| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / उदान-अट्ठकथा • Udāna-aṭṭhakathā |
४. यक्खपहारसुत्तवण्णना
4. Yakkhapahārasuttavaṇṇanā
३४. चतुत्थे कपोतकन्दरायन्ति एवंनामके विहारे। तस्मिं किर पब्बतकन्दरे पुब्बे बहू कपोता वसिंसु, तेन सा पब्बतकन्दरा ‘‘कपोतकन्दरा’’ति वुच्चति। अपरभागे तत्थ कतविहारोपि ‘‘कपोतकन्दरा’’त्वेव पञ्ञायित्थ। तेन वुत्तं – ‘‘कपोतकन्दरायन्ति एवंनामके विहारे’’ति। जुण्हाय रत्तियाति सुक्कपक्खरत्तियं। नवोरोपितेहि केसेहीति अचिरओहारितेहि केसेहि, इत्थम्भूतलक्खणे चेतं करणवचनं। अब्भोकासेति यत्थ उपरिच्छदनं परिक्खेपो वा नत्थि, तादिसे आकासङ्गणे।
34. Catutthe kapotakandarāyanti evaṃnāmake vihāre. Tasmiṃ kira pabbatakandare pubbe bahū kapotā vasiṃsu, tena sā pabbatakandarā ‘‘kapotakandarā’’ti vuccati. Aparabhāge tattha katavihāropi ‘‘kapotakandarā’’tveva paññāyittha. Tena vuttaṃ – ‘‘kapotakandarāyanti evaṃnāmake vihāre’’ti. Juṇhāya rattiyāti sukkapakkharattiyaṃ. Navoropitehi kesehīti aciraohāritehi kesehi, itthambhūtalakkhaṇe cetaṃ karaṇavacanaṃ. Abbhokāseti yattha uparicchadanaṃ parikkhepo vā natthi, tādise ākāsaṅgaṇe.
तत्थ आयस्मा सारिपुत्तो सुवण्णवण्णो, आयस्मा महामोग्गल्लानो नीलुप्पलवण्णो। उभोपि पन ते महाथेरा उदिच्चब्राह्मणजच्चा कप्पानं सतसहस्साधिकं एकं असङ्ख्येय्यं अभिनीहारसम्पन्ना छळभिञ्ञापटिसम्भिदाप्पत्ता महाखीणासवा समापत्तिलाभिनो सत्तसट्ठिया सावकपारमिञाणानं मत्थकप्पत्ता एतं कपोतकन्दरविहारं उपसोभयन्ता एकं कनकगुहं पविट्ठा द्वे सीहा विय, एकं विजम्भनभूमिं ओतिण्णा द्वे ब्यग्घा विय, एकं सुपुप्फितसालवनं पविट्ठा द्वे छद्दन्तनागराजानो विय, एकं सिम्बलिवनं पविट्ठा द्वे सुपण्णराजानो विय, एकं नरवाहनयानं अभिरुळ्हा द्वे वेस्सवणा विय, एकं पण्डुकम्बलसिलासनं अभिनिसिन्ना द्वे सक्का विय, एकविमानब्भन्तरगता द्वे महाब्रह्मानो विय, एकस्मिं गगनट्ठाने ठितानि द्वे चन्दमण्डलानि विय, द्वे सूरियमण्डलानि विय च विरोचिंसु। तेसु आयस्मा महामोग्गल्लानो तुण्ही निसीदि, आयस्मा पन सारिपुत्तो समापज्जि। तेन वुत्तं – ‘‘अञ्ञतरं समाधिं समापज्जित्वा’’ति।
Tattha āyasmā sāriputto suvaṇṇavaṇṇo, āyasmā mahāmoggallāno nīluppalavaṇṇo. Ubhopi pana te mahātherā udiccabrāhmaṇajaccā kappānaṃ satasahassādhikaṃ ekaṃ asaṅkhyeyyaṃ abhinīhārasampannā chaḷabhiññāpaṭisambhidāppattā mahākhīṇāsavā samāpattilābhino sattasaṭṭhiyā sāvakapāramiñāṇānaṃ matthakappattā etaṃ kapotakandaravihāraṃ upasobhayantā ekaṃ kanakaguhaṃ paviṭṭhā dve sīhā viya, ekaṃ vijambhanabhūmiṃ otiṇṇā dve byagghā viya, ekaṃ supupphitasālavanaṃ paviṭṭhā dve chaddantanāgarājāno viya, ekaṃ simbalivanaṃ paviṭṭhā dve supaṇṇarājāno viya, ekaṃ naravāhanayānaṃ abhiruḷhā dve vessavaṇā viya, ekaṃ paṇḍukambalasilāsanaṃ abhinisinnā dve sakkā viya, ekavimānabbhantaragatā dve mahābrahmāno viya, ekasmiṃ gaganaṭṭhāne ṭhitāni dve candamaṇḍalāni viya, dve sūriyamaṇḍalāni viya ca virociṃsu. Tesu āyasmā mahāmoggallāno tuṇhī nisīdi, āyasmā pana sāriputto samāpajji. Tena vuttaṃ – ‘‘aññataraṃ samādhiṃ samāpajjitvā’’ti.
तत्थ अञ्ञतरं समाधिन्ति उपेक्खाब्रह्मविहारसमापत्तिं। केचि ‘‘सञ्ञावेदयितनिरोधसमापत्ति’’न्ति वदन्ति, अपरे पनाहु ‘‘आरुप्पपादकं फलसमापत्ति’’न्ति। इमा एव हि तिस्सो कायरक्खणसमत्था समापत्तियो। तत्थ निरोधसमापत्तिया समाधिपरियायसम्भवो हेट्ठा वुत्तोव, पच्छिमंयेव पन आचरिया वण्णेन्ति। उत्तराय दिसाय दक्खिणं दिसं गच्छन्तीति उत्तराय दिसाय यक्खसमागमं गन्त्वा अत्तनो भवनं गन्तुं दक्खिणं दिसं गच्छन्ति। पटिभाति मन्ति उपट्ठाति मम। मन्ति हि पटिसद्दयोगेन सामिअत्थे उपयोगवचनं, इमस्स सीसे पहारं दातुं चित्तं मे उप्पज्जतीति अत्थो। सो किर पुरिमजातियं थेरे बद्धाघातो, तेनस्स थेरं दिस्वा पदुट्ठचित्तस्स एवं अहोसि। इतरो पन सप्पञ्ञजातिको, तस्मा तं पटिसेधेन्तो ‘‘अलं सम्मा’’तिआदिमाह। तत्थ मा आसादेसीति मा घट्टेसि, मा पहारं देहीति वुत्तं होति। उळारोति उळारेहि उत्तमेहि सीलादिगुणेहि समन्नागतो।
Tattha aññataraṃ samādhinti upekkhābrahmavihārasamāpattiṃ. Keci ‘‘saññāvedayitanirodhasamāpatti’’nti vadanti, apare panāhu ‘‘āruppapādakaṃ phalasamāpatti’’nti. Imā eva hi tisso kāyarakkhaṇasamatthā samāpattiyo. Tattha nirodhasamāpattiyā samādhipariyāyasambhavo heṭṭhā vuttova, pacchimaṃyeva pana ācariyā vaṇṇenti. Uttarāya disāya dakkhiṇaṃ disaṃ gacchantīti uttarāya disāya yakkhasamāgamaṃ gantvā attano bhavanaṃ gantuṃ dakkhiṇaṃ disaṃ gacchanti. Paṭibhāti manti upaṭṭhāti mama. Manti hi paṭisaddayogena sāmiatthe upayogavacanaṃ, imassa sīse pahāraṃ dātuṃ cittaṃ me uppajjatīti attho. So kira purimajātiyaṃ there baddhāghāto, tenassa theraṃ disvā paduṭṭhacittassa evaṃ ahosi. Itaro pana sappaññajātiko, tasmā taṃ paṭisedhento ‘‘alaṃ sammā’’tiādimāha. Tattha mā āsādesīti mā ghaṭṭesi, mā pahāraṃ dehīti vuttaṃ hoti. Uḷāroti uḷārehi uttamehi sīlādiguṇehi samannāgato.
अनादियित्वाति आदरं अकत्वा, तस्स वचनं अग्गहेत्वा। यस्मा पन तस्स वचनं अग्गण्हन्तो तं अनादियन्तो नाम होति, तस्मा वुत्तं – ‘‘तं यक्खं अनादियित्वा’’ति। सीसे पहारं अदासीति सब्बथामेन उस्साहं जनेत्वा आकासे ठितोव सीसे खटकं अदासि, मुद्धनि मुट्ठिघातं अकासीति अत्थो। ताव महाति थाममहत्तेन तत्तकं महन्तो पहारो अहोसि। तेन पहारेनाति तेन पहारेन करणभूतेन। सत्तरतनन्ति पमाणमज्झिमस्स पुरिसस्स रतनेन सत्तरतनं। नागन्ति हत्थिनागं। ओसादेय्याति पथवियं ओसीदापेय्य निमुज्जापेय्य। ‘‘ओसारेय्या’’तिपि पाठो, चुण्णविचुण्णं करेय्याति अत्थो। अड्ढट्ठमरतनन्ति अड्ढेन अट्ठन्नं पूरणानि अड्ढट्ठमानि, अड्ढट्ठमानि रतनानि पमाणं एतस्साति अड्ढट्ठमरतनो, तं अड्ढट्ठमरतनं। महन्तं पब्बतकूटन्ति केलासकूटप्पमाणं विपुलं गिरिकूटं। पदालेय्याति सकलिकाकारेन भिन्देय्य। अपि ओसादेय्य, अपि पदालेय्याति सम्बन्धो।
Anādiyitvāti ādaraṃ akatvā, tassa vacanaṃ aggahetvā. Yasmā pana tassa vacanaṃ aggaṇhanto taṃ anādiyanto nāma hoti, tasmā vuttaṃ – ‘‘taṃ yakkhaṃ anādiyitvā’’ti. Sīse pahāraṃ adāsīti sabbathāmena ussāhaṃ janetvā ākāse ṭhitova sīse khaṭakaṃ adāsi, muddhani muṭṭhighātaṃ akāsīti attho. Tāva mahāti thāmamahattena tattakaṃ mahanto pahāro ahosi. Tena pahārenāti tena pahārena karaṇabhūtena. Sattaratananti pamāṇamajjhimassa purisassa ratanena sattaratanaṃ. Nāganti hatthināgaṃ. Osādeyyāti pathaviyaṃ osīdāpeyya nimujjāpeyya. ‘‘Osāreyyā’’tipi pāṭho, cuṇṇavicuṇṇaṃ kareyyāti attho. Aḍḍhaṭṭhamaratananti aḍḍhena aṭṭhannaṃ pūraṇāni aḍḍhaṭṭhamāni, aḍḍhaṭṭhamāni ratanāni pamāṇaṃ etassāti aḍḍhaṭṭhamaratano, taṃ aḍḍhaṭṭhamaratanaṃ. Mahantaṃ pabbatakūṭanti kelāsakūṭappamāṇaṃ vipulaṃ girikūṭaṃ. Padāleyyāti sakalikākārena bhindeyya. Api osādeyya, api padāleyyāti sambandho.
तावदेव चस्स सरीरे महापरिळाहो उप्पज्जि, सो वेदनातुरो आकासे ठातुं असक्कोन्तो भूमियं पति, तङ्खणञ्ञेव अट्ठसट्ठिसहस्साधिकयोजनसतसहस्सुब्बेधं सिनेरुम्पि पब्बतराजानं सन्धारेन्ती चतुनहुताधिकद्वियोजनसतसहस्सबहला महापथवी तं पापसत्तं धारेतुं असक्कोन्ती विय विवरमदासि। अवीचितो जाला उट्ठहित्वा कन्दन्तंयेव तं गण्हिंसु, सो कन्दन्तो विप्पलपन्तो पति। तेन वुत्तं – ‘‘अथ च पन सो यक्खो ‘डय्हामि डय्हामी’ति वत्वा तत्थेव महानिरयं अपतासीति। तत्थ अपतासीति अपति।
Tāvadeva cassa sarīre mahāpariḷāho uppajji, so vedanāturo ākāse ṭhātuṃ asakkonto bhūmiyaṃ pati, taṅkhaṇaññeva aṭṭhasaṭṭhisahassādhikayojanasatasahassubbedhaṃ sinerumpi pabbatarājānaṃ sandhārentī catunahutādhikadviyojanasatasahassabahalā mahāpathavī taṃ pāpasattaṃ dhāretuṃ asakkontī viya vivaramadāsi. Avīcito jālā uṭṭhahitvā kandantaṃyeva taṃ gaṇhiṃsu, so kandanto vippalapanto pati. Tena vuttaṃ – ‘‘atha ca pana so yakkho ‘ḍayhāmi ḍayhāmī’ti vatvā tattheva mahānirayaṃ apatāsīti. Tattha apatāsīti apati.
किं पन सो यक्खत्तभावेनेव निरयं उपगच्छीति? न उपगच्छि, यञ्हेत्थ दिट्ठधम्मवेदनीयं पापकम्मं अहोसि, तस्स बलेन यक्खत्तभावे महन्तं दुक्खं अनुभवि। यं पन उपपज्जवेदनीयं आनन्तरियकम्मं, तेन चुतिअनन्तरं निरये उप्पज्जीति। थेरस्स पन समापत्तिबलेन उपत्थम्भितसरीरस्स न कोचि विकारो अहोसि। समापत्तितो अवुट्ठितकाले हि तं यक्खो पहरि, तथा पहरन्तं दिब्बचक्खुना दिस्वा आयस्मा महामोग्गल्लानो धम्मसेनापतिं उपसङ्कमि, उपसङ्कमनसमकालमेव च धम्मसेनापति समापत्तितो उट्ठासि। अथ नं महामोग्गल्लानो सरीरवुत्तिं पुच्छि, सोपिस्स ब्याकासि, तेन वुत्तं – ‘‘अद्दसा खो आयस्मा महामोग्गल्लानो…पे॰… अपि च मे सीसं थोकं दुक्ख’’न्ति।
Kiṃ pana so yakkhattabhāveneva nirayaṃ upagacchīti? Na upagacchi, yañhettha diṭṭhadhammavedanīyaṃ pāpakammaṃ ahosi, tassa balena yakkhattabhāve mahantaṃ dukkhaṃ anubhavi. Yaṃ pana upapajjavedanīyaṃ ānantariyakammaṃ, tena cutianantaraṃ niraye uppajjīti. Therassa pana samāpattibalena upatthambhitasarīrassa na koci vikāro ahosi. Samāpattito avuṭṭhitakāle hi taṃ yakkho pahari, tathā paharantaṃ dibbacakkhunā disvā āyasmā mahāmoggallāno dhammasenāpatiṃ upasaṅkami, upasaṅkamanasamakālameva ca dhammasenāpati samāpattito uṭṭhāsi. Atha naṃ mahāmoggallāno sarīravuttiṃ pucchi, sopissa byākāsi, tena vuttaṃ – ‘‘addasā kho āyasmā mahāmoggallāno…pe… api ca me sīsaṃ thokaṃ dukkha’’nti.
तत्थ थोकं दुक्खन्ति थोकं अप्पमत्तकं मधुरकजातं विय मे सीसं दुक्खितं, दुक्खप्पत्तन्ति अत्थो। दुक्खाधिट्ठानञ्हि सीसं दुक्खन्ति वुत्तं। ‘‘सीसे थोकं दुक्ख’’न्तिपि पाठो। कथं पन समापत्तिबलेन सरीरे उपत्थम्भिते थेरस्स सीसे थोकम्पि दुक्खं अहोसीति? अचिरेनेव वुट्ठितत्ता। अन्तोसमापत्तियं अपञ्ञायमानदुक्खञ्हि कायनिस्सितत्ता निद्दं उपगतस्स मकसादिजनितं विय पटिबुद्धस्स थोकं पञ्ञायित्थ।
Tattha thokaṃ dukkhanti thokaṃ appamattakaṃ madhurakajātaṃ viya me sīsaṃ dukkhitaṃ, dukkhappattanti attho. Dukkhādhiṭṭhānañhi sīsaṃ dukkhanti vuttaṃ. ‘‘Sīse thokaṃ dukkha’’ntipi pāṭho. Kathaṃ pana samāpattibalena sarīre upatthambhite therassa sīse thokampi dukkhaṃ ahosīti? Acireneva vuṭṭhitattā. Antosamāpattiyaṃ apaññāyamānadukkhañhi kāyanissitattā niddaṃ upagatassa makasādijanitaṃ viya paṭibuddhassa thokaṃ paññāyittha.
‘‘महाबलेन यक्खेन तथा सब्बुस्साहेन पहटे सरीरेपि विकारो नाम नत्थी’’ति अच्छरियब्भुतचित्तजातेन आयस्मता महामोग्गल्लानेन ‘‘अच्छरियं, आवुसो सारिपुत्ता’’तिआदिना धम्मसेनापतिनो महानुभावताय विभाविताय सोपिस्स ‘अच्छरियं, आवुसो मोग्गल्लाना’’तिआदिना इद्धानुभावमहन्ततापकासनापदेसेन अत्तनो इस्सामच्छरियाहङ्कारादिमलानं सुप्पहीनतं दीपेति। पंसुपिसाचकम्पि न पस्सामाति सङ्कारकूटादीसु विचरणकखुद्दकपेतम्पि न पस्साम। इति अधिगमप्पिच्छानं अग्गभूतो महाथेरो तस्मिं काले अनावज्जनेन तेसं अदस्सनं सन्धाय वदति। तेनेवाह ‘‘एतरही’’ति।
‘‘Mahābalena yakkhena tathā sabbussāhena pahaṭe sarīrepi vikāro nāma natthī’’ti acchariyabbhutacittajātena āyasmatā mahāmoggallānena ‘‘acchariyaṃ, āvuso sāriputtā’’tiādinā dhammasenāpatino mahānubhāvatāya vibhāvitāya sopissa ‘acchariyaṃ, āvuso moggallānā’’tiādinā iddhānubhāvamahantatāpakāsanāpadesena attano issāmacchariyāhaṅkārādimalānaṃ suppahīnataṃ dīpeti. Paṃsupisācakampi na passāmāti saṅkārakūṭādīsu vicaraṇakakhuddakapetampi na passāma. Iti adhigamappicchānaṃ aggabhūto mahāthero tasmiṃ kāle anāvajjanena tesaṃ adassanaṃ sandhāya vadati. Tenevāha ‘‘etarahī’’ti.
भगवा पन वेळुवने ठितो उभिन्नं अग्गसावकानं इमं कथासल्लापं दिब्बसोतेन अस्सोसि। तेन वुत्तं – ‘‘अस्सोसि खो भगवा’’तिