).
યઞ્ચ ઉપરિમહેટ્ઠિમપુરત્થિમપચ્છિમકાયેહિ દક્ખિણવામઅક્ખિકણ્ણસોતનાસિકાસોતઅંસકૂટપસ્સહત્થપાદેહિ અઙ્ગુલઙ્ગુલન્તરેહિ લોમલોમકૂપેહિ ચ અગ્ગિક્ખન્ધૂદકધારાપવત્તનં અનઞ્ઞસાધારણં વિવિધવિકુબ્બનિદ્ધિનિમ્માપનકં ભગવતો યમકપાટિહારિયઞાણં. યં સન્ધાય વુત્તં –
Yañca uparimaheṭṭhimapuratthimapacchimakāyehi dakkhiṇavāmaakkhikaṇṇasotanāsikāsotaaṃsakūṭapassahatthapādehi aṅgulaṅgulantarehi lomalomakūpehi ca aggikkhandhūdakadhārāpavattanaṃ anaññasādhāraṇaṃ vividhavikubbaniddhinimmāpanakaṃ bhagavato yamakapāṭihāriyañāṇaṃ. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –
‘‘ઇધ તથાગતો યમકપાટિહારિયં કરોતિ અસાધારણં સાવકેહિ. ઉપરિમકાયતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, હેટ્ઠિમકાયતો ઉદકધારા પવત્તતિ. હેટ્ઠિમકાયતો અગ્ગિક્ખન્ધો પવત્તતિ, ઉપરિમકાયતો ઉદકધારા પવત્તતી’’તિઆદિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૧૧૬).
‘‘Idha tathāgato yamakapāṭihāriyaṃ karoti asādhāraṇaṃ sāvakehi. Uparimakāyato aggikkhandho pavattati, heṭṭhimakāyato udakadhārā pavattati. Heṭṭhimakāyato aggikkhandho pavattati, uparimakāyato udakadhārā pavattatī’’tiādi (paṭi. ma. 1.116).
યઞ્ચ રાગાદીહિ જાતિઆદીહિ ચ અનેકેહિ દુક્ખધમ્મેહિ ઉપદ્દુતં સત્તનિકાયં તતો નીહરિતુકામતાવસેન નાનાનયેહિ પવત્તસ્સ ભગવતો મહાકરુણોક્કમનસ્સ પચ્ચયભૂતં મહાકરુણાસમાપત્તિઞાણં. યથાહ –
Yañca rāgādīhi jātiādīhi ca anekehi dukkhadhammehi upaddutaṃ sattanikāyaṃ tato nīharitukāmatāvasena nānānayehi pavattassa bhagavato mahākaruṇokkamanassa paccayabhūtaṃ mahākaruṇāsamāpattiñāṇaṃ. Yathāha –
‘‘કતમં તથાગતસ્સ મહાકરુણાસમાપત્તિઞાણં? બહુકેહિ આકારેહિ પસ્સન્તાનં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં સત્તેસુ મહાકરુણા ઓક્કમતિ, આદિત્તો લોકસન્નિવાસોતિ પસ્સન્તાનં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં સત્તેસુ મહાકરુણા ઓક્કમતી’’તિ. –
‘‘Katamaṃ tathāgatassa mahākaruṇāsamāpattiñāṇaṃ? Bahukehi ākārehi passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati, āditto lokasannivāsoti passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamatī’’ti. –
આદિના (પટિ॰ મ॰ ૧.૧૧૭) એકૂનનવુતિયા આકારેહિ વિભજનં કતં.
Ādinā (paṭi. ma. 1.117) ekūnanavutiyā ākārehi vibhajanaṃ kataṃ.
યં પન યાવતા ધમ્મધાતુ, યત્તકં ઞાતબ્બં સઙ્ખતાસઙ્ખતાદિ, તસ્સ સબ્બસ્સ પરોપદેસેન વિના સબ્બાકારતો પટિજાનનસમત્થં આકઙ્ખામત્તપ્પટિબદ્ધવુત્તિ અનઞ્ઞસાધારણં ભગવતો ઞાણં સબ્બથા અનવસેસસઙ્ખતાસઙ્ખતસમ્મુતિસચ્ચાવબોધતો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં, તત્થાવરણાભાવતોવ નિસ્સઙ્ગપ્પવત્તિં ઉપાદાય અનાવરણઞાણન્તિ ચ વુચ્ચતિ. અયમેત્થ સઙ્ખેપો, વિત્થારો પન પરતો આવિ ભવિસ્સતિ.
Yaṃ pana yāvatā dhammadhātu, yattakaṃ ñātabbaṃ saṅkhatāsaṅkhatādi, tassa sabbassa paropadesena vinā sabbākārato paṭijānanasamatthaṃ ākaṅkhāmattappaṭibaddhavutti anaññasādhāraṇaṃ bhagavato ñāṇaṃ sabbathā anavasesasaṅkhatāsaṅkhatasammutisaccāvabodhato sabbaññutaññāṇaṃ, tatthāvaraṇābhāvatova nissaṅgappavattiṃ upādāya anāvaraṇañāṇanti ca vuccati. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana parato āvi bhavissati.
એવમેતાનિ ભગવતો છ અસાધારણઞાણાનિ અવિપરીતાકારપ્પવત્તિયા યથાસકંવિસયસ્સ અવિસંવાદનતો તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ. એવમ્પિ ભગવા તથાનિ આગતોતિ તથાગતો.
Evametāni bhagavato cha asādhāraṇañāṇāni aviparītākārappavattiyā yathāsakaṃvisayassa avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.
તથા ‘‘સત્તિમે, ભિક્ખવે, બોજ્ઝઙ્ગા – સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગો’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૨.૧૭; સં॰ નિ॰ ૫.૧૮૫) એવં સરૂપતો યાયં લોકુત્તરમગ્ગક્ખણે ઉપ્પજ્જમાના લીનુદ્ધચ્ચપતિટ્ઠાનાયૂહનકામસુખત્તકિલમથાનુયોગઉચ્છેદસસ્સતાભિનિવેસાદીનં અનેકેસં ઉપદ્દવાનં પટિપક્ખભૂતા સતિઆદિભેદા ધમ્મસામગ્ગી, યાય અરિયસાવકો બુજ્ઝતિ, કિલેસનિદ્દાય ઉટ્ઠહતિ, ચત્તારિ વા સચ્ચાનિ પટિવિજ્ઝતિ, નિબ્બાનમેવ વા સચ્છિકરોતિ, સા ધમ્મસામગ્ગી ‘‘બોધી’’તિ વુચ્ચતિ, તસ્સા બોધિયા અઙ્ગાતિ બોજ્ઝઙ્ગા. અરિયસાવકો વા યથાવુત્તાય ધમ્મસામગ્ગિયા બુજ્ઝતીતિ કત્વા ‘‘બોધી’’તિ વુચ્ચતિ. તસ્સ બોધિસ્સ અઙ્ગાતિ બોજ્ઝઙ્ગાતિ એવં સામઞ્ઞલક્ખણતો , ઉપટ્ઠાનલક્ખણો સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, પવિચયલક્ખણો ધમ્મવિચયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, પગ્ગહલક્ખણો વીરિયસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, ફરણલક્ખણો પીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, ઉપસમલક્ખણો પસ્સદ્ધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો, અવિક્ખેપલક્ખણો સમાધિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો પટિસઙ્ખાનલક્ખણો ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગોતિ એવં વિસેસલક્ખણતો.
Tathā ‘‘sattime, bhikkhave, bojjhaṅgā – satisambojjhaṅgo, dhammavicayasambojjhaṅgo, vīriyasambojjhaṅgo, pītisambojjhaṅgo, passaddhisambojjhaṅgo, samādhisambojjhaṅgo, upekkhāsambojjhaṅgo’’ti (paṭi. ma. 2.17; saṃ. ni. 5.185) evaṃ sarūpato yāyaṃ lokuttaramaggakkhaṇe uppajjamānā līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhattakilamathānuyogaucchedasassatābhinivesādīnaṃ anekesaṃ upaddavānaṃ paṭipakkhabhūtā satiādibhedā dhammasāmaggī, yāya ariyasāvako bujjhati, kilesaniddāya uṭṭhahati, cattāri vā saccāni paṭivijjhati, nibbānameva vā sacchikaroti, sā dhammasāmaggī ‘‘bodhī’’ti vuccati, tassā bodhiyā aṅgāti bojjhaṅgā. Ariyasāvako vā yathāvuttāya dhammasāmaggiyā bujjhatīti katvā ‘‘bodhī’’ti vuccati. Tassa bodhissa aṅgāti bojjhaṅgāti evaṃ sāmaññalakkhaṇato, upaṭṭhānalakkhaṇo satisambojjhaṅgo, pavicayalakkhaṇo dhammavicayasambojjhaṅgo, paggahalakkhaṇo vīriyasambojjhaṅgo, pharaṇalakkhaṇo pītisambojjhaṅgo, upasamalakkhaṇo passaddhisambojjhaṅgo, avikkhepalakkhaṇo samādhisambojjhaṅgo paṭisaṅkhānalakkhaṇo upekkhāsambojjhaṅgoti evaṃ visesalakkhaṇato.
‘‘તત્થ કતમો સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો? ઇધ ભિક્ખુ સતિમા હોતિ પરમેન સતિનેપક્કેન સમન્નાગતો, ચિરકતમ્પિ ચિરભાસિતમ્પિ સરિતા હોતિ અનુસ્સરિતા’’તિઆદિના (વિભ॰ ૪૬૭) સત્તન્નં બોજ્ઝઙ્ગાનં અઞ્ઞમઞ્ઞૂપકારવસેન એકક્ખણે પવત્તિદસ્સનતો. ‘‘તત્થ કતમો સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો? અત્થિ અજ્ઝત્તં ધમ્મેસુ સતિ, અત્થિ બહિદ્ધા ધમ્મેસુ સતી’’તિઆદિના (વિભ॰ ૪૬૯) તેસં વિસયવિભાવનાપવત્તિદસ્સનતો. ‘‘તત્થ કતમો સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો? ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગં ભાવેતિ વિવેકનિસ્સિતં, વિરાગનિસ્સિતં, નિરોધનિસ્સિતં, વોસગ્ગપરિણામિ’’ન્તિઆદિના (વિભ॰ ૪૭૧) ભાવનાવિધિદસ્સનતો. ‘‘તત્થ કતમે સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા? ઇધ ભિક્ખુ યસ્મિં સમયે લોકુત્તરં ઝાનં ભાવેતિ…પે॰… તસ્મિં સમયે સત્ત બોજ્ઝઙ્ગા હોન્તિ, સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો…પે॰… ઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગો. તત્થ કતમો સતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગો? યા સતિ અનુસ્સતી’’તિઆદિના (વિભ॰ ૪૭૮) છનવુતિયા નયસહસ્સવિભાગેહીતિ એવં નાનાકારતો પવત્તાનિ ભગવતો બોજ્ઝઙ્ગવિભાવનઞાણાનિ તસ્સ તસ્સ અત્થસ્સ અવિસંવાદનતો તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ. એવમ્પિ ભગવા તથાનિ આગતોતિ તથાગતો.
‘‘Tattha katamo satisambojjhaṅgo? Idha bhikkhu satimā hoti paramena satinepakkena samannāgato, cirakatampi cirabhāsitampi saritā hoti anussaritā’’tiādinā (vibha. 467) sattannaṃ bojjhaṅgānaṃ aññamaññūpakāravasena ekakkhaṇe pavattidassanato. ‘‘Tattha katamo satisambojjhaṅgo? Atthi ajjhattaṃ dhammesu sati, atthi bahiddhā dhammesu satī’’tiādinā (vibha. 469) tesaṃ visayavibhāvanāpavattidassanato. ‘‘Tattha katamo satisambojjhaṅgo? Idha, bhikkhave, bhikkhu satisambojjhaṅgaṃ bhāveti vivekanissitaṃ, virāganissitaṃ, nirodhanissitaṃ, vosaggapariṇāmi’’ntiādinā (vibha. 471) bhāvanāvidhidassanato. ‘‘Tattha katame satta bojjhaṅgā? Idha bhikkhu yasmiṃ samaye lokuttaraṃ jhānaṃ bhāveti…pe… tasmiṃ samaye satta bojjhaṅgā honti, satisambojjhaṅgo…pe… upekkhāsambojjhaṅgo. Tattha katamo satisambojjhaṅgo? Yā sati anussatī’’tiādinā (vibha. 478) chanavutiyā nayasahassavibhāgehīti evaṃ nānākārato pavattāni bhagavato bojjhaṅgavibhāvanañāṇāni tassa tassa atthassa avisaṃvādanato tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.
તથા ‘‘તત્થ કતમં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા અરિયસચ્ચં? અયમેવ અરિયો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો, સેય્યથિદં – સમ્માદિટ્ઠિ…પે॰… સમ્માસમાધી’’તિ (વિભ॰ ૨૦૫) એવં સરૂપતો. સબ્બકિલેસેહિ આરકત્તા અરિયભાવકરત્તા અરિયફલપટિલાભકરત્તા ચ અરિયો. અરિયાનં અટ્ઠવિધત્તા નિબ્બાનાધિગમાય એકન્તકારણત્તા ચ અટ્ઠઙ્ગિકો. કિલેસે મારેન્તો ગચ્છતિ, અત્થિકેહિ મગ્ગીયતિ, સયં વા નિબ્બાનં મગ્ગયતીતિ મગ્ગોતિ એવં સામઞ્ઞલક્ખણતો. ‘‘સમ્માદસ્સનલક્ખણા સમ્માદિટ્ઠિ, સમ્માઅભિનિરોપનલક્ખણો સમ્માસઙ્કપ્પો , સમ્માપરિગ્ગહણલક્ખણા સમ્માવાચા , સમ્માસમુટ્ઠાપનલક્ખણો સમ્માકમ્મન્તો, સમ્માવોદાનલક્ખણો સમ્માઆજીવો, સમ્માપગ્ગહલક્ખણો સમ્માવાયામો, સમ્માઉપટ્ઠાનલક્ખણા સમ્માસતિ , સમ્માઅવિક્ખેપલક્ખણો સમ્માસમાધી’’તિ એવં વિસેસલક્ખણતો. સમ્માદિટ્ઠિ તાવ અઞ્ઞેહિપિ અત્તનો પચ્ચનીકકિલેસેહિ સદ્ધિં મિચ્છાદિટ્ઠિં પજહતિ, નિબ્બાનં આરમ્મણં કરોતિ, તપ્પટિચ્છાદકમોહવિધમનેન અસમ્મોહતો સમ્પયુત્તધમ્મે ચ પસ્સતિ, તથા સમ્માસઙ્કપ્પાદયોપિ મિચ્છાસઙ્કપ્પાદીનિ પજહન્તિ, નિરોધઞ્ચ આરમ્મણં કરોન્તિ, સહજાતધમ્માનં સમ્માઅભિનિરોપનપરિગ્ગહણસમુટ્ઠાપનવોદાનપગ્ગહઉપટ્ઠાનસમાદહનાનિ ચ કરોન્તીતિ એવં કિચ્ચવિભાગતો. સમ્માદિટ્ઠિ પુબ્બભાગે નાનક્ખણા વિસું દુક્ખાદિઆરમ્મણા હુત્વા મગ્ગકાલે એકક્ખણા નિબ્બાનમેવ આરમ્મણં કત્વા કિચ્ચતો ‘‘દુક્ખે ઞાણ’’ન્તિઆદીનિ ચત્તારિ નામાનિ લભતિ. સમ્માસઙ્કપ્પાદયોપિ પુબ્બભાગે નાનક્ખણા નાનારમ્મણા, મગ્ગકાલે એકક્ખણા એકારમ્મણા, તેસુ સમ્માસઙ્કપ્પો કિચ્ચતો ‘‘નેક્ખમ્મસઙ્કપ્પો’’તિઆદીનિ તીણિ નામાનિ લભતિ. સમ્માવાચાદયો તયો પુબ્બભાગે ‘‘મુસાવાદા વેરમણી’’તિઆદિવિભાગા વિરતિયોપિ ચેતનાયોપિ હુત્વા મગ્ગક્ખણે વિરતિયોવ, સમ્માવાયામસતિયો કિચ્ચતો સમ્મપ્પધાનસતિપટ્ઠાનવસેન ચત્તારિ નામાનિ લભન્તિ. સમ્માસમાધિ પન મગ્ગક્ખણેપિ પઠમજ્ઝાનાદિવસેન નાના એવાતિ એવં પુબ્બભાગાપરભાગેસુ પવત્તિવિભાગતો. ‘‘ઇધ, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ સમ્માદિટ્ઠિં ભાવેતિ વિવેકનિસ્સિત’’ન્તિઆદિના (વિભ॰ ૪૮૯) ભાવનાવિધિતો. ‘‘તત્થ કતમો અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો? ઇધ, ભિક્ખુ, યસ્મિં સમયે લોકુત્તરં ઝાનં ભાવેતિ…પે॰… દુક્ખપટિપદં દન્ધાભિઞ્ઞં, તસ્મિં સમયે અટ્ઠઙ્ગિકો મગ્ગો હોતિ – સમ્માદિટ્ઠિ સમ્માસઙ્કપ્પો’’તિઆદિના (વિભ॰ ૪૯૯) ચતુરાસીતિયા નયસહસ્સવિભાગેહીતિ એવં અનેકાકારતો પવત્તાનિ ભગવતો અરિયમગ્ગવિભાવનઞાણાનિ અત્થસ્સ અવિસંવાદનતો સબ્બાનિપિ તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ એવમ્પિ ભગવા તથાનિ આગતોતિ તથાગતો.
Tathā ‘‘tattha katamaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā ariyasaccaṃ? Ayameva ariyo aṭṭhaṅgiko maggo, seyyathidaṃ – sammādiṭṭhi…pe… sammāsamādhī’’ti (vibha. 205) evaṃ sarūpato. Sabbakilesehi ārakattā ariyabhāvakarattā ariyaphalapaṭilābhakarattā ca ariyo. Ariyānaṃ aṭṭhavidhattā nibbānādhigamāya ekantakāraṇattā ca aṭṭhaṅgiko. Kilese mārento gacchati, atthikehi maggīyati, sayaṃ vā nibbānaṃ maggayatīti maggoti evaṃ sāmaññalakkhaṇato. ‘‘Sammādassanalakkhaṇā sammādiṭṭhi, sammāabhiniropanalakkhaṇo sammāsaṅkappo , sammāpariggahaṇalakkhaṇā sammāvācā , sammāsamuṭṭhāpanalakkhaṇo sammākammanto, sammāvodānalakkhaṇo sammāājīvo, sammāpaggahalakkhaṇo sammāvāyāmo, sammāupaṭṭhānalakkhaṇā sammāsati , sammāavikkhepalakkhaṇo sammāsamādhī’’ti evaṃ visesalakkhaṇato. Sammādiṭṭhi tāva aññehipi attano paccanīkakilesehi saddhiṃ micchādiṭṭhiṃ pajahati, nibbānaṃ ārammaṇaṃ karoti, tappaṭicchādakamohavidhamanena asammohato sampayuttadhamme ca passati, tathā sammāsaṅkappādayopi micchāsaṅkappādīni pajahanti, nirodhañca ārammaṇaṃ karonti, sahajātadhammānaṃ sammāabhiniropanapariggahaṇasamuṭṭhāpanavodānapaggahaupaṭṭhānasamādahanāni ca karontīti evaṃ kiccavibhāgato. Sammādiṭṭhi pubbabhāge nānakkhaṇā visuṃ dukkhādiārammaṇā hutvā maggakāle ekakkhaṇā nibbānameva ārammaṇaṃ katvā kiccato ‘‘dukkhe ñāṇa’’ntiādīni cattāri nāmāni labhati. Sammāsaṅkappādayopi pubbabhāge nānakkhaṇā nānārammaṇā, maggakāle ekakkhaṇā ekārammaṇā, tesu sammāsaṅkappo kiccato ‘‘nekkhammasaṅkappo’’tiādīni tīṇi nāmāni labhati. Sammāvācādayo tayo pubbabhāge ‘‘musāvādā veramaṇī’’tiādivibhāgā viratiyopi cetanāyopi hutvā maggakkhaṇe viratiyova, sammāvāyāmasatiyo kiccato sammappadhānasatipaṭṭhānavasena cattāri nāmāni labhanti. Sammāsamādhi pana maggakkhaṇepi paṭhamajjhānādivasena nānā evāti evaṃ pubbabhāgāparabhāgesu pavattivibhāgato. ‘‘Idha, bhikkhave, bhikkhu sammādiṭṭhiṃ bhāveti vivekanissita’’ntiādinā (vibha. 489) bhāvanāvidhito. ‘‘Tattha katamo aṭṭhaṅgiko maggo? Idha, bhikkhu, yasmiṃ samaye lokuttaraṃ jhānaṃ bhāveti…pe… dukkhapaṭipadaṃ dandhābhiññaṃ, tasmiṃ samaye aṭṭhaṅgiko maggo hoti – sammādiṭṭhi sammāsaṅkappo’’tiādinā (vibha. 499) caturāsītiyā nayasahassavibhāgehīti evaṃ anekākārato pavattāni bhagavato ariyamaggavibhāvanañāṇāni atthassa avisaṃvādanato sabbānipi tathāni avitathāni anaññathāni evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.
તથા પઠમજ્ઝાનસમાપત્તિયા ચ નિરોધસમાપત્તીતિ એતાસુ અનુપટિપાટિયા વિહરિતબ્બટ્ઠેન સમાપજ્જિતબ્બટ્ઠેન ચ અનુપુબ્બવિહારસમાપત્તીસુ સમ્પાદનપચ્ચવેક્ખણાદિવસેન યથારહં સમ્પયોગવસેન ચ પવત્તાનિ ભગવતો ઞાણાનિ તદત્થસિદ્ધિયા તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ. એવમ્પિ ભગવા તથાનિ આગતોતિ તથાગતો. તથા ‘‘ઇદં ઇમસ્સ ઠાનં , ઇદં અટ્ઠાન’’ન્તિ અવિપરીતં તસ્સ તસ્સ ફલસ્સ કારણાકારણજાનનં, તેસં તેસં સત્તાનં અતીતાદિભેદભિન્નસ્સ કમ્મસમાદાનસ્સ અનવસેસતો યથાભૂતં વિપાકન્તરજાનનં, આયૂહનક્ખણેયેવ તસ્સ તસ્સ સત્તસ્સ ‘‘અયં નિરયગામિની પટિપદા…પે॰… અયં નિબ્બાનગામિની પટિપદા’’તિ યાથાવતો સાસવાનાસવકમ્મવિભાગજાનનં, ખન્ધાયતનાનં ઉપાદિન્નાનુપાદિન્નાદિઅનેકસભાવં નાનાસભાવઞ્ચ તસ્સ લોકસ્સ ‘‘ઇમાય નામ ધાતુયા ઉસ્સન્નત્તા ઇમસ્મિં ધમ્મપ્પબન્ધે અયં વિસેસો જાયતી’’તિઆદિના નયેન યથાભૂતં ધાતુનાનત્તજાનનં, સદ્ધાદિઇન્દ્રિયાનં તિક્ખમુદુતાજાનનં સંકિલેસાદીહિ સદ્ધિં ઝાનવિમોક્ખાદિજાનનં, સત્તાનં અપરિમાણાસુ જાતીસુ તપ્પટિબન્ધેન સદ્ધિં અનવસેસતો પુબ્બેનિવુત્થક્ખન્ધસન્તતિજાનનં હીનાદિવિભાગેહિ સદ્ધિં ચુતિપટિસન્ધિજાનનં, ‘‘ઇદં દુક્ખ’’ન્તિઆદિના હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ ચતુસચ્ચજાનનન્તિ ઇમાનિ ભગવતો દસબલઞાણાનિ અવિરજ્ઝિત્વા યથાસકંવિસયાવગાહનતો યથાધિપ્પેતત્થસાધનતો ચ યથાભૂતવુત્તિયા તથાનિ અવિતથાનિ અનઞ્ઞથાનિ. વુત્તઞ્હેતં –
Tathā paṭhamajjhānasamāpattiyā ca nirodhasamāpattīti etāsu anupaṭipāṭiyā viharitabbaṭṭhena samāpajjitabbaṭṭhena ca anupubbavihārasamāpattīsu sampādanapaccavekkhaṇādivasena yathārahaṃ sampayogavasena ca pavattāni bhagavato ñāṇāni tadatthasiddhiyā tathāni avitathāni anaññathāni. Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato. Tathā ‘‘idaṃ imassa ṭhānaṃ , idaṃ aṭṭhāna’’nti aviparītaṃ tassa tassa phalassa kāraṇākāraṇajānanaṃ, tesaṃ tesaṃ sattānaṃ atītādibhedabhinnassa kammasamādānassa anavasesato yathābhūtaṃ vipākantarajānanaṃ, āyūhanakkhaṇeyeva tassa tassa sattassa ‘‘ayaṃ nirayagāminī paṭipadā…pe… ayaṃ nibbānagāminī paṭipadā’’ti yāthāvato sāsavānāsavakammavibhāgajānanaṃ, khandhāyatanānaṃ upādinnānupādinnādianekasabhāvaṃ nānāsabhāvañca tassa lokassa ‘‘imāya nāma dhātuyā ussannattā imasmiṃ dhammappabandhe ayaṃ viseso jāyatī’’tiādinā nayena yathābhūtaṃ dhātunānattajānanaṃ, saddhādiindriyānaṃ tikkhamudutājānanaṃ saṃkilesādīhi saddhiṃ jhānavimokkhādijānanaṃ, sattānaṃ aparimāṇāsu jātīsu tappaṭibandhena saddhiṃ anavasesato pubbenivutthakkhandhasantatijānanaṃ hīnādivibhāgehi saddhiṃ cutipaṭisandhijānanaṃ, ‘‘idaṃ dukkha’’ntiādinā heṭṭhā vuttanayeneva catusaccajānananti imāni bhagavato dasabalañāṇāni avirajjhitvā yathāsakaṃvisayāvagāhanato yathādhippetatthasādhanato ca yathābhūtavuttiyā tathāni avitathāni anaññathāni. Vuttañhetaṃ –
‘‘ઇધ તથાગતો ઠાનઞ્ચ ઠાનતો અટ્ઠાનઞ્ચ અટ્ઠાનતો યથાભૂતં પજાનાતી’’તિઆદિ (વિભ॰ ૮૦૯; અ॰ નિ॰ ૧૦.૨૧).
‘‘Idha tathāgato ṭhānañca ṭhānato aṭṭhānañca aṭṭhānato yathābhūtaṃ pajānātī’’tiādi (vibha. 809; a. ni. 10.21).
એવમ્પિ ભગવા તથાનિ આગતોતિ તથાગતો.
Evampi bhagavā tathāni āgatoti tathāgato.
યથા ચેતેસમ્પિ ઞાણાનં વસેન, એવં યથાવુત્તાનં સતિપટ્ઠાનસમ્મપ્પધાનાદિવિભાવનઞાણાદિઅનન્તાપરિમેય્યભેદાનં અનઞ્ઞસાધારણાનં પઞ્ઞાવિસેસાનં વસેન ભગવા તથાનિ ઞાણાનિ આગતો અધિગતોતિ તથાગતો, એવમ્પિ તથાનિ આગતોતિ તથાગતો.
Yathā cetesampi ñāṇānaṃ vasena, evaṃ yathāvuttānaṃ satipaṭṭhānasammappadhānādivibhāvanañāṇādianantāparimeyyabhedānaṃ anaññasādhāraṇānaṃ paññāvisesānaṃ vasena bhagavā tathāni ñāṇāni āgato adhigatoti tathāgato, evampi tathāni āgatoti tathāgato.
કથં તથા ગતોતિ તથાગતો? યા તા ભગવતો અભિજાતિઅભિસમ્બોધિધમ્મવિનયપઞ્ઞાપનઅનુપાદિસેસનિબ્બાનધાતુયો, તા તથા. કિં વુત્તં હોતિ? યદત્થં તા લોકનાથેન અભિપત્થિતા પવત્તિતા ચ, તદત્થસ્સ એકન્તસિદ્ધિયા અવિસંવાદનતો અવિપરીતત્થવુત્તિયા તથા અવિતથા અનઞ્ઞથા. તથા હિ અયં ભગવા બોધિસત્તભૂતો સમતિંસપારમિપરિપૂરણાદિકં વુત્તપ્પકારં સબ્બબુદ્ધત્તહેતું સમ્પાદેત્વા તુસિતપુરે ઠિતો બુદ્ધકોલાહલં સુત્વા દસસહસ્સચક્કવાળદેવતાહિ એકતો સન્નિપતિતાહિ ઉપસઙ્કમિત્વા –
Kathaṃ tathā gatoti tathāgato? Yā tā bhagavato abhijātiabhisambodhidhammavinayapaññāpanaanupādisesanibbānadhātuyo, tā tathā. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yadatthaṃ tā lokanāthena abhipatthitā pavattitā ca, tadatthassa ekantasiddhiyā avisaṃvādanato aviparītatthavuttiyā tathā avitathā anaññathā. Tathā hi ayaṃ bhagavā bodhisattabhūto samatiṃsapāramiparipūraṇādikaṃ vuttappakāraṃ sabbabuddhattahetuṃ sampādetvā tusitapure ṭhito buddhakolāhalaṃ sutvā dasasahassacakkavāḷadevatāhi ekato sannipatitāhi upasaṅkamitvā –
‘‘કાલો ખો તે મહાવીર, ઉપ્પજ્જ માતુકુચ્છિયં;
‘‘Kālo kho te mahāvīra, uppajja mātukucchiyaṃ;
સદેવકં તારયન્તો, બુજ્ઝસ્સુ અમતં પદ’’ન્તિ. (બુ॰ વં॰ ૧.૬૭) –
Sadevakaṃ tārayanto, bujjhassu amataṃ pada’’nti. (bu. vaṃ. 1.67) –
આયાચિતો ઉપ્પન્નપુબ્બનિમિત્તો પઞ્ચ મહાવિલોકનાનિ વિલોકેત્વા ‘‘ઇદાનિ અહં મનુસ્સયોનિયં ઉપ્પજ્જિત્વા અભિસમ્બુજ્ઝિસ્સામી’’તિ આસાળ્હિપુણ્ણમાયં સક્યરાજકુલે મહામાયાય દેવિયા કુચ્છિયં પટિસન્ધિં ગહેત્વા દસ માસે દેવમનુસ્સેહિ મહતા પરિહારેન પરિહરિયમાનો વિસાખપુણ્ણમાયં પચ્ચૂસસમયે અભિજાતિં પાપુણિ.
Āyācito uppannapubbanimitto pañca mahāvilokanāni viloketvā ‘‘idāni ahaṃ manussayoniyaṃ uppajjitvā abhisambujjhissāmī’’ti āsāḷhipuṇṇamāyaṃ sakyarājakule mahāmāyāya deviyā kucchiyaṃ paṭisandhiṃ gahetvā dasa māse devamanussehi mahatā parihārena parihariyamāno visākhapuṇṇamāyaṃ paccūsasamaye abhijātiṃ pāpuṇi.
અભિજાતિક્ખણે પનસ્સ પટિસન્ધિગ્ગહણક્ખણે વિય દ્વત્તિંસ પુબ્બનિમિત્તાનિ પાતુરહેસું, અયં દસસહસ્સિલોકધાતુ સંકમ્પિ સમ્પકમ્પિ સમ્પવેધિ, દસસુ ચક્કવાળસહસ્સેસુ અપરિમાણો ઓભાસો ફરિ, તસ્સ, તં સિરિં દટ્ઠુકામા વિય અન્ધા ચક્ખૂનિ પટિલભિંસુ, બધિરા સદ્દં સુણિંસુ, મૂગા સમાલપિંસુ, ખુજ્જા ઉજુગત્તા અહેસું, પઙ્ગુલા પદસા ગમનં પટિલભિંસુ, બન્ધનગતા સબ્બસત્તા અન્દુબન્ધનાદીહિ મુચ્ચિંસુ, સબ્બનરકેસુ અગ્ગિ નિબ્બાયિ, પેત્તિવિસયે ખુપ્પિપાસા વૂપસમિ, તિરચ્છાનાનં ભયં નાહોસિ, સબ્બસત્તાનં રોગો વૂપસમિ, સબ્બસત્તા પિયંવદા અહેસું, મધુરેનાકારેન અસ્સા હસિંસુ, વારણા ગજ્જિંસુ, સબ્બતૂરિયાનિ સકસકનિન્નાદં મુઞ્ચિંસુ, અઘટ્ટિતાનિ એવ મનુસ્સાનં હત્થૂપગાદીનિ આભરણાનિ મધુરેનાકારેન સદ્દં મુઞ્ચિંસુ, સબ્બદિસા વિપ્પસન્ના અહેસું, સત્તાનં સુખં ઉપ્પાદયમાનો મુદુસીતલવાતો વાયિ, અકાલમેઘો વસ્સિ, પથવિતોપિ ઉદકં ઉબ્ભિજ્જિત્વા વિસ્સન્દિ, પક્ખિનો આકાસગમનં વિજહિંસુ, નદિયો અસન્દમાના અટ્ઠંસુ, મહાસમુદ્દે મધુરં ઉદકં અહોસિ, ઉપક્કિલેસવિનિમુત્તે સૂરિયે દિપ્પમાને એવ આકાસગતા સબ્બા જોતિયો જોતિંસુ, ઠપેત્વા અરૂપાવચરે દેવે અવસેસા સબ્બે દેવા સબ્બે ચ નેરયિકા દિસ્સમાનરૂપા અહેસું, તરુકુટ્ટકવાટસેલાદયો અનાવરણભૂતા અહેસું, સત્તાનં ચુતૂપપાતા નાહેસું, સબ્બં અનિટ્ઠગન્ધં અભિભવિત્વા દિબ્બગન્ધો પવાયિ, સબ્બે ફલૂપગા રુક્ખા ફલધરા સમ્પજ્જિંસુ, મહાસમુદ્દો સબ્બત્થકમેવ પઞ્ચવણ્ણેહિ પદુમેહિ સઞ્છન્નતલો અહોસિ, થલજજલજાદીનિ સબ્બપુપ્ફાનિ પુપ્ફિંસુ, રુક્ખાનં ખન્ધેસુ ખન્ધપદુમાનિ, સાખાસુ સાખાપદુમાનિ, લતાસુ લતાપદુમાનિ, પુપ્ફિંસુ, મહીતલસિલાતલાનિ ભિન્દિત્વા ઉપરૂપરિ સત્ત સત્ત હુત્વા દણ્ડપદુમાનિ નામ નિક્ખમિંસુ, આકાસે ઓલમ્બકપદુમાનિ નિબ્બત્તિંસુ, સમન્તતો પુપ્ફવસ્સં વસ્સિ આકાસે દિબ્બતૂરિયાનિ વજ્જિંસુ, સકલદસસહસ્સિલોકધાતુ વટ્ટેત્વા વિસ્સટ્ઠમાલાગુળં વિય, ઉપ્પીળેત્વા પવત્તમાલાકલાપો વિય, અલઙ્કતપટિયત્તં માલાસનં વિય ચ એકમાલામાલિની વિપ્ફુરન્તવાળબીજની પુપ્ફધૂપગન્ધપરિવાસિતા પરમસોભગ્ગપ્પત્તા અહોસિ, તાનિ ચ પુબ્બનિમિત્તાનિ ઉપરિ અધિગતાનં અનેકેસં વિસેસાધિગમાનં નિમિત્તભૂતાનિ એવ અહેસું. એવં અનેકચ્છરિયપાતુભાવા અયં અભિજાતિ યદત્થં તેન અભિપત્થિતા, તસ્સા અભિસમ્બોધિયા એકન્તસિદ્ધિયા તથાવ અહોસિ અવિતથા અનઞ્ઞથા.
Abhijātikkhaṇe panassa paṭisandhiggahaṇakkhaṇe viya dvattiṃsa pubbanimittāni pāturahesuṃ, ayaṃ dasasahassilokadhātu saṃkampi sampakampi sampavedhi, dasasu cakkavāḷasahassesu aparimāṇo obhāso phari, tassa, taṃ siriṃ daṭṭhukāmā viya andhā cakkhūni paṭilabhiṃsu, badhirā saddaṃ suṇiṃsu, mūgā samālapiṃsu, khujjā ujugattā ahesuṃ, paṅgulā padasā gamanaṃ paṭilabhiṃsu, bandhanagatā sabbasattā andubandhanādīhi mucciṃsu, sabbanarakesu aggi nibbāyi, pettivisaye khuppipāsā vūpasami, tiracchānānaṃ bhayaṃ nāhosi, sabbasattānaṃ rogo vūpasami, sabbasattā piyaṃvadā ahesuṃ, madhurenākārena assā hasiṃsu, vāraṇā gajjiṃsu, sabbatūriyāni sakasakaninnādaṃ muñciṃsu, aghaṭṭitāni eva manussānaṃ hatthūpagādīni ābharaṇāni madhurenākārena saddaṃ muñciṃsu, sabbadisā vippasannā ahesuṃ, sattānaṃ sukhaṃ uppādayamāno mudusītalavāto vāyi, akālamegho vassi, pathavitopi udakaṃ ubbhijjitvā vissandi, pakkhino ākāsagamanaṃ vijahiṃsu, nadiyo asandamānā aṭṭhaṃsu, mahāsamudde madhuraṃ udakaṃ ahosi, upakkilesavinimutte sūriye dippamāne eva ākāsagatā sabbā jotiyo jotiṃsu, ṭhapetvā arūpāvacare deve avasesā sabbe devā sabbe ca nerayikā dissamānarūpā ahesuṃ, tarukuṭṭakavāṭaselādayo anāvaraṇabhūtā ahesuṃ, sattānaṃ cutūpapātā nāhesuṃ, sabbaṃ aniṭṭhagandhaṃ abhibhavitvā dibbagandho pavāyi, sabbe phalūpagā rukkhā phaladharā sampajjiṃsu, mahāsamuddo sabbatthakameva pañcavaṇṇehi padumehi sañchannatalo ahosi, thalajajalajādīni sabbapupphāni pupphiṃsu, rukkhānaṃ khandhesu khandhapadumāni, sākhāsu sākhāpadumāni, latāsu latāpadumāni, pupphiṃsu, mahītalasilātalāni bhinditvā uparūpari satta satta hutvā daṇḍapadumāni nāma nikkhamiṃsu, ākāse olambakapadumāni nibbattiṃsu, samantato pupphavassaṃ vassi ākāse dibbatūriyāni vajjiṃsu, sakaladasasahassilokadhātu vaṭṭetvā vissaṭṭhamālāguḷaṃ viya, uppīḷetvā pavattamālākalāpo viya, alaṅkatapaṭiyattaṃ mālāsanaṃ viya ca ekamālāmālinī vipphurantavāḷabījanī pupphadhūpagandhaparivāsitā paramasobhaggappattā ahosi, tāni ca pubbanimittāni upari adhigatānaṃ anekesaṃ visesādhigamānaṃ nimittabhūtāni eva ahesuṃ. Evaṃ anekacchariyapātubhāvā ayaṃ abhijāti yadatthaṃ tena abhipatthitā, tassā abhisambodhiyā ekantasiddhiyā tathāva ahosi avitathā anaññathā.
તથા યે બુદ્ધવેનેય્યા બોધનેય્યબન્ધવા, તે સબ્બેપિ અનવસેસતો સયમેવ ભગવતા વિનીતા. યે ચ સાવકવેનેય્યા ધમ્મવેનેય્યા ચ, તેપિ સાવકાદીહિ વિનીતા વિનયં ગચ્છન્તિ ગમિસ્સન્તિ ચાતિ યદત્થં ભગવતા અભિસમ્બોધિ અભિપત્થિતા, તદત્થસ્સ એકન્તસિદ્ધિયા અભિસમ્બોધિ તથા અવિતથા અનઞ્ઞથા.
Tathā ye buddhaveneyyā bodhaneyyabandhavā, te sabbepi anavasesato sayameva bhagavatā vinītā. Ye ca sāvakaveneyyā dhammaveneyyā ca, tepi sāvakādīhi vinītā vinayaṃ gacchanti gamissanti cāti yadatthaṃ bhagavatā abhisambodhi abhipatthitā, tadatthassa ekantasiddhiyā abhisambodhi tathā avitathā anaññathā.
અપિચ યસ્સ યસ્સ ઞેય્યધમ્મસ્સ યો યો સભાવો બુજ્ઝિતબ્બો, સો સો હત્થતલે ઠપિતઆમલકં વિય આવજ્જનમત્તપટિબદ્ધેન અત્તનો ઞાણેન અવિપરીતં અનવસેસતો ભગવતા અભિસમ્બુદ્ધોતિ એવમ્પિ અભિસમ્બોધિ તથા અવિતથા અનઞ્ઞથા.
Apica yassa yassa ñeyyadhammassa yo yo sabhāvo bujjhitabbo, so so hatthatale ṭhapitaāmalakaṃ viya āvajjanamattapaṭibaddhena attano ñāṇena aviparītaṃ anavasesato bhagavatā abhisambuddhoti evampi abhisambodhi tathā avitathā anaññathā.
તથા તેસં તેસં ધમ્માનં તથા તથા દેસેતબ્બપ્પકારં, તેસં તેસઞ્ચ સત્તાનં આસયાનુસયચરિયાધિમુત્તિં સમ્મદેવ ઓલોકેત્વા ધમ્મતં અવિજહન્તેનેવ પઞ્ઞત્તિનયં વોહારમત્તં અનતિધાવન્તેનેવ ચ ધમ્મતં વિભાવેન્તેન યથાપરાધં યથાજ્ઝાસયં યથાધમ્મઞ્ચ અનુસાસન્તેન ભગવતા વેનેય્યા વિનીતા અરિયભૂમિં સમ્પાપિતાતિ ધમ્મવિનયપઞ્ઞાપનાપિસ્સ તદત્થસિદ્ધિયા યથાભૂતવુત્તિયા ચ તથા અવિતથા અનઞ્ઞથા.
Tathā tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ tathā tathā desetabbappakāraṃ, tesaṃ tesañca sattānaṃ āsayānusayacariyādhimuttiṃ sammadeva oloketvā dhammataṃ avijahanteneva paññattinayaṃ vohāramattaṃ anatidhāvanteneva ca dhammataṃ vibhāventena yathāparādhaṃ yathājjhāsayaṃ yathādhammañca anusāsantena bhagavatā veneyyā vinītā ariyabhūmiṃ sampāpitāti dhammavinayapaññāpanāpissa tadatthasiddhiyā yathābhūtavuttiyā ca tathā avitathā anaññathā.
તથા યા સા ભગવતા અનુપ્પત્તા પથવિયાદિફસ્સવેદનાદિરૂપારૂપસભાવનિમુત્તા લુજ્જનપલુજ્જનભાવાભાવતો લોકસભાવાતીતા તમસા વિસંસટ્ઠત્તા કેનચિ અનોભાસનીયા લોકસભાવાભાવતો એવ ગતિઆદિભાવરહિતા અપ્પતિટ્ઠા અનારમ્મણા અમતમહાનિબ્બાનધાતુ ખન્ધસઙ્ખાતાનં ઉપાદીનં લેસમત્તસ્સાપિ અભાવતો ‘‘અનુપાદિસેસા’’તિપિ વુચ્ચતિ. યં સન્ધાય વુત્તં –
Tathā yā sā bhagavatā anuppattā pathaviyādiphassavedanādirūpārūpasabhāvanimuttā lujjanapalujjanabhāvābhāvato lokasabhāvātītā tamasā visaṃsaṭṭhattā kenaci anobhāsanīyā lokasabhāvābhāvato eva gatiādibhāvarahitā appatiṭṭhā anārammaṇā amatamahānibbānadhātu khandhasaṅkhātānaṃ upādīnaṃ lesamattassāpi abhāvato ‘‘anupādisesā’’tipi vuccati. Yaṃ sandhāya vuttaṃ –
‘‘અત્થિ, ભિક્ખવે, તદાયતનં, યત્થ નેવ પથવી ન આપો ન તેજો ન વાયો ન આકાસાનઞ્ચાયતનં ન વિઞ્ઞાણઞ્ચાયતનં ન આકિઞ્ચઞ્ઞાયતનં ન નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનં નાયં લોકો ન પરો લોકો ન ચ ઉભો ચન્દિમસૂરિયા. તમહં, ભિક્ખવે, નેવ આગતિં વદામિ ન ગતિં ન ઠિતિં ન ચુતિં ન ઉપપત્તિં; અપ્પતિટ્ઠં અપ્પવત્તં અનારમ્મણમેવેતં એસેવન્તો દુક્ખસ્સા’’તિ (ઉદા॰ ૭૧).
‘‘Atthi, bhikkhave, tadāyatanaṃ, yattha neva pathavī na āpo na tejo na vāyo na ākāsānañcāyatanaṃ na viññāṇañcāyatanaṃ na ākiñcaññāyatanaṃ na nevasaññānāsaññāyatanaṃ nāyaṃ loko na paro loko na ca ubho candimasūriyā. Tamahaṃ, bhikkhave, neva āgatiṃ vadāmi na gatiṃ na ṭhitiṃ na cutiṃ na upapattiṃ; appatiṭṭhaṃ appavattaṃ anārammaṇamevetaṃ esevanto dukkhassā’’ti (udā. 71).
સા સબ્બેસમ્પિ ઉપાદાનક્ખન્ધાનં અત્થઙ્ગમો સબ્બસઙ્ખારાનં સમથો, સબ્બૂપધીનં પટિનિસ્સગ્ગો, સબ્બદુક્ખાનં વૂપસમો, સબ્બાલયાનં સમુગ્ઘાતો, સબ્બવટ્ટાનં ઉપચ્છેદો, અચ્ચન્તસન્તિલક્ખણાતિ યથાવુત્તસભાવસ્સ કદાચિપિ અવિસંવાદનતો તથા અવિતથા અનઞ્ઞથા . એવમેતા અભિજાતિઆદિકા તથા ગતો ઉપગતો અધિગતો પટિપન્નો પત્તોતિ તથાગતો. એવં ભગવા તથા ગતોતિ તથાગતો.
Sā sabbesampi upādānakkhandhānaṃ atthaṅgamo sabbasaṅkhārānaṃ samatho, sabbūpadhīnaṃ paṭinissaggo, sabbadukkhānaṃ vūpasamo, sabbālayānaṃ samugghāto, sabbavaṭṭānaṃ upacchedo, accantasantilakkhaṇāti yathāvuttasabhāvassa kadācipi avisaṃvādanato tathā avitathā anaññathā . Evametā abhijātiādikā tathā gato upagato adhigato paṭipanno pattoti tathāgato. Evaṃ bhagavā tathā gatoti tathāgato.
કથં તથાવિધોતિ તથાગતો? યથાવિધા પુરિમકા સમ્માસમ્બુદ્ધા, અયમ્પિ ભગવા તથાવિધો. કિં વુત્તં હોતિ? યથાવિધા તે ભગવન્તો મગ્ગસીલેન, ફલસીલેન, સબ્બેનપિ લોકિયલોકુત્તરસીલેન, મગ્ગસમાધિના, ફલસમાધિના, સબ્બેનપિ લોકિયલોકુત્તરસમાધિના, મગ્ગપઞ્ઞાય, ફલપઞ્ઞાય, સબ્બાયપિ લોકિયલોકુત્તરપઞ્ઞાય, દેવસિકં વળઞ્જિતબ્બેહિ ચતુવીસતિકોટિસતસહસ્સસમાપત્તિવિહારેહિ, તદઙ્ગવિમુત્તિયા વિક્ખમ્ભનવિમુત્તિયા સમુચ્છેદવિમુત્તિયા પટિપ્પસ્સદ્ધિવિમુત્તિયા નિસ્સરણવિમુત્તિયાતિ સઙ્ખેપતો, વિત્થારતો પન અનન્તાપરિમાણભેદેહિ અચિન્તેય્યાનુભાવેહિ સકલસબ્બઞ્ઞુગુણેહિ, અયમ્પિ અમ્હાકં ભગવા તથાવિધો. સબ્બેસઞ્હિ સમ્માસમ્બુદ્ધાનં આયુવેમત્તં, સરીરપ્પમાણવેમત્તં, કુલવેમત્તં, દુક્કરચરિયાવેમત્તં, રસ્મિવેમત્તન્તિ ઇમેહિ પઞ્ચહિ વેમત્તેહિ સિયા વેમત્તં, ન પન સીલવિસુદ્ધિઆદીસુ વિસુદ્ધીસુ સમથવિપસ્સનાપટિપત્તિયં અત્તના પટિવિદ્ધગુણેસુ ચ કિઞ્ચિ નાનાકરણં અત્થિ, અથ ખો મજ્ઝે ભિન્નસુવણ્ણં વિય અઞ્ઞંમઞ્ઞં નિબ્બિસેસા તે બુદ્ધા ભગવન્તો. તસ્મા યથાવિધા પુરિમકા સમ્માસમ્બુદ્ધા, અયમ્પિ ભગવા તથાવિધો. એવં તથાવિધોતિ તથાગતો. વિધત્થો ચેત્થ ગતસદ્દો. તથા હિ લોકિયા વિધયુત્તગતસદ્દે પકારત્થે વદન્તિ.
Kathaṃ tathāvidhoti tathāgato? Yathāvidhā purimakā sammāsambuddhā, ayampi bhagavā tathāvidho. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yathāvidhā te bhagavanto maggasīlena, phalasīlena, sabbenapi lokiyalokuttarasīlena, maggasamādhinā, phalasamādhinā, sabbenapi lokiyalokuttarasamādhinā, maggapaññāya, phalapaññāya, sabbāyapi lokiyalokuttarapaññāya, devasikaṃ vaḷañjitabbehi catuvīsatikoṭisatasahassasamāpattivihārehi, tadaṅgavimuttiyā vikkhambhanavimuttiyā samucchedavimuttiyā paṭippassaddhivimuttiyā nissaraṇavimuttiyāti saṅkhepato, vitthārato pana anantāparimāṇabhedehi acinteyyānubhāvehi sakalasabbaññuguṇehi, ayampi amhākaṃ bhagavā tathāvidho. Sabbesañhi sammāsambuddhānaṃ āyuvemattaṃ, sarīrappamāṇavemattaṃ, kulavemattaṃ, dukkaracariyāvemattaṃ, rasmivemattanti imehi pañcahi vemattehi siyā vemattaṃ, na pana sīlavisuddhiādīsu visuddhīsu samathavipassanāpaṭipattiyaṃ attanā paṭividdhaguṇesu ca kiñci nānākaraṇaṃ atthi, atha kho majjhe bhinnasuvaṇṇaṃ viya aññaṃmaññaṃ nibbisesā te buddhā bhagavanto. Tasmā yathāvidhā purimakā sammāsambuddhā, ayampi bhagavā tathāvidho. Evaṃ tathāvidhoti tathāgato. Vidhattho cettha gatasaddo. Tathā hi lokiyā vidhayuttagatasadde pakāratthe vadanti.
કથં તથાપવત્તિકોતિ તથાગતો? અનઞ્ઞસાધારણેન ઇદ્ધાનુભાવેન સમન્નાગતત્તા અત્થપટિસમ્ભિદાદીનં ઉક્કંસપારમિપ્પત્તિયા અનાવરણઞાણપટિલાભેન ચ ભગવતો કાયપ્પવત્તિયાદીનં કત્થચિ પટિઘાતાભાવતો યથારુચિ તથા ગતં ગતિ ગમનં કાયવચીચિત્તપ્પવત્તિ એતસ્સાતિ તથાગતો. એવં તથાપવત્તિકોતિ તથાગતો.
Kathaṃ tathāpavattikoti tathāgato? Anaññasādhāraṇena iddhānubhāvena samannāgatattā atthapaṭisambhidādīnaṃ ukkaṃsapāramippattiyā anāvaraṇañāṇapaṭilābhena ca bhagavato kāyappavattiyādīnaṃ katthaci paṭighātābhāvato yathāruci tathā gataṃ gati gamanaṃ kāyavacīcittappavatti etassāti tathāgato. Evaṃ tathāpavattikoti tathāgato.
કથં તથેહિ અગતોતિ તથાગતો? બોધિસમ્ભારસમ્ભરણે તપ્પટિપક્ખપ્પવત્તિસઙ્ખાતં નત્થિ એતસ્સ ગતન્તિ અગતો. સો પનસ્સ અગતભાવો મચ્છેરદાનપારમિઆદીસુ અવિપરીતં આદીનવાનિસંસપચ્ચવેક્ખણાદિનયપ્પવત્તેહિ ઞાણેહીતિ તથેહિ ઞાણેહિ અગતોતિ તથાગતો.
Kathaṃ tathehi agatoti tathāgato? Bodhisambhārasambharaṇe tappaṭipakkhappavattisaṅkhātaṃ natthi etassa gatanti agato. So panassa agatabhāvo maccheradānapāramiādīsu aviparītaṃ ādīnavānisaṃsapaccavekkhaṇādinayappavattehi ñāṇehīti tathehi ñāṇehi agatoti tathāgato.
અથ વા કિલેસાભિસઙ્ખારપ્પવત્તિસઙ્ખાતં ખન્ધપ્પવત્તિસઙ્ખાતમેવ વા પઞ્ચસુપિ ગતીસુ ગતં ગમનં એતસ્સ નત્થીતિ અગતો. સઉપાદિસેસઅનુપાદિસેસનિબ્બાનપ્પત્તિયા સ્વાયમસ્સ અગતભાવો તથેહિ અરિયમગ્ગઞાણેહીતિ એવમ્પિ ભગવા તથેહિ આગતોતિ તથાગતો.
Atha vā kilesābhisaṅkhārappavattisaṅkhātaṃ khandhappavattisaṅkhātameva vā pañcasupi gatīsu gataṃ gamanaṃ etassa natthīti agato. Saupādisesaanupādisesanibbānappattiyā svāyamassa agatabhāvo tathehi ariyamaggañāṇehīti evampi bhagavā tathehi āgatoti tathāgato.
કથં તથાગતભાવેન તથાગતો? તથાગતભાવેનાતિ ચ તથાગતસ્સ સબ્ભાવેન, અત્થિતાયાતિ અત્થો. કો પનેસ તથાગતો, યસ્સ અત્થિતાય ભગવા તથાગતોતિ વુચ્ચતીતિ? સદ્ધમ્મો. સદ્ધમ્મો હિ અરિયમગ્ગો તાવ યથા યુગનદ્ધસમથવિપસ્સનાબલેન અનવસેસકિલેસપક્ખં સમૂહનન્તેન સમુચ્છેદપ્પહાનવસેન ગન્તબ્બં, તથા ગતો. ફલધમ્મો યથા અત્તનો મગ્ગાનુરૂપં પટિપ્પસ્સદ્ધિપ્પહાનવસેન ગન્તબ્બં, તથા ગતો પવત્તો. નિબ્બાનધમ્મો પન યથા ગતો પઞ્ઞાય પટિવિદ્ધો સકલવટ્ટદુક્ખવૂપસમાય સમ્પજ્જતિ, બુદ્ધાદીહિ તથા ગતો સચ્છિકતોતિ તથાગતો. પરિયત્તિધમ્મોપિ યથા પુરિમબુદ્ધેહિ સુત્તગેય્યાદિવસેન પવત્તિઆદિપ્પકાસનવસેન ચ વેનેય્યાનં આસયાદિઅનુરૂપં પવત્તિતો, અમ્હાકમ્પિ ભગવતા તથા ગતો ગદિતો પવત્તિતોતિ વા તથાગતો. યથા ભગવતા દેસિતો, તથા ભગવતો સાવકેહિ ગતો અવગતોતિ તથાગતો. એવં સબ્બોપિ સદ્ધમ્મો તથાગતો. તેનાહ સક્કો દેવાનમિન્દો ‘‘તથાગતં દેવમનુસ્સપૂજિતં, ધમ્મં નમસ્સામ સુવત્થિ હોતૂ’’તિ (ખુ॰ પા॰ ૬.૧૭; સુ॰ નિ॰ ૨૪૦). સ્વાસ્સ અત્થીતિ ભગવા તથાગતો.
Kathaṃ tathāgatabhāvena tathāgato? Tathāgatabhāvenāti ca tathāgatassa sabbhāvena, atthitāyāti attho. Ko panesa tathāgato, yassa atthitāya bhagavā tathāgatoti vuccatīti? Saddhammo. Saddhammo hi ariyamaggo tāva yathā yuganaddhasamathavipassanābalena anavasesakilesapakkhaṃ samūhanantena samucchedappahānavasena gantabbaṃ, tathā gato. Phaladhammo yathā attano maggānurūpaṃ paṭippassaddhippahānavasena gantabbaṃ, tathā gato pavatto. Nibbānadhammo pana yathā gato paññāya paṭividdho sakalavaṭṭadukkhavūpasamāya sampajjati, buddhādīhi tathā gato sacchikatoti tathāgato. Pariyattidhammopi yathā purimabuddhehi suttageyyādivasena pavattiādippakāsanavasena ca veneyyānaṃ āsayādianurūpaṃ pavattito, amhākampi bhagavatā tathā gato gadito pavattitoti vā tathāgato. Yathā bhagavatā desito, tathā bhagavato sāvakehi gato avagatoti tathāgato. Evaṃ sabbopi saddhammo tathāgato. Tenāha sakko devānamindo ‘‘tathāgataṃ devamanussapūjitaṃ, dhammaṃ namassāma suvatthi hotū’’ti (khu. pā. 6.17; su. ni. 240). Svāssa atthīti bhagavā tathāgato.
યથા ચ ધમ્મો, એવં અરિયસઙ્ઘોપિ, યથા અત્તહિતાય પરહિતાય ચ પટિપન્નેહિ સુવિસુદ્ધં પુબ્બભાગસમથવિપસ્સનાપટિપદં પુરક્ખત્વા તેન તેન મગ્ગેન ગન્તબ્બં, તં તં તથા ગતોતિ તથાગતો. યથા વા ભગવતા સચ્ચપટિચ્ચસમુપ્પાદાદિનયો દેસિતો, તથા ચ બુદ્ધત્તા તથા ગદનતો ચ તથાગતો. તેનાહ સક્કો દેવરાજા – ‘‘તથાગતં દેવમનુસ્સપૂજિતં, સઙ્ઘં નમસ્સામ સુવત્થિ હોતૂ’’તિ (ખુ॰ પા॰ ૬.૧૮; સુ॰ નિ॰ ૨૪૧), સ્વાસ્સ સાવકભૂતો અત્થીતિ ભગવા તથાગતો. એવં તથાગતભાવેન તથાગતો.
Yathā ca dhammo, evaṃ ariyasaṅghopi, yathā attahitāya parahitāya ca paṭipannehi suvisuddhaṃ pubbabhāgasamathavipassanāpaṭipadaṃ purakkhatvā tena tena maggena gantabbaṃ, taṃ taṃ tathā gatoti tathāgato. Yathā vā bhagavatā saccapaṭiccasamuppādādinayo desito, tathā ca buddhattā tathā gadanato ca tathāgato. Tenāha sakko devarājā – ‘‘tathāgataṃ devamanussapūjitaṃ, saṅghaṃ namassāma suvatthi hotū’’ti (khu. pā. 6.18; su. ni. 241), svāssa sāvakabhūto atthīti bhagavā tathāgato. Evaṃ tathāgatabhāvena tathāgato.
ઇદમ્પિ તથાગતસ્સ તથાગતભાવદીપને મુખમત્તકમેવ, સબ્બાકારેન પન તથાગતોવ તથાગતસ્સ તથાગતભાવં વણ્ણેય્ય. ઇદઞ્હિ તથાગતપદં મહત્થં, મહાગતિકં, મહાવિસયં, તસ્સ અપ્પમાદપદસ્સ વિય તેપિટકમ્પિ બુદ્ધવચનં યુત્તિતો અત્થભાવેન આહરન્તો ‘‘અતિત્થેન ધમ્મકથિકો પક્ખન્દો’’તિ ન વત્તબ્બોતિ.
Idampi tathāgatassa tathāgatabhāvadīpane mukhamattakameva, sabbākārena pana tathāgatova tathāgatassa tathāgatabhāvaṃ vaṇṇeyya. Idañhi tathāgatapadaṃ mahatthaṃ, mahāgatikaṃ, mahāvisayaṃ, tassa appamādapadassa viya tepiṭakampi buddhavacanaṃ yuttito atthabhāvena āharanto ‘‘atitthena dhammakathiko pakkhando’’ti na vattabboti.
તત્થેતં વુચ્ચતિ –
Tatthetaṃ vuccati –
‘‘યથેવ લોકે પુરિમા મહેસિનો,
‘‘Yatheva loke purimā mahesino,
સબ્બઞ્ઞુભાવં મુનયો ઇધાગતા;
Sabbaññubhāvaṃ munayo idhāgatā;
તથા અયં સક્યમુનીપિ આગતો,
Tathā ayaṃ sakyamunīpi āgato,
તથાગતો વુચ્ચતિ તેન ચક્ખુમા.
Tathāgato vuccati tena cakkhumā.
‘‘પહાય કામાદિમલે અસેસતો,
‘‘Pahāya kāmādimale asesato,
સમાધિઞાણેહિ યથા ગતા જિના;
Samādhiñāṇehi yathā gatā jinā;
પુરાતના સક્યમુની જુતિન્ધરો,
Purātanā sakyamunī jutindharo,
તથા ગતો તેન તથાગતો મતો.
Tathā gato tena tathāgato mato.
‘‘તથઞ્ચ ધાતાયતનાદિલક્ખણં,
‘‘Tathañca dhātāyatanādilakkhaṇaṃ,
સભાવસામઞ્ઞવિભાગભેદતો;
Sabhāvasāmaññavibhāgabhedato;
સયમ્ભુઞાણેન જિનોયમાગતો,
Sayambhuñāṇena jinoyamāgato,
તથાગતો વુચ્ચતિ સક્યપુઙ્ગવો.
Tathāgato vuccati sakyapuṅgavo.
‘‘તથાનિ સચ્ચાનિ સમન્તચક્ખુના,
‘‘Tathāni saccāni samantacakkhunā,
તથા ઇદપ્પચ્ચયતા ચ સબ્બસો;
Tathā idappaccayatā ca sabbaso;
અનઞ્ઞનેય્યા નયતો વિભાવિતા,
Anaññaneyyā nayato vibhāvitā,
તથા ગતો તેન જિનો તથાગતો.
Tathā gato tena jino tathāgato.
‘‘અનેકભેદાસુપિ લોકધાતુસુ,
‘‘Anekabhedāsupi lokadhātusu,
જિનસ્સ રૂપાયતનાદિગોચરે;
Jinassa rūpāyatanādigocare;
વિચિત્તભેદે તથમેવ દસ્સનં,
Vicittabhede tathameva dassanaṃ,
તથાગતો તેન સમન્તલોચનો.
Tathāgato tena samantalocano.
‘‘યતો ચ ધમ્મં તથમેવ ભાસતિ,
‘‘Yato ca dhammaṃ tathameva bhāsati,
કરોતિ વાચાયનુરૂપમત્તનો;
Karoti vācāyanurūpamattano;
ગુણેહિ લોકં અભિભુય્યિરીયતિ,
Guṇehi lokaṃ abhibhuyyirīyati,
તથાગતો તેનપિ લોકનાયકો.
Tathāgato tenapi lokanāyako.
‘‘તથા પરિઞ્ઞાય તથાય સબ્બસો,
‘‘Tathā pariññāya tathāya sabbaso,
અવેદિ લોકં પભવં અતિક્કમિ;
Avedi lokaṃ pabhavaṃ atikkami;
ગતો ચ પચ્ચક્ખકિરિયાય નિબ્બુતિં,
Gato ca paccakkhakiriyāya nibbutiṃ,
અરિયમગ્ગઞ્ચ ગતો તથાગતો.
Ariyamaggañca gato tathāgato.
‘‘તથા પટિઞ્ઞાય તથાય સબ્બસો,
‘‘Tathā paṭiññāya tathāya sabbaso,
હિતાય લોકસ્સ યતોયમાગતો;
Hitāya lokassa yatoyamāgato;
તથાય નાથો કરુણાય સબ્બદા,
Tathāya nātho karuṇāya sabbadā,
ગતો ચ તેનાપિ જિનો તથાગતો.
Gato ca tenāpi jino tathāgato.
‘‘તથાનિ ઞાણાનિ યતોયમાગતો,
‘‘Tathāni ñāṇāni yatoyamāgato,
યથાસભાવં વિસયાવબોધતો;
Yathāsabhāvaṃ visayāvabodhato;
તથાભિજાતિપ્પભુતી તથાગતો,
Tathābhijātippabhutī tathāgato,
તદત્થસમ્પાદનતો તથાગતો.
Tadatthasampādanato tathāgato.
‘‘યથાવિધા તે પુરિમા મહેસિનો,
‘‘Yathāvidhā te purimā mahesino,
તથાવિધોયમ્પિ તથા યથારુચિ;
Tathāvidhoyampi tathā yathāruci;
પવત્તવાચા તનુચિત્તભાવતો,
Pavattavācā tanucittabhāvato,
તથાગતો વુચ્ચતિ અગ્ગપુગ્ગલો.
Tathāgato vuccati aggapuggalo.
‘‘સમ્બોધિસમ્ભારવિપક્ખતો પુરે,
‘‘Sambodhisambhāravipakkhato pure,
ગતં ન સંસારગતમ્પિ તસ્સ વા;
Gataṃ na saṃsāragatampi tassa vā;
ન ચત્થિ નાથસ્સ ભવન્તદસ્સિનો,
Na catthi nāthassa bhavantadassino,
તથેહિ તસ્મા અગતો તથાગતો.
Tathehi tasmā agato tathāgato.
‘‘તથાગતો ધમ્મવરો મહેસિના,
‘‘Tathāgato dhammavaro mahesinā,
યથા પહાતબ્બમલં પહીયતિ;
Yathā pahātabbamalaṃ pahīyati;
તથાગતો અરિયગણો વિનાયકો,
Tathāgato ariyagaṇo vināyako,
તથાગતો તેન સમઙ્ગિભાવતો’’તિ.
Tathāgato tena samaṅgibhāvato’’ti.
અરહન્તં સમ્માસમ્બુદ્ધન્તિ એત્થ અરહાતિ પદસ્સ અત્થો હેટ્ઠા વુત્તોયેવ. સમ્મા સામઞ્ચ સબ્બધમ્માનં બુદ્ધત્તા સમ્માસમ્બુદ્ધં. યંકિઞ્ચિ ઞેય્યં નામ, તસ્સ સબ્બસ્સપિ સબ્બાકારતો અવિપરીતતો સયમેવ અભિસમ્બુદ્ધત્તાતિ વુત્તં હોતિ. ઇમિનાસ્સ પરોપદેસરહિતસ્સ સબ્બાકારેન સબ્બધમ્માવબોધનસમત્થસ્સ આકઙ્ખાપટિબદ્ધવુત્તિનો અનાવરણઞાણસઙ્ખાતસ્સ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ અધિગમો દસ્સિતો.
Arahantaṃ sammāsambuddhanti ettha arahāti padassa attho heṭṭhā vuttoyeva. Sammā sāmañca sabbadhammānaṃ buddhattā sammāsambuddhaṃ. Yaṃkiñci ñeyyaṃ nāma, tassa sabbassapi sabbākārato aviparītato sayameva abhisambuddhattāti vuttaṃ hoti. Imināssa paropadesarahitassa sabbākārena sabbadhammāvabodhanasamatthassa ākaṅkhāpaṭibaddhavuttino anāvaraṇañāṇasaṅkhātassa sabbaññutaññāṇassa adhigamo dassito.
નનુ ચ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણતો અઞ્ઞં અનાવરણં, અઞ્ઞથા છ અસાધારણાનિ ઞાણાનિ બુદ્ધઞાણાનીતિ વચનં વિરુજ્ઝેય્યાતિ? ન વિરુજ્ઝતિ, વિસયપ્પવત્તિભેદવસેન અઞ્ઞેહિ અસાધારણભાવદસ્સનત્થં એકસ્સેવ ઞાણસ્સ દ્વિધા વુત્તત્તા. એકમેવ હિ તં ઞાણં અનવસેસસઙ્ખતાસઙ્ખતસમ્મુતિધમ્મવિસયતાય સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં, તત્થ ચ આવરણાભાવતો નિસ્સઙ્ગચારમુપાદાય અનાવરણઞાણન્તિ વુત્તં. યથાહ પટિસમ્ભિદાયં –
Nanu ca sabbaññutaññāṇato aññaṃ anāvaraṇaṃ, aññathā cha asādhāraṇāni ñāṇāni buddhañāṇānīti vacanaṃ virujjheyyāti? Na virujjhati, visayappavattibhedavasena aññehi asādhāraṇabhāvadassanatthaṃ ekasseva ñāṇassa dvidhā vuttattā. Ekameva hi taṃ ñāṇaṃ anavasesasaṅkhatāsaṅkhatasammutidhammavisayatāya sabbaññutaññāṇaṃ, tattha ca āvaraṇābhāvato nissaṅgacāramupādāya anāvaraṇañāṇanti vuttaṃ. Yathāha paṭisambhidāyaṃ –
‘‘સબ્બં સઙ્ખતાસઙ્ખતં અનવસેસં જાનાતીતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. તત્થ આવરણં નત્થીતિ અનાવરણઞાણ’’ન્તિઆદિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૧૧૯).
‘‘Sabbaṃ saṅkhatāsaṅkhataṃ anavasesaṃ jānātīti sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti anāvaraṇañāṇa’’ntiādi (paṭi. ma. 1.119).
તસ્મા નત્થિ નેસં અત્થતો ભેદો, એકન્તેનેવેતં એવમિચ્છિતબ્બં. અઞ્ઞથા સબ્બઞ્ઞુતાનાવરણઞાણાનં સાધારણતા અસબ્બધમ્મારમ્મણતા ચ આપજ્જેય્ય. ન હિ ભગવતો ઞાણસ્સ અણુમત્તમ્પિ આવરણં અત્થિ, અનાવરણઞાણસ્સ ચ અસબ્બધમ્મારમ્મણભાવે યત્થ તં ન પવત્તતિ તત્થાવરણસબ્ભાવતો અનાવરણભાવોયેવ ન સિયા. અથ વા પન હોતુ અઞ્ઞમેવ અનાવરણં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણતો, ઇધ પન સબ્બત્થ અપ્પટિહતવુત્તિતાય અનાવરણઞાણન્તિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમેવ અધિપ્પેતં, તસ્સેવાધિગમેન ભગવા સબ્બઞ્ઞૂ સબ્બવિદૂ સમ્માસમ્બુદ્ધોતિ વુચ્ચતિ, ન સકિંયેવ સબ્બધમ્માવબોધતો. તથા ચ વુત્તં પટિસમ્ભિદાયં –
Tasmā natthi nesaṃ atthato bhedo, ekantenevetaṃ evamicchitabbaṃ. Aññathā sabbaññutānāvaraṇañāṇānaṃ sādhāraṇatā asabbadhammārammaṇatā ca āpajjeyya. Na hi bhagavato ñāṇassa aṇumattampi āvaraṇaṃ atthi, anāvaraṇañāṇassa ca asabbadhammārammaṇabhāve yattha taṃ na pavattati tatthāvaraṇasabbhāvato anāvaraṇabhāvoyeva na siyā. Atha vā pana hotu aññameva anāvaraṇaṃ sabbaññutaññāṇato, idha pana sabbattha appaṭihatavuttitāya anāvaraṇañāṇanti sabbaññutaññāṇameva adhippetaṃ, tassevādhigamena bhagavā sabbaññū sabbavidū sammāsambuddhoti vuccati, na sakiṃyeva sabbadhammāvabodhato. Tathā ca vuttaṃ paṭisambhidāyaṃ –
‘‘વિમોક્ખન્તિકમેતં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં બોધિયા મૂલે સહ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સ પટિલાભા સચ્છિકા પઞ્ઞત્તિ યદિદં બુદ્ધો’’તિ.
‘‘Vimokkhantikametaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ bodhiyā mūle saha sabbaññutaññāṇassa paṭilābhā sacchikā paññatti yadidaṃ buddho’’ti.
સબ્બધમ્માવબોધનસમત્થઞાણસમધિગમેન હિ ભગવતો સન્તાને અનવસેસધમ્મે પટિવિજ્ઝિતું સમત્થતા અહોસીતિ.
Sabbadhammāvabodhanasamatthañāṇasamadhigamena hi bhagavato santāne anavasesadhamme paṭivijjhituṃ samatthatā ahosīti.
એત્થાહ – કિં પનિદં ઞાણં પવત્તમાનં સકિંયેવ સબ્બસ્મિં વિસયે પવત્તતિ, ઉદાહુ કમેનાતિ? કિઞ્ચેત્થ – યદિ તાવ સકિંયેવ સબ્બસ્મિં વિસયે પવત્તતિ, અતીતાનાગતપ્પચ્ચુપન્નઅજ્ઝત્તબહિદ્ધાદિભેદભિન્નાનં સઙ્ખતધમ્માનં અસઙ્ખતસમ્મુતિધમ્માનઞ્ચ એકજ્ઝં ઉપટ્ઠાને દૂરતો ચિત્તપટં પેક્ખન્તસ્સ વિય વિસયવિભાગેનાવબોધો ન સિયા, તથા ચ સતિ ‘‘સબ્બે ધમ્મા અનત્તા’’તિ વિપસ્સન્તાનં અનત્તાકારેન વિય સબ્બધમ્મા અનિરૂપિતરૂપેન ભગવતો ઞાણસ્સ વિસયા હોન્તીતિ આપજ્જતિ. યેપિ ‘‘સબ્બઞેય્યધમ્માનં ઠિતલક્ખણવિસયં વિકપ્પરહિતં સબ્બકાલં બુદ્ધાનં ઞાણં પવત્તતિ, તેન તે સબ્બવિદૂતિ વુચ્ચન્તિ. એવઞ્ચ કત્વા –
Etthāha – kiṃ panidaṃ ñāṇaṃ pavattamānaṃ sakiṃyeva sabbasmiṃ visaye pavattati, udāhu kamenāti? Kiñcettha – yadi tāva sakiṃyeva sabbasmiṃ visaye pavattati, atītānāgatappaccupannaajjhattabahiddhādibhedabhinnānaṃ saṅkhatadhammānaṃ asaṅkhatasammutidhammānañca ekajjhaṃ upaṭṭhāne dūrato cittapaṭaṃ pekkhantassa viya visayavibhāgenāvabodho na siyā, tathā ca sati ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti vipassantānaṃ anattākārena viya sabbadhammā anirūpitarūpena bhagavato ñāṇassa visayā hontīti āpajjati. Yepi ‘‘sabbañeyyadhammānaṃ ṭhitalakkhaṇavisayaṃ vikapparahitaṃ sabbakālaṃ buddhānaṃ ñāṇaṃ pavattati, tena te sabbavidūti vuccanti. Evañca katvā –
‘‘ચરં સમાહિતો નાગો, તિટ્ઠન્તોપિ સમાહિતો’’તિ. –
‘‘Caraṃ samāhito nāgo, tiṭṭhantopi samāhito’’ti. –
‘‘ઇદમ્પિ વચનં સુવુત્તં હોતી’’તિ વદન્તિ, તેસમ્પિ વુત્તદોસાનાતિવત્તિ, ઠિતલક્ખણારમ્મણતાય ચ અતીતાનાગતસમ્મુતિધમ્માનં તદભાવતો, એકદેસવિસયમેવ ભગવતો ઞાણં સિયા. તસ્મા સકિંયેવ ઞાણં પવત્તતીતિ ન યુજ્જતિ.
‘‘Idampi vacanaṃ suvuttaṃ hotī’’ti vadanti, tesampi vuttadosānātivatti, ṭhitalakkhaṇārammaṇatāya ca atītānāgatasammutidhammānaṃ tadabhāvato, ekadesavisayameva bhagavato ñāṇaṃ siyā. Tasmā sakiṃyeva ñāṇaṃ pavattatīti na yujjati.
અથ કમેન સબ્બસ્મિં વિસયે ઞાણં પવત્તતીતિ? એવમ્પિ ન યુજ્જતિ. ન હિ જાતિભૂમિસભાવાદિવસેન દિસાદેસકાલાદિવસેન ચ અનેકભેદભિન્ને ઞેય્યે કમેન ગય્હમાને તસ્સ અનવસેસપટિવેધો સમ્ભવતિ અપરિયન્તભાવતો ઞેય્યસ્સ. યે પન ‘‘અત્થસ્સ અવિસંવાદનતો ઞેય્યસ્સ એકદેસં પચ્ચક્ખં કત્વા સેસેપિ એવન્તિ અધિમુચ્ચિત્વા વવત્થાપનેન સબ્બઞ્ઞૂ ભગવા, તઞ્ચ ઞાણં ન અનુમાનિકં સંસયાભાવતો. સંસયાનુબદ્ધઞ્હિ લોકે અનુમાનઞાણ’’ન્તિ વદન્તિ, તેસમ્પિ ન યુત્તં. સબ્બસ્સ હિ અપચ્ચક્ખભાવે અત્થસ્સ અવિસંવાદનેન ઞેય્યસ્સ એકદેસં પચ્ચક્ખં કત્વા સેસેપિ એવન્તિ અધિમુચ્ચિત્વા વવત્થાપનસ્સ અસમ્ભવતો. યઞ્હિ તં સેસં, તં અપચ્ચક્ખન્તિ. અથ તમ્પિ પચ્ચક્ખં, તસ્સ સેસભાવો પન ન સિયાતિ સબ્બમેતં અકારણં. કસ્મા? અવિસયવિચારભાવતો. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા –
Atha kamena sabbasmiṃ visaye ñāṇaṃ pavattatīti? Evampi na yujjati. Na hi jātibhūmisabhāvādivasena disādesakālādivasena ca anekabhedabhinne ñeyye kamena gayhamāne tassa anavasesapaṭivedho sambhavati apariyantabhāvato ñeyyassa. Ye pana ‘‘atthassa avisaṃvādanato ñeyyassa ekadesaṃ paccakkhaṃ katvā sesepi evanti adhimuccitvā vavatthāpanena sabbaññū bhagavā, tañca ñāṇaṃ na anumānikaṃ saṃsayābhāvato. Saṃsayānubaddhañhi loke anumānañāṇa’’nti vadanti, tesampi na yuttaṃ. Sabbassa hi apaccakkhabhāve atthassa avisaṃvādanena ñeyyassa ekadesaṃ paccakkhaṃ katvā sesepi evanti adhimuccitvā vavatthāpanassa asambhavato. Yañhi taṃ sesaṃ, taṃ apaccakkhanti. Atha tampi paccakkhaṃ, tassa sesabhāvo pana na siyāti sabbametaṃ akāraṇaṃ. Kasmā? Avisayavicārabhāvato. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘બુદ્ધવિસયો, ભિક્ખવે, અચિન્તેય્યો, ન ચિન્તેતબ્બો; યો ચિન્તેય્ય, ઉમ્માદસ્સ વિઘાતસ્સ ભાગી અસ્સા’’તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૭૭).
‘‘Buddhavisayo, bhikkhave, acinteyyo, na cintetabbo; yo cinteyya, ummādassa vighātassa bhāgī assā’’ti (a. ni. 4.77).
ઇદં પનેત્થ સન્નિટ્ઠાનં – યંકિઞ્ચિ ભગવતા ઞાતું ઇચ્છિતં સકલમેકદેસો વા, તત્થ અપ્પટિહતવુત્તિતાય પચ્ચક્ખતો ઞાણં પવત્તતિ, નિચ્ચસમાધાનઞ્ચ વિક્ખેપાભાવતો, ઞાતું ઇચ્છિતસ્સ સકલસ્સ અવિસયભાવતો તસ્સ આકઙ્ખાપટિબદ્ધવુત્તિતા ન સિયા, એકન્તેનેવ સા ઇચ્છિતબ્બા ‘‘સબ્બે ધમ્મા બુદ્ધસ્સ ભગવતો આવજ્જનપટિબદ્ધા, આકઙ્ખાપટિબદ્ધા, મનસિકારપટિબદ્ધા, ચિત્તુપ્પાદપટિબદ્ધા’’તિ (મહાનિ॰ ૬૯; ચૂળનિ॰ મોઘરાજમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૮૫) વચનતો. અતીતાનાગતવિસયમ્પિ ભગવતો ઞાણં અનુમાનાગમનતક્કગ્ગહણવિરહિતત્તા પચ્ચક્ખમેવ.
Idaṃ panettha sanniṭṭhānaṃ – yaṃkiñci bhagavatā ñātuṃ icchitaṃ sakalamekadeso vā, tattha appaṭihatavuttitāya paccakkhato ñāṇaṃ pavattati, niccasamādhānañca vikkhepābhāvato, ñātuṃ icchitassa sakalassa avisayabhāvato tassa ākaṅkhāpaṭibaddhavuttitā na siyā, ekanteneva sā icchitabbā ‘‘sabbe dhammā buddhassa bhagavato āvajjanapaṭibaddhā, ākaṅkhāpaṭibaddhā, manasikārapaṭibaddhā, cittuppādapaṭibaddhā’’ti (mahāni. 69; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85) vacanato. Atītānāgatavisayampi bhagavato ñāṇaṃ anumānāgamanatakkaggahaṇavirahitattā paccakkhameva.
નનુ ચ એતસ્મિમ્પિ પક્ખે યદા સકલં ઞાતું ઇચ્છિતં, તદા સકિમેવ સકલવિસયતાય અનિરૂપિતરૂપેન ભગવતો ઞાણં પવત્તેય્યાતિ વુત્તદોસાનાતિવત્તિયેવાતિ? ન, તસ્સ વિસોધિતત્તા. વિસોધિતો હિ સો બુદ્ધવિસયો અચિન્તેય્યોતિ. અઞ્ઞથા પચુરજનઞાણસમવુત્તિતાય બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં ઞાણસ્સ અચિન્તેય્યતા ન સિયા, તસ્મા સકલધમ્મારમ્મણમ્પિ તં એકધમ્મારમ્મણં વિય સુવવત્થાપિતેયેવ તે ધમ્મે કત્વા પવત્તતીતિ ઇદમેત્થ અચિન્તેય્યં. યાવતકં ઞેય્યં, તાવતકં ઞાણં, યાવતકં ઞાણં, તાવતકં ઞેય્યં, ઞેય્યપરિયન્તિકં ઞાણં, ઞાણપરિયન્તિકં ઞેય્યન્તિ એવમેકજ્ઝં વિસું વિસું સકિં કમેન ચ ઇચ્છાનુરૂપં સમ્મા સામઞ્ચ સબ્બધમ્માનં બુદ્ધત્તા સમ્માસમ્બુદ્ધો ભગવા. તં સમ્માસમ્બુદ્ધં.
Nanu ca etasmimpi pakkhe yadā sakalaṃ ñātuṃ icchitaṃ, tadā sakimeva sakalavisayatāya anirūpitarūpena bhagavato ñāṇaṃ pavatteyyāti vuttadosānātivattiyevāti? Na, tassa visodhitattā. Visodhito hi so buddhavisayo acinteyyoti. Aññathā pacurajanañāṇasamavuttitāya buddhānaṃ bhagavantānaṃ ñāṇassa acinteyyatā na siyā, tasmā sakaladhammārammaṇampi taṃ ekadhammārammaṇaṃ viya suvavatthāpiteyeva te dhamme katvā pavattatīti idamettha acinteyyaṃ. Yāvatakaṃ ñeyyaṃ, tāvatakaṃ ñāṇaṃ, yāvatakaṃ ñāṇaṃ, tāvatakaṃ ñeyyaṃ, ñeyyapariyantikaṃ ñāṇaṃ, ñāṇapariyantikaṃ ñeyyanti evamekajjhaṃ visuṃ visuṃ sakiṃ kamena ca icchānurūpaṃ sammā sāmañca sabbadhammānaṃ buddhattā sammāsambuddho bhagavā. Taṃ sammāsambuddhaṃ.
દ્વે વિતક્કાતિ દ્વે સમ્મા વિતક્કા. તત્થ વિતક્કેન્તિ એતેન, સયં વા વિતક્કેતિ, વિતક્કનમત્તમેવ વાતિ વિતક્કો. સ્વાયં આરમ્મણાભિનિરોપનલક્ખણો, આહનનપરિયાહનનરસો, આરમ્મણે ચિત્તસ્સ આનયનપચ્ચુપટ્ઠાનો. વિસયભેદેન પન તં દ્વિધા કત્વા વુત્તં ‘‘દ્વે વિતક્કા’’તિ. સમુદાચરન્તીતિ સમં સમ્મા ચ ઉદ્ધમુદ્ધં મરિયાદાય ચરન્તિ. મરિયાદત્થો હિ અયમાકારો, તેન ચ યોગેન ‘‘તથાગતં અરહન્તં સમ્માસમ્બુદ્ધ’’ન્તિ ઇદં સામિઅત્થે ઉપયોગવચનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – તથાગતસ્સ અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ અત્તનો વિસયે સમં સમ્મા ચ અઞ્ઞમઞ્ઞં મરિયાદં અનતિક્કમન્તા ઉદ્ધમુદ્ધં બહુલં અભિણ્હં ચરન્તિ પવત્તન્તીતિ.
Dve vitakkāti dve sammā vitakkā. Tattha vitakkenti etena, sayaṃ vā vitakketi, vitakkanamattameva vāti vitakko. Svāyaṃ ārammaṇābhiniropanalakkhaṇo, āhananapariyāhananaraso, ārammaṇe cittassa ānayanapaccupaṭṭhāno. Visayabhedena pana taṃ dvidhā katvā vuttaṃ ‘‘dve vitakkā’’ti. Samudācarantīti samaṃ sammā ca uddhamuddhaṃ mariyādāya caranti. Mariyādattho hi ayamākāro, tena ca yogena ‘‘tathāgataṃ arahantaṃ sammāsambuddha’’nti idaṃ sāmiatthe upayogavacanaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – tathāgatassa arahato sammāsambuddhassa attano visaye samaṃ sammā ca aññamaññaṃ mariyādaṃ anatikkamantā uddhamuddhaṃ bahulaṃ abhiṇhaṃ caranti pavattantīti.
કો પન નેસં વિસયો, કા વા મરિયાદા, કથઞ્ચ તં અનતિક્કમિત્વા તે ઉદ્ધમુદ્ધં બહુલં અભિણ્હં નિચ્ચં પવત્તન્તીતિ? વુચ્ચતે – ખેમવિતક્કો, પવિવેકવિતક્કોતિ ઇમે દ્વે વિતક્કાયેવ. તેસુ ખેમવિતક્કો તાવ ભગવતો વિસેસેન કરુણાસમ્પયુત્તો, મેત્તામુદિતાસમ્પયુત્તોપિ લબ્ભતેવ, તસ્મા સો મહાકરુણાસમાપત્તિયા મેત્તાદિસમાપત્તિયા ચ પુબ્બઙ્ગમો સમ્પયુત્તો ચ વેદિતબ્બો. પવિવેકવિતક્કો પન ફલસમાપત્તિયા પુબ્બઙ્ગમો સમ્પયુત્તો ચ, દિબ્બવિહારાદિવસેનાપિ લબ્ભતેવ. ઇતિ નેસં વિતક્કો વિસયો, તસ્મા એકસ્મિં સન્તાને બહુલં પવત્તમાનાનમ્પિ કાલેન કાલં સવિસયસ્મિંયેવ ચરણતો નત્થિ મરિયાદા, ન સઙ્કરેન વુત્તિ.
Ko pana nesaṃ visayo, kā vā mariyādā, kathañca taṃ anatikkamitvā te uddhamuddhaṃ bahulaṃ abhiṇhaṃ niccaṃ pavattantīti? Vuccate – khemavitakko, pavivekavitakkoti ime dve vitakkāyeva. Tesu khemavitakko tāva bhagavato visesena karuṇāsampayutto, mettāmuditāsampayuttopi labbhateva, tasmā so mahākaruṇāsamāpattiyā mettādisamāpattiyā ca pubbaṅgamo sampayutto ca veditabbo. Pavivekavitakko pana phalasamāpattiyā pubbaṅgamo sampayutto ca, dibbavihārādivasenāpi labbhateva. Iti nesaṃ vitakko visayo, tasmā ekasmiṃ santāne bahulaṃ pavattamānānampi kālena kālaṃ savisayasmiṃyeva caraṇato natthi mariyādā, na saṅkarena vutti.
તત્થ ખેમવિતક્કો ભગવતો કરુણોક્કમનાદિના વિભાવેતબ્બો, પવિવેકવિતક્કો સમાપત્તીહિ. તત્રાયં વિભાવના – ‘‘અયં લોકો સન્તાપજાતો દુક્ખપરેતો’’તિઆદિના રાગગ્ગિઆદીહિ લોકસન્નિવાસસ્સ આદિત્તતાદિઆકારદસ્સનેહિ મહાકરુણાસમાપત્તિયા પુબ્બભાગે , સમાપત્તિયમ્પિ પઠમજ્ઝાનવસેન વત્તબ્બો. વુત્તઞ્હેતં (પટિ॰ મ॰ ૧.૧૧૭-૧૧૮) –
Tattha khemavitakko bhagavato karuṇokkamanādinā vibhāvetabbo, pavivekavitakko samāpattīhi. Tatrāyaṃ vibhāvanā – ‘‘ayaṃ loko santāpajāto dukkhapareto’’tiādinā rāgaggiādīhi lokasannivāsassa ādittatādiākāradassanehi mahākaruṇāsamāpattiyā pubbabhāge , samāpattiyampi paṭhamajjhānavasena vattabbo. Vuttañhetaṃ (paṭi. ma. 1.117-118) –
‘‘બહૂહિ આકારેહિ પસ્સન્તાનં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં સત્તેસુ મહાકરુણા ઓક્કમતિ, આદિત્તો લોકસન્નિવાસોતિ પસ્સન્તાનં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં સત્તેસુ મહાકરુણા ઓક્કમતિ. ઉય્યુત્તો, પયાતો, કુમ્મગ્ગપટિપન્નો, ઉપનીયતિ લોકો અદ્ધુવો, અતાણો લોકો અનભિસ્સરો, અસ્સકો લોકો, સબ્બં પહાય ગમનીયં, ઊનો લોકો અતિત્તો તણ્હાદાસો.
‘‘Bahūhi ākārehi passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati, āditto lokasannivāsoti passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati. Uyyutto, payāto, kummaggapaṭipanno, upanīyati loko addhuvo, atāṇo loko anabhissaro, assako loko, sabbaṃ pahāya gamanīyaṃ, ūno loko atitto taṇhādāso.
‘‘અતાયનો લોકસન્નિવાસો, અલેણો, અસરણો, અસરણીભૂતો, ઉદ્ધતો લોકો અવૂપસન્તો, સસલ્લો લોકસન્નિવાસો વિદ્ધો પુથુસલ્લેહિ, અવિજ્જન્ધકારાવરણો કિલેસપઞ્જરપરિક્ખિત્તો, અવિજ્જાગતો લોકસન્નિવાસો અણ્ડભૂતો પરિયોનદ્ધો તન્તાકુલકજાતો કુલાગુણ્ઠિકજાતો મુઞ્જપબ્બજભૂતો અપાયં દુગ્ગતિં વિનિપાતં સંસારં નાતિવત્તતીતિ પસ્સન્તાનં, અવિજ્જાવિસદોસસંલિત્તો કિલેસકલલીભૂતો, રાગદોસમોહજટાજટિતો.
‘‘Atāyano lokasannivāso, aleṇo, asaraṇo, asaraṇībhūto, uddhato loko avūpasanto, sasallo lokasannivāso viddho puthusallehi, avijjandhakārāvaraṇo kilesapañjaraparikkhitto, avijjāgato lokasannivāso aṇḍabhūto pariyonaddho tantākulakajāto kulāguṇṭhikajāto muñjapabbajabhūto apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ saṃsāraṃ nātivattatīti passantānaṃ, avijjāvisadosasaṃlitto kilesakalalībhūto, rāgadosamohajaṭājaṭito.
‘‘તણ્હાસઙ્ઘાટપટિમુક્કો, તણ્હાજાલેન ઓત્થટો, તણ્હાસોતેન વુય્હતિ, તણ્હાસંયોજનેન સંયુત્તો, તણ્હાનુસયેન અનુસટો, તણ્હાસન્તાપેન સન્તપ્પતિ, તણ્હાપરિળાહેન પરિડય્હતિ.
‘‘Taṇhāsaṅghāṭapaṭimukko, taṇhājālena otthaṭo, taṇhāsotena vuyhati, taṇhāsaṃyojanena saṃyutto, taṇhānusayena anusaṭo, taṇhāsantāpena santappati, taṇhāpariḷāhena pariḍayhati.
‘‘દિટ્ઠિસઙ્ઘાટપટિમુક્કો, દિટ્ઠિજાલેન ઓત્થટો, દિટ્ઠિસોતેન વુય્હતિ, દિટ્ઠિસંયોજનેન સંયુત્તો, દિટ્ઠાનુસયેન અનુસટો, દિટ્ઠિસન્તાપેન સન્તપ્પતિ, દિટ્ઠિપરિળાહેન પરિડય્હતિ.
‘‘Diṭṭhisaṅghāṭapaṭimukko, diṭṭhijālena otthaṭo, diṭṭhisotena vuyhati, diṭṭhisaṃyojanena saṃyutto, diṭṭhānusayena anusaṭo, diṭṭhisantāpena santappati, diṭṭhipariḷāhena pariḍayhati.
‘‘જાતિયા અનુગતો, જરાય અનુસટો, બ્યાધિના અભિભૂતો, મરણેન અબ્ભાહતો, દુક્ખે પતિટ્ઠિતો.
‘‘Jātiyā anugato, jarāya anusaṭo, byādhinā abhibhūto, maraṇena abbhāhato, dukkhe patiṭṭhito.
‘‘તણ્હાય ઓડ્ડિતો, જરાપાકારપરિક્ખિત્તો, મચ્ચુપાસપરિક્ખિત્તો, મહાબન્ધનબદ્ધો, લોકસન્નિવાસો, રાગબન્ધનેન, દોસમોહબન્ધનેન, માનદિટ્ઠિકિલેસદુચ્ચરિતબન્ધનેન બદ્ધો, મહાસમ્બાધપટિપન્નો, મહાપલિબોધેન પલિબુદ્ધો, મહાપપાતે પતિતો, મહાકન્તારપટિપન્નો, મહાસંસારપટિપન્નો, મહાવિદુગ્ગે સમ્પરિવત્તતિ, મહાપલિપે પલિપન્નો.
‘‘Taṇhāya oḍḍito, jarāpākāraparikkhitto, maccupāsaparikkhitto, mahābandhanabaddho, lokasannivāso, rāgabandhanena, dosamohabandhanena, mānadiṭṭhikilesaduccaritabandhanena baddho, mahāsambādhapaṭipanno, mahāpalibodhena palibuddho, mahāpapāte patito, mahākantārapaṭipanno, mahāsaṃsārapaṭipanno, mahāvidugge samparivattati, mahāpalipe palipanno.
‘‘અબ્ભાહતો લોકસન્નિવાસો, આદિત્તો લોકસન્નિવાસો રાગગ્ગિના, દોસગ્ગિના, મોહગ્ગિના જાતિયા…પે॰… ઉપાયાસેહિ, ઉન્નીતકો લોકસન્નિવાસો હઞ્ઞતિ નિચ્ચમતાણો પત્તદણ્ડો તક્કરો, વજ્જબન્ધનબદ્ધો આઘાતનપચ્ચુપટ્ઠિતો, અનાથો લોકસન્નિવાસો પરમકારુઞ્ઞતં પત્તો, દુક્ખાભિતુન્નો ચિરરત્તપીળિતો, નિચ્ચગધિતો નિચ્ચપિપાસિતો.
‘‘Abbhāhato lokasannivāso, āditto lokasannivāso rāgagginā, dosagginā, mohagginā jātiyā…pe… upāyāsehi, unnītako lokasannivāso haññati niccamatāṇo pattadaṇḍo takkaro, vajjabandhanabaddho āghātanapaccupaṭṭhito, anātho lokasannivāso paramakāruññataṃ patto, dukkhābhitunno cirarattapīḷito, niccagadhito niccapipāsito.
‘‘અન્ધો, અચક્ખુકો, હતનેત્તો, અપરિણાયકો, વિપથપક્ખન્દો, અઞ્જસાપરદ્ધો, મહોઘપક્ખન્દો.
‘‘Andho, acakkhuko, hatanetto, apariṇāyako, vipathapakkhando, añjasāparaddho, mahoghapakkhando.
‘‘દ્વીહિ દિટ્ઠિગતેહિ પરિયુટ્ઠિતો, તીહિ દુચ્ચરિતેહિ વિપ્પટિપન્નો, ચતૂહિ યોગેહિ યોજિતો, ચતૂહિ ગન્થેહિ ગન્થિતો, ચતૂહિ ઉપાદાનેહિ ઉપાદીયતિ, પઞ્ચગતિસમારુળ્હો, પઞ્ચહિ કામગુણેહિ રજ્જતિ, પઞ્ચહિ નીવરણેહિ ઓત્થટો, છહિ વિવાદમૂલેહિ વિવદતિ, છહિ તણ્હાકાયેહિ રજ્જતિ, છહિ દિટ્ઠિગતેહિ પરિયુટ્ઠિતો, સત્તહિ અનુસયેહિ અનુસટો, સત્તહિ સંયોજનેહિ સંયુત્તો, સત્તહિ માનેહિ ઉન્નતો, અટ્ઠહિ લોકધમ્મેહિ સમ્પરિવત્તતિ, અટ્ઠહિ મિચ્છત્તેહિ નિયતો, અટ્ઠહિ પુરિસદોસેહિ દુસ્સતિ, નવહિ આઘાતવત્થૂહિ આઘાતિતો, નવહિ માનેહિ ઉન્નતો, નવહિ તણ્હામૂલકેહિ ધમ્મેહિ રજ્જતિ, દસહિ કિલેસવત્થૂહિ કિલિસ્સતિ, દસહિ આઘાતવત્થૂહિ આઘાતિતો, દસહિ અકુસલકમ્મપથેહિ સમન્નાગતો, દસહિ સંયોજનેહિ સંયુત્તો, દસહિ મિચ્છત્તેહિ નિયતો, દસવત્થુકાય દિટ્ઠિયા સમન્નાગતો, દસવત્થુકાય અન્તગ્ગાહિકાય દિટ્ઠિયા સમન્નાગતો, અટ્ઠસતતણ્હાપપઞ્ચેહિ પપઞ્ચિતો, દ્વાસટ્ઠિયા દિટ્ઠિગતેહિ પરિયુટ્ઠિતો લોકસન્નિવાસોતિ સમ્પસ્સન્તાનં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં સત્તેસુ મહાકરુણા ઓક્કમતિ.
‘‘Dvīhi diṭṭhigatehi pariyuṭṭhito, tīhi duccaritehi vippaṭipanno, catūhi yogehi yojito, catūhi ganthehi ganthito, catūhi upādānehi upādīyati, pañcagatisamāruḷho, pañcahi kāmaguṇehi rajjati, pañcahi nīvaraṇehi otthaṭo, chahi vivādamūlehi vivadati, chahi taṇhākāyehi rajjati, chahi diṭṭhigatehi pariyuṭṭhito, sattahi anusayehi anusaṭo, sattahi saṃyojanehi saṃyutto, sattahi mānehi unnato, aṭṭhahi lokadhammehi samparivattati, aṭṭhahi micchattehi niyato, aṭṭhahi purisadosehi dussati, navahi āghātavatthūhi āghātito, navahi mānehi unnato, navahi taṇhāmūlakehi dhammehi rajjati, dasahi kilesavatthūhi kilissati, dasahi āghātavatthūhi āghātito, dasahi akusalakammapathehi samannāgato, dasahi saṃyojanehi saṃyutto, dasahi micchattehi niyato, dasavatthukāya diṭṭhiyā samannāgato, dasavatthukāya antaggāhikāya diṭṭhiyā samannāgato, aṭṭhasatataṇhāpapañcehi papañcito, dvāsaṭṭhiyā diṭṭhigatehi pariyuṭṭhito lokasannivāsoti sampassantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati.
‘‘અહઞ્ચમ્હિ તિણ્ણો, લોકો ચ અતિણ્ણો. અહઞ્ચમ્હિ મુત્તો, લોકો ચ અમુત્તો. અહઞ્ચમ્હિ દન્તો, લોકો ચ અદન્તો. અહઞ્ચમ્હિ સન્તો, લોકો ચ અસન્તો. અહઞ્ચમ્હિ અસ્સત્થો, લોકો ચ અનસ્સત્થો. અહઞ્ચમ્હિ પરિનિબ્બુતો, લોકો ચ અપરિનિબ્બુતો. પહોમિ ખ્વાહં તિણ્ણો તારેતું, મુત્તો મોચેતું, દન્તો દમેતું, સન્તો સમેતું , અસ્સત્થો અસ્સાસેતું, પરિનિબ્બુતો પરે ચ પરિનિબ્બાપેતુન્તિ પસ્સન્તાનં બુદ્ધાનં ભગવન્તાનં સત્તેસુ મહાકરુણા ઓક્કમતી’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૧૧૭-૧૧૮).
‘‘Ahañcamhi tiṇṇo, loko ca atiṇṇo. Ahañcamhi mutto, loko ca amutto. Ahañcamhi danto, loko ca adanto. Ahañcamhi santo, loko ca asanto. Ahañcamhi assattho, loko ca anassattho. Ahañcamhi parinibbuto, loko ca aparinibbuto. Pahomi khvāhaṃ tiṇṇo tāretuṃ, mutto mocetuṃ, danto dametuṃ, santo sametuṃ , assattho assāsetuṃ, parinibbuto pare ca parinibbāpetunti passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamatī’’ti (paṭi. ma. 1.117-118).
ઇમિનાવ નયેન ભગવતો સત્તેસુ મેત્તાઓક્કમનઞ્ચ વિભાવેતબ્બં. કરુણાવિસયસ્સ હિ દુક્ખસ્સ પટિપક્ખભૂતં સુખં સત્તેસુ ઉપસંહરન્તી મેત્તાપિ પવત્તતીતિ ઇધ અબ્યાપાદઅવિહિંસાવિતક્કા ખેમવિતક્કો. પવિવેકવિતક્કો પન નેક્ખમ્મવિતક્કોયેવ, તસ્સ દિબ્બવિહારઅરિયવિહારેસુ પુબ્બભાગસ્સ પઠમજ્ઝાનસ્સ પચ્ચવેક્ખણાય ચ વસેન પવત્તિ વેદિતબ્બા. તત્થ યે તે ભગવતો દેવસિકં વળઞ્જનકવસેન ચતુવીસતિકોટિસતસહસ્સસઙ્ખા સમાપત્તિવિહારા, યેસં પુરેચરણભાવેન પવત્તં સમાધિચરિયાનુગતં ઞાણચરિયાનુગતં ઞાણં ચતુવીસતિકોટિસતસહસ્સસમાપત્તિસઞ્ચારિમહાવજિરઞાણન્તિ વુચ્ચતિ, તેસં વસેન ભગવતો પવિવેકવિતક્કસ્સ બહુલં પવત્તિ વેદિતબ્બા. અયઞ્ચ અત્થો મહાસચ્ચકસુત્તેનપિ વેદિતબ્બો. વુત્તઞ્હિ તત્થ ભગવતા –
Imināva nayena bhagavato sattesu mettāokkamanañca vibhāvetabbaṃ. Karuṇāvisayassa hi dukkhassa paṭipakkhabhūtaṃ sukhaṃ sattesu upasaṃharantī mettāpi pavattatīti idha abyāpādaavihiṃsāvitakkā khemavitakko. Pavivekavitakko pana nekkhammavitakkoyeva, tassa dibbavihāraariyavihāresu pubbabhāgassa paṭhamajjhānassa paccavekkhaṇāya ca vasena pavatti veditabbā. Tattha ye te bhagavato devasikaṃ vaḷañjanakavasena catuvīsatikoṭisatasahassasaṅkhā samāpattivihārā, yesaṃ purecaraṇabhāvena pavattaṃ samādhicariyānugataṃ ñāṇacariyānugataṃ ñāṇaṃ catuvīsatikoṭisatasahassasamāpattisañcārimahāvajirañāṇanti vuccati, tesaṃ vasena bhagavato pavivekavitakkassa bahulaṃ pavatti veditabbā. Ayañca attho mahāsaccakasuttenapi veditabbo. Vuttañhi tattha bhagavatā –
‘‘સો ખો અહં, અગ્ગિવેસ્સન, તસ્મિંયેવ પુરિમસ્મિં સમાધિનિમિત્તે અજ્ઝત્તમેવ ચિત્તં સણ્ઠપેમિ, સન્નિસાદેમિ, યેન સુદં નિચ્ચકપ્પં વિહરામી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૩૮૭).
‘‘So kho ahaṃ, aggivessana, tasmiṃyeva purimasmiṃ samādhinimitte ajjhattameva cittaṃ saṇṭhapemi, sannisādemi, yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī’’ti (ma. ni. 1.387).
ઇદઞ્હિ ભગવા ‘‘સમણો ગોતમો અભિરૂપો પાસાદિકો સુફુસિતં દન્તાવરણં, જિવ્હા તનુકા, મધુરં વચનં, તેન પરિસં રઞ્જેન્તો મઞ્ઞે વિચરતિ, ચિત્તે પનસ્સ એકગ્ગતા નત્થિ, યો એવં સઞ્ઞત્તિબહુલો ચરતી’’તિ સચ્ચકેન નિગણ્ઠપુત્તેન વિતક્કિતે અવસ્સં સહોઢં ચોરં ગણ્હન્તો વિય ‘‘ન અગ્ગિવેસ્સન તથાગતો પરિસં રઞ્જેન્તો સઞ્ઞત્તિબહુલો વિચરતિ, ચક્કવાળપરિયન્તાયપિ પરિસાય ધમ્મં દેસેતિ, અસલ્લીનો અનુપલિત્તો એકત્તં એકવિહારિસુઞ્ઞતાફલસમાપત્તિફલં અનુયુત્તો’’તિ દસ્સેતું આહરિ.
Idañhi bhagavā ‘‘samaṇo gotamo abhirūpo pāsādiko suphusitaṃ dantāvaraṇaṃ, jivhā tanukā, madhuraṃ vacanaṃ, tena parisaṃ rañjento maññe vicarati, citte panassa ekaggatā natthi, yo evaṃ saññattibahulo caratī’’ti saccakena nigaṇṭhaputtena vitakkite avassaṃ sahoḍhaṃ coraṃ gaṇhanto viya ‘‘na aggivessana tathāgato parisaṃ rañjento saññattibahulo vicarati, cakkavāḷapariyantāyapi parisāya dhammaṃ deseti, asallīno anupalitto ekattaṃ ekavihārisuññatāphalasamāpattiphalaṃ anuyutto’’ti dassetuṃ āhari.
ભગવા હિ યસ્મિં ખણે પરિસા સાધુકારં દેતિ, ધમ્મં વા પચ્ચવેક્ખતિ, તસ્મિં ખણે પુબ્બભાગેન કાલં પરિચ્છિન્દિત્વા ફલસમાપત્તિં અસ્સાસવારે પસ્સાસવારે સમાપજ્જતિ, સાધુકારસદ્દનિગ્ઘોસે અવિચ્છિન્નેયેવ ધમ્મપચ્ચવેક્ખણાય ચ પરિયોસાને સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય ઠિતટ્ઠાનતો પટ્ઠાય ધમ્મં દેસેતિ. બુદ્ધાનઞ્હિ ભવઙ્ગપરિવાસો લહુકો, અસ્સાસવારે પસ્સાસવારે સમાપત્તિયો સમાપજ્જન્તિ. એવં યથાવુત્તસમાપત્તીનં સપુબ્બભાગાનં વસેન ભગવતો ખેમવિતક્કસ્સ પવિવેકવિતક્કસ્સ ચ બહુલપ્પવત્તિ વેદિતબ્બા.
Bhagavā hi yasmiṃ khaṇe parisā sādhukāraṃ deti, dhammaṃ vā paccavekkhati, tasmiṃ khaṇe pubbabhāgena kālaṃ paricchinditvā phalasamāpattiṃ assāsavāre passāsavāre samāpajjati, sādhukārasaddanigghose avicchinneyeva dhammapaccavekkhaṇāya ca pariyosāne samāpattito vuṭṭhāya ṭhitaṭṭhānato paṭṭhāya dhammaṃ deseti. Buddhānañhi bhavaṅgaparivāso lahuko, assāsavāre passāsavāre samāpattiyo samāpajjanti. Evaṃ yathāvuttasamāpattīnaṃ sapubbabhāgānaṃ vasena bhagavato khemavitakkassa pavivekavitakkassa ca bahulappavatti veditabbā.
તત્થ યસ્સ બ્યાપાદવિહિંસાવિતક્કાદિસંકિલેસપ્પહાનસ્સ અબ્યાપાદવિતક્કસ્સ અવિહિંસાવિતક્કસ્સ ચ આનુભાવેન કુતોચિપિ ભયાભાવતો તંસમઙ્ગી ખેમપ્પત્તો ચ વિહરતિ, તતો ચ સબ્બસ્સપિ સબ્બદાપિ ખેમમેવ હોતિ અભયમેવ. તસ્મા દુવિધોપિ ઉભયેસં ખેમઙ્કરોતિ ખેમવિતક્કો. યસ્સ પન કામવિતક્કાદિસંકિલેસપહાનસ્સ નેક્ખમ્મવિતક્કસ્સ આનુભાવેન કાયવિવેકો, ચિત્તવિવેકો, ઉપધિવિવેકોતિ તિવિધો; તદઙ્ગવિવેકો, વિક્ખમ્ભનવિવેકો, સમુચ્છેદવિવેકો, પટિપ્પસ્સદ્ધિવિવેકો, નિસ્સરણવિવેકોતિ પઞ્ચવિધો ચ વિવેકો પારિપૂરિં ગચ્છતિ. સો યથારહં આરમ્મણતો સમ્પયોગતો ચ પવિવેકસહગતો વિતક્કોતિ પવિવેકવિતક્કો. એતે ચ દ્વે વિતક્કા એવં વિભત્તવિસયાપિ સમાના આદિકમ્મિકાનં અઞ્ઞમઞ્ઞૂપકારાય સમ્ભવન્તિ. યથા હિ ખેમવિતક્કસ્સ પવિવેકવિતક્કો અનુપ્પન્નસ્સ ઉપ્પાદાય ઉપ્પન્નસ્સ ભિય્યોભાવાય વેપુલ્લાય હોતિ, એવં પવિવેકવિતક્કસ્સપિ ખેમવિતક્કો. ન હિ વૂપકટ્ઠકાયચિત્તાનમન્તરેન મેત્તાવિહારાદયો સમ્ભવન્તિ બ્યાપાદાદિપ્પહાનેન ચ વિના ચિત્તવિવેકાદીનં અસમ્ભવોયેવાતિ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ બહૂપકારા એતે ધમ્મા દટ્ઠબ્બા. ભગવતો પન સબ્બસો પહીનસંકિલેસસ્સ લોકહિતત્થાય એવં ખેમવિતક્કો ચ પવિવેકવિતક્કો ચ અસ્સાસવારમત્તેપિ હિતસુખમાવહન્તિયેવાતિ. ખેમો ચ વિતક્કો પવિવેકો ચ વિતક્કોતિ સમ્બન્ધિતબ્બં.
Tattha yassa byāpādavihiṃsāvitakkādisaṃkilesappahānassa abyāpādavitakkassa avihiṃsāvitakkassa ca ānubhāvena kutocipi bhayābhāvato taṃsamaṅgī khemappatto ca viharati, tato ca sabbassapi sabbadāpi khemameva hoti abhayameva. Tasmā duvidhopi ubhayesaṃ khemaṅkaroti khemavitakko. Yassa pana kāmavitakkādisaṃkilesapahānassa nekkhammavitakkassa ānubhāvena kāyaviveko, cittaviveko, upadhivivekoti tividho; tadaṅgaviveko, vikkhambhanaviveko, samucchedaviveko, paṭippassaddhiviveko, nissaraṇavivekoti pañcavidho ca viveko pāripūriṃ gacchati. So yathārahaṃ ārammaṇato sampayogato ca pavivekasahagato vitakkoti pavivekavitakko. Ete ca dve vitakkā evaṃ vibhattavisayāpi samānā ādikammikānaṃ aññamaññūpakārāya sambhavanti. Yathā hi khemavitakkassa pavivekavitakko anuppannassa uppādāya uppannassa bhiyyobhāvāya vepullāya hoti, evaṃ pavivekavitakkassapi khemavitakko. Na hi vūpakaṭṭhakāyacittānamantarena mettāvihārādayo sambhavanti byāpādādippahānena ca vinā cittavivekādīnaṃ asambhavoyevāti aññamaññassa bahūpakārā ete dhammā daṭṭhabbā. Bhagavato pana sabbaso pahīnasaṃkilesassa lokahitatthāya evaṃ khemavitakko ca pavivekavitakko ca assāsavāramattepi hitasukhamāvahantiyevāti. Khemo ca vitakko paviveko ca vitakkoti sambandhitabbaṃ.
એવં ઉદ્દિટ્ઠે દ્વે વિતક્કે નિદ્દિસિતું ‘‘અબ્યાપજ્ઝારામો’’તિઆદિમાહ. તત્થ અબ્યાપજ્ઝનં કસ્સચિ અદુક્ખનં અબ્યાપજ્ઝો, સો આરમિતબ્બતો આરામો એતસ્સાતિ અબ્યાપજ્ઝારામો. અબ્યાપજ્ઝે રતો સેવનવસેન નિરતોતિ અબ્યાપજ્ઝરતો. એસેવાતિ એસો એવ. ઇરિયાયાતિ કિરિયાય, કાયવચીપયોગેનાતિ અત્થો. ન કઞ્ચિ બ્યાબાધેમીતિ હીનાદીસુ કઞ્ચિપિ સત્તં તણ્હાતસાદિયોગતો તસં વા તદભાવતો પહીનસબ્બકિલેસવિપ્ફન્દિતત્તા થાવરં વા ન બાધેમિ ન દુક્ખાપેમિ. કરુણજ્ઝાસયો ભગવા મહાકરુણાસમાપત્તિબહુલો અત્તનો પરમરુચિતકરુણજ્ઝાસયાનુરૂપમેવમાહ. તેન અવિહિંસાવિતક્કં અબ્યાપાદવિતક્કઞ્ચ દસ્સેતિ. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘અહં ઇમાય ઇરિયાય ઇમાય પટિપત્તિયા એવં સમ્મા પટિપજ્જન્તો એવં સમાપત્તિવિહારેહિ વિહરન્તો એવં પુઞ્ઞત્થિકેહિ કતાનિ સક્કારગરુકારમાનનવન્દનપૂજનાનિ અધિવાસેન્તો સત્તેસુ ન કઞ્ચિ બ્યાબાધેમિ, અપિચ ખો દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થપ્પભેદં હિતસુખમેવ નેસં પરિબ્રૂહેમી’તિ.
Evaṃ uddiṭṭhe dve vitakke niddisituṃ ‘‘abyāpajjhārāmo’’tiādimāha. Tattha abyāpajjhanaṃ kassaci adukkhanaṃ abyāpajjho, so āramitabbato ārāmo etassāti abyāpajjhārāmo. Abyāpajjhe rato sevanavasena niratoti abyāpajjharato. Esevāti eso eva. Iriyāyāti kiriyāya, kāyavacīpayogenāti attho. Na kañci byābādhemīti hīnādīsu kañcipi sattaṃ taṇhātasādiyogato tasaṃ vā tadabhāvato pahīnasabbakilesavipphanditattā thāvaraṃ vā na bādhemi na dukkhāpemi. Karuṇajjhāsayo bhagavā mahākaruṇāsamāpattibahulo attano paramarucitakaruṇajjhāsayānurūpamevamāha. Tena avihiṃsāvitakkaṃ abyāpādavitakkañca dasseti. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘ahaṃ imāya iriyāya imāya paṭipattiyā evaṃ sammā paṭipajjanto evaṃ samāpattivihārehi viharanto evaṃ puññatthikehi katāni sakkāragarukāramānanavandanapūjanāni adhivāsento sattesu na kañci byābādhemi, apica kho diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthappabhedaṃ hitasukhameva nesaṃ paribrūhemī’ti.
યં અકુસલં, તં પહીનન્તિ યં દિયડ્ઢકિલેસસહસ્સભેદં અઞ્ઞઞ્ચ તંસમ્પયુત્તં અનન્તપ્પભેદં અકુસલં, તં સબ્બં બોધિમૂલેયેવ મય્હં પહીનં સમૂહતન્તિ. ઇમિના પવિવેકેસુ મુદ્ધભૂતેન સદ્ધિં નિસ્સરણવિવેકેન સમુચ્છેદપ્પટિપ્પસ્સદ્ધિવિવેકે દસ્સેતિ. કેચિ પનેત્થ તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનવિવેકેપિ ઉદ્ધરન્તિ . આગમનીયપટિપદાય હિ સદ્ધિં ભગવતા અત્તનો કિલેસક્ખયો ઇધ વુત્તોતિ.
Yaṃ akusalaṃ, taṃ pahīnanti yaṃ diyaḍḍhakilesasahassabhedaṃ aññañca taṃsampayuttaṃ anantappabhedaṃ akusalaṃ, taṃ sabbaṃ bodhimūleyeva mayhaṃ pahīnaṃ samūhatanti. Iminā pavivekesu muddhabhūtena saddhiṃ nissaraṇavivekena samucchedappaṭippassaddhiviveke dasseti. Keci panettha tadaṅgavikkhambhanavivekepi uddharanti . Āgamanīyapaṭipadāya hi saddhiṃ bhagavatā attano kilesakkhayo idha vuttoti.
ઇતિ ભગવા અપરિમિતકપ્પપરિચિત્તં અત્તનો પવિવેકજ્ઝાસયં સદ્ધિં નિસ્સરણજ્ઝાસયેન ઇદાનિ મત્થકં પાપેત્વા ઠિતો તમજ્ઝાસયં ફલસમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા અત્તનો કિલેસપ્પહાનપચ્ચવેક્ખણમુખેન વિભાવેતિ. યદત્થં પનેત્થ સત્થા ઇમે દ્વે વિતક્કે ઉદ્ધરિ, ઇદાનિ તમત્થં દસ્સેન્તો ‘‘તસ્માતિહ, ભિક્ખવે’’તિઆદિમાહ. ભગવા હિ ઇમસ્સ વિતક્કદ્વયસ્સ અત્તનો બહુલસમુદાચારદસ્સનમુખેનેવ તત્થ ભિક્ખૂ નિવેસેતું ઇમં દેસનં આરભિ.
Iti bhagavā aparimitakappaparicittaṃ attano pavivekajjhāsayaṃ saddhiṃ nissaraṇajjhāsayena idāni matthakaṃ pāpetvā ṭhito tamajjhāsayaṃ phalasamāpattiṃ samāpajjitvā attano kilesappahānapaccavekkhaṇamukhena vibhāveti. Yadatthaṃ panettha satthā ime dve vitakke uddhari, idāni tamatthaṃ dassento ‘‘tasmātiha, bhikkhave’’tiādimāha. Bhagavā hi imassa vitakkadvayassa attano bahulasamudācāradassanamukheneva tattha bhikkhū nivesetuṃ imaṃ desanaṃ ārabhi.
તત્થ તસ્માતિ યસ્મા અબ્યાપજ્ઝપવિવેકાભિરતસ્સ મે ખેમપવિવેકવિતક્કાયેવ બહુલં પવત્તન્તિ, તસ્મા. તિહાતિ નિપાતમત્તં. અબ્યાપજ્ઝારામા વિહરથાતિ સબ્બસત્તેસુ મેત્તાવિહારેન કરુણાવિહારે ન ચ અભિરમન્તા વિહરથ. તેન બ્યાપાદસ્સ તદેકટ્ઠકિલેસાનઞ્ચ દૂરીકરણમાહ. તેસં વોતિ એત્થ વોતિ નિપાતમત્તં. પવિવેકારામા વિહરથાતિ કાયાદિવિવેકઞ્ચેવ તદઙ્ગાદિવિવેકઞ્ચાતિ સબ્બવિવેકે આરમિતબ્બટ્ઠાનં કત્વા વિહરથ. ઇમાય મયન્તિઆદિ યથા નેસં ખેમવિતક્કસ્સ પવત્તનાકારદસ્સનં, એવં કિં અકુસલન્તિઆદિ પવિવેકવિતક્કસ્સ પવત્તનાકારદસ્સનં. તત્થ યથા અનવજ્જધમ્મે પરિપૂરેતુકામેન કિંકુસલગવેસિના હુત્વા કુસલધમ્મપરિયેસના કાતબ્બાવ, સાવજ્જધમ્મે પજહિતુકામેનાપિ અકુસલપરિયેસના કાતબ્બાતિ આહ ‘‘કિં અકુસલ’’ન્તિઆદિ. અભિઞ્ઞાપુબ્બિકા હિ પરિઞ્ઞાપહાનસચ્છિકિરિયાભાવના. તત્થ કિં અકુસલન્તિ અકુસલં નામ કિં, સભાવતો કિમસ્સ લક્ખણં, કાનિ વા રસપચ્ચુપટ્ઠાનપદટ્ઠાનાનીતિ અકુસલસ્સ સભાવકિચ્ચાદિતો પચ્ચવેક્ખણવિધિં દસ્સેતિ. આદિકમ્મિકવસેન ચેસ વિતક્કો આગતો, કિં અપ્પહીનં કિં પજહામાતિ ઇદં પદદ્વયં સેક્ખવસેન. તસ્મા કિં અપ્પહીનન્તિ કામરાગસંયોજનાદીસુ અકુસલેસુ કિં અકુસલં અમ્હાકં મગ્ગેન અસમુચ્છિન્નં? કિં પજહામાતિ કિં અકુસલં સમુગ્ઘાતેમ? અથ વા કિં પજહામાતિ વીતિક્કમપરિયુટ્ઠાનાનુસયેસુ કિં વિભાગં અકુસલં ઇદાનિ મયં પજહામાતિ અત્થો. કેચિ પન ‘‘કિં અપ્પહીન’’ન્તિ પઠન્તિ. તેસં દિટ્ઠિસંયોજનાદિવસેન અનેકભેદેસુ અકુસલેસુ કિં કતમં અકુસલં, કેન કતમેન પકારેન, કતમેન વા મગ્ગેન અમ્હાકં અપ્પહીનન્તિ વુત્તં હોતિ. સેસં વુત્તનયમેવ.
Tattha tasmāti yasmā abyāpajjhapavivekābhiratassa me khemapavivekavitakkāyeva bahulaṃ pavattanti, tasmā. Tihāti nipātamattaṃ. Abyāpajjhārāmāviharathāti sabbasattesu mettāvihārena karuṇāvihāre na ca abhiramantā viharatha. Tena byāpādassa tadekaṭṭhakilesānañca dūrīkaraṇamāha. Tesaṃ voti ettha voti nipātamattaṃ. Pavivekārāmā viharathāti kāyādivivekañceva tadaṅgādivivekañcāti sabbaviveke āramitabbaṭṭhānaṃ katvā viharatha. Imāya mayantiādi yathā nesaṃ khemavitakkassa pavattanākāradassanaṃ, evaṃ kiṃ akusalantiādi pavivekavitakkassa pavattanākāradassanaṃ. Tattha yathā anavajjadhamme paripūretukāmena kiṃkusalagavesinā hutvā kusaladhammapariyesanā kātabbāva, sāvajjadhamme pajahitukāmenāpi akusalapariyesanā kātabbāti āha ‘‘kiṃ akusala’’ntiādi. Abhiññāpubbikā hi pariññāpahānasacchikiriyābhāvanā. Tattha kiṃ akusalanti akusalaṃ nāma kiṃ, sabhāvato kimassa lakkhaṇaṃ, kāni vā rasapaccupaṭṭhānapadaṭṭhānānīti akusalassa sabhāvakiccādito paccavekkhaṇavidhiṃ dasseti. Ādikammikavasena cesa vitakko āgato, kiṃ appahīnaṃ kiṃ pajahāmāti idaṃ padadvayaṃ sekkhavasena. Tasmā kiṃ appahīnanti kāmarāgasaṃyojanādīsu akusalesu kiṃ akusalaṃ amhākaṃ maggena asamucchinnaṃ? Kiṃpajahāmāti kiṃ akusalaṃ samugghātema? Atha vā kiṃ pajahāmāti vītikkamapariyuṭṭhānānusayesu kiṃ vibhāgaṃ akusalaṃ idāni mayaṃ pajahāmāti attho. Keci pana ‘‘kiṃ appahīna’’nti paṭhanti. Tesaṃ diṭṭhisaṃyojanādivasena anekabhedesu akusalesu kiṃ katamaṃ akusalaṃ, kena katamena pakārena, katamena vā maggena amhākaṃ appahīnanti vuttaṃ hoti. Sesaṃ vuttanayameva.
ગાથાસુ બુદ્ધન્તિ ચતુન્નં અરિયસચ્ચાનં અવિપરીતં સયમ્ભુઞાણેન બુદ્ધત્તા પટિવિદ્ધત્તા બુદ્ધં સચ્ચવિનિમુત્તસ્સ ઞેય્યસ્સ અભાવતો. તથા હિ વુત્તં –
Gāthāsu buddhanti catunnaṃ ariyasaccānaṃ aviparītaṃ sayambhuñāṇena buddhattā paṭividdhattā buddhaṃ saccavinimuttassa ñeyyassa abhāvato. Tathā hi vuttaṃ –
‘‘અભિઞ્ઞેય્યં અભિઞ્ઞાતં, ભાવેતબ્બઞ્ચ ભાવિતં;
‘‘Abhiññeyyaṃ abhiññātaṃ, bhāvetabbañca bhāvitaṃ;
પહાતબ્બં પહીનં મે, તસ્મા બુદ્ધોસ્મિ બ્રાહ્મણા’’તિ. (સુ॰ નિ॰ ૫૬૩; મ॰ નિ॰ ૨.૩૯૯);
Pahātabbaṃ pahīnaṃ me, tasmā buddhosmi brāhmaṇā’’ti. (su. ni. 563; ma. ni. 2.399);
ઠપેત્વા મહાબોધિસત્તં અઞ્ઞેહિ સહિતું વહિતું અસક્કુણેય્યત્તા અસય્હસ્સ સકલસ્સ બોધિસમ્ભારસ્સ મહાકરુણાધિકારસ્સ ચ સહનતો વહનતો, તથા અઞ્ઞેહિ સહિતું અભિભવિતું દુક્કરત્તા અસય્હાનં પઞ્ચન્નં મારાનં સહનતો અભિભવનતો, આસયાનુસયચરિયાધિમુત્તિઆદિવિભાગાવબોધેન યથારહં વેનેય્યાનં દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થેહિ અનુસાસનસઙ્ખાતસ્સ અઞ્ઞેહિ અસય્હસ્સ બુદ્ધકિચ્ચસ્સ સહનતો વહનતો, તત્થ વા સાધુકારિભાવતો અસય્હસાહિનં. સમુદાચરન્તિ નન્તિ એત્થ નન્તિ નિપાતમત્તં, નં તથાગતન્તિ વા અત્થો.
Ṭhapetvā mahābodhisattaṃ aññehi sahituṃ vahituṃ asakkuṇeyyattā asayhassa sakalassa bodhisambhārassa mahākaruṇādhikārassa ca sahanato vahanato, tathā aññehi sahituṃ abhibhavituṃ dukkarattā asayhānaṃ pañcannaṃ mārānaṃ sahanato abhibhavanato, āsayānusayacariyādhimuttiādivibhāgāvabodhena yathārahaṃ veneyyānaṃ diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi anusāsanasaṅkhātassa aññehi asayhassa buddhakiccassa sahanato vahanato, tattha vā sādhukāribhāvato asayhasāhinaṃ. Samudācaranti nanti ettha nanti nipātamattaṃ, naṃ tathāgatanti vā attho.
સકપરસન્તાનેસુ તમસઙ્ખાતં મોહન્ધકારં નુદિ ખિપીતિ તમોનુદો. પારં નિબ્બાનં ગતોતિ પારગતો. અથ વા ‘‘મુત્તો મોચેય્ય’’ન્તિઆદિના નયેન પવત્તિતસ્સ મહાભિનીહારસ્સ સકલસ્સ વા સંસારદુક્ખસ્સ સબ્બઞ્ઞુગુણાનં પારં પરિયન્તં ગતોતિ પારગતો, તં તમોનુદં પારગતં. તતો એવ પત્તિપત્તં બુદ્ધં, સીલાદિં દસબલઞાણાદિઞ્ચ સમ્માસમ્બુદ્ધેહિ પત્તબ્બં સબ્બં પત્તન્તિ અત્થો. વસિમન્તિ ઝાનાદીસુ આકઙ્ખાપટિબદ્ધો પરમો આવજ્જનાદિવસિભાવો, અરિયિદ્ધિસઙ્ખાતો અનઞ્ઞસાધારણો ચિત્તવસિભાવો ચ અસ્સ અત્થીતિ વસિમા, તં વસિમં, વસિનન્તિ અત્થો. સબ્બેસં કામાસવાદીનં અભાવેન અનાસવં. કાયવિસમાદિકસ્સ વિસમસ્સ વન્તત્તા વા વિસસઙ્ખાતં સબ્બં કિલેસમલં તરિત્વા વા વિસં સકલવટ્ટદુક્ખં સયં તરિત્વા તારણતો વિસન્તરો તં વિસન્તરં. તણ્હક્ખયે અરહત્તફલે નિબ્બાને વા વિમુત્તં, ઉભયમ્હિ ગમનતો મોનસઙ્ખાતેન ઞાણેન કાયમોનેય્યાદીહિ વા સાતિસયં સમન્નાગતત્તા મુનિં. મુનીતિ હિ અગારિયમુનિ, અનગારિયમુનિ, સેક્ખમુનિ, અસેક્ખમુનિ, પચ્ચેકમુનિ, મુનિમુનીતિ અનેકવિધા મુનયો. તત્થ ગિહી આગતફલો વિઞ્ઞાતસાસનો અગારિયમુનિ, તથારૂપો પબ્બજિતો અનગારિયમુનિ, સત્ત સેક્ખા સેક્ખમુનિ, ખીણાસવો અસેક્ખમુનિ, પચ્ચેકબુદ્ધો પચ્ચેકમુનિ, સમ્માસમ્બુદ્ધો મુનિમુનીતિ. અયમેવ ઇધાધિપ્પેતો. આયતિં પુનબ્ભવાભાવતો અન્તિમં, પચ્છિમં દેહં કાયં ધારેતીતિ અન્તિમદેહધારી, તં અન્તિમદેહધારિં. કિલેસમારાદીનં સમ્મદેવ પરિચ્ચત્તત્તા મારઞ્જહં. તતો એવ જરાહેતુસમુચ્છેદતો અનુપાદિસેસનિબ્બાનપ્પત્તિવસેન પાકટજરાદિસબ્બજરાય પારગું. જરાસીસેન ચેત્થ જાતિમરણસોકાદીનં પારગમનં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. તં એવંભૂતં તથાગતં દુવે વિતક્કા સમુદાચરન્તીતિ બ્રૂમીતિ સમ્બન્ધો.
Sakaparasantānesu tamasaṅkhātaṃ mohandhakāraṃ nudi khipīti tamonudo. Pāraṃ nibbānaṃ gatoti pāragato. Atha vā ‘‘mutto moceyya’’ntiādinā nayena pavattitassa mahābhinīhārassa sakalassa vā saṃsāradukkhassa sabbaññuguṇānaṃ pāraṃ pariyantaṃ gatoti pāragato, taṃ tamonudaṃ pāragataṃ. Tato eva pattipattaṃ buddhaṃ, sīlādiṃ dasabalañāṇādiñca sammāsambuddhehi pattabbaṃ sabbaṃ pattanti attho. Vasimanti jhānādīsu ākaṅkhāpaṭibaddho paramo āvajjanādivasibhāvo, ariyiddhisaṅkhāto anaññasādhāraṇo cittavasibhāvo ca assa atthīti vasimā, taṃ vasimaṃ, vasinanti attho. Sabbesaṃ kāmāsavādīnaṃ abhāvena anāsavaṃ. Kāyavisamādikassa visamassa vantattā vā visasaṅkhātaṃ sabbaṃ kilesamalaṃ taritvā vā visaṃ sakalavaṭṭadukkhaṃ sayaṃ taritvā tāraṇato visantaro taṃ visantaraṃ. Taṇhakkhaye arahattaphale nibbāne vā vimuttaṃ, ubhayamhi gamanato monasaṅkhātena ñāṇena kāyamoneyyādīhi vā sātisayaṃ samannāgatattā muniṃ. Munīti hi agāriyamuni, anagāriyamuni, sekkhamuni, asekkhamuni, paccekamuni, munimunīti anekavidhā munayo. Tattha gihī āgataphalo viññātasāsano agāriyamuni, tathārūpo pabbajito anagāriyamuni, satta sekkhā sekkhamuni, khīṇāsavo asekkhamuni, paccekabuddho paccekamuni, sammāsambuddho munimunīti. Ayameva idhādhippeto. Āyatiṃ punabbhavābhāvato antimaṃ, pacchimaṃ dehaṃ kāyaṃ dhāretīti antimadehadhārī, taṃ antimadehadhāriṃ. Kilesamārādīnaṃ sammadeva pariccattattā mārañjahaṃ. Tato eva jarāhetusamucchedato anupādisesanibbānappattivasena pākaṭajarādisabbajarāya pāraguṃ. Jarāsīsena cettha jātimaraṇasokādīnaṃ pāragamanaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Taṃ evaṃbhūtaṃ tathāgataṃ duve vitakkā samudācarantīti brūmīti sambandho.
ઇતિ ભગવા પઠમગાથાય વિતક્કદ્વયં ઉદ્દિસિત્વા તતો દુતિયગાથાય પવિવેકવિતક્કં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ખેમવિતક્કં દસ્સેતું ‘‘સેલે યથા’’તિ તતિયગાથમાહ. તત્થ સેલે યથા પબ્બતમુદ્ધનિટ્ઠિતોતિ સેલે સિલામયે એકગ્ઘનપબ્બતમુદ્ધનિ યથા ઠિતો. ન હિ તત્થ ઠિતસ્સ ઉદ્ધં ગીવુક્ખિપનપસારણાદિકિચ્ચં અત્થિ. તથૂપમન્તિ તપ્પટિભાગં સેલપબ્બતૂપમં. અયં પનેત્થ સઙ્ખેપત્થો – યથા સેલપબ્બતમુદ્ધનિ ઠિતો ચક્ખુમા પુરિસો સમન્તતો જનતં પસ્સેય્ય, એવમેવ સુમેધો, સુન્દરપઞ્ઞો સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણેન સમન્તચક્ખુ ભગવા ધમ્મમયં પઞ્ઞામયં પાસાદમારુય્હ સયં અપેતસોકો સોકાવતિણ્ણં જાતિજરાભિભૂતઞ્ચ જનતં સત્તકાયં અવેક્ખતિ ઉપધારયતિ ઉપપરિક્ખતિ. અયં પનેત્થ અધિપ્પાયો – યથા હિ પબ્બતપાદે સમન્તા મહન્તં ખેત્તં કત્વા તત્થ કેદારપાળીસુ કુટિયો કત્વા રત્તિં અગ્ગિં જાલેય્ય, ચતુરઙ્ગસમન્નાગતઞ્ચ અન્ધકારં ભવેય્ય, અથસ્સ પબ્બતસ્સ મત્થકે ઠત્વા ચક્ખુમતો પુરિસસ્સ ભૂમિપ્પદેસં ઓલોકયતો નેવ ખેત્તં, ન કેદારપાળિયો, ન કુટિયો, ન તત્થ સયિતમનુસ્સા પઞ્ઞાયેય્યું, કુટીસુ પન અગ્ગિજાલમત્તમેવ પઞ્ઞાયેય્ય, એવં ધમ્મમયં પાસાદમારુય્હ સત્તકાયં ઓલોકયતો તથાગતસ્સ યે તે અકતકલ્યાણા સત્તા, તે એકવિહારે દક્ખિણપસ્સે નિસિન્નાપિ બુદ્ધઞાણસ્સ આપાથં નાગચ્છન્તિ, રત્તિં ખિત્તસરા વિય હોન્તિ. યે પન કતકલ્યાણા વેનેય્યપુગ્ગલા, તે એવસ્સ દૂરેપિ ઠિતા આપાથં આગચ્છન્તિ, સો અગ્ગિ વિય હિમવન્તપબ્બતો વિય ચ વુત્તમ્પિ ચેતં –
Iti bhagavā paṭhamagāthāya vitakkadvayaṃ uddisitvā tato dutiyagāthāya pavivekavitakkaṃ dassetvā idāni khemavitakkaṃ dassetuṃ ‘‘sele yathā’’ti tatiyagāthamāha. Tattha sele yathā pabbatamuddhaniṭṭhitoti sele silāmaye ekagghanapabbatamuddhani yathā ṭhito. Na hi tattha ṭhitassa uddhaṃ gīvukkhipanapasāraṇādikiccaṃ atthi. Tathūpamanti tappaṭibhāgaṃ selapabbatūpamaṃ. Ayaṃ panettha saṅkhepattho – yathā selapabbatamuddhani ṭhito cakkhumā puriso samantato janataṃ passeyya, evameva sumedho, sundarapañño sabbaññutaññāṇena samantacakkhu bhagavā dhammamayaṃ paññāmayaṃ pāsādamāruyha sayaṃ apetasoko sokāvatiṇṇaṃ jātijarābhibhūtañca janataṃ sattakāyaṃ avekkhati upadhārayati upaparikkhati. Ayaṃ panettha adhippāyo – yathā hi pabbatapāde samantā mahantaṃ khettaṃ katvā tattha kedārapāḷīsu kuṭiyo katvā rattiṃ aggiṃ jāleyya, caturaṅgasamannāgatañca andhakāraṃ bhaveyya, athassa pabbatassa matthake ṭhatvā cakkhumato purisassa bhūmippadesaṃ olokayato neva khettaṃ, na kedārapāḷiyo, na kuṭiyo, na tattha sayitamanussā paññāyeyyuṃ, kuṭīsu pana aggijālamattameva paññāyeyya, evaṃ dhammamayaṃ pāsādamāruyha sattakāyaṃ olokayato tathāgatassa ye te akatakalyāṇā sattā, te ekavihāre dakkhiṇapasse nisinnāpi buddhañāṇassa āpāthaṃ nāgacchanti, rattiṃ khittasarā viya honti. Ye pana katakalyāṇā veneyyapuggalā, te evassa dūrepi ṭhitā āpāthaṃ āgacchanti, so aggi viya himavantapabbato viya ca vuttampi cetaṃ –
‘‘દૂરે સન્તો પકાસેન્તિ, હિમવન્તોવ પબ્બતો;
‘‘Dūre santo pakāsenti, himavantova pabbato;
અસન્તેત્થ ન દિસ્સન્તિ, રત્તિં ખિત્તા યથા સરા’’તિ. (ધ॰ પ॰ ૩૦૪; નેત્તિ॰ ૧૧);
Asantettha na dissanti, rattiṃ khittā yathā sarā’’ti. (dha. pa. 304; netti. 11);
એવમેતસ્મિં સુત્તે ગાથાસુ ચ ભગવા અત્તાનં પરં વિય કત્વા દસ્સેસિ.
Evametasmiṃ sutte gāthāsu ca bhagavā attānaṃ paraṃ viya katvā dassesi.
પઠમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Paṭhamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / ઇતિવુત્તકપાળિ • Itivuttakapāḷi / ૧. વિતક્કસુત્તં • 1. Vitakkasuttaṃ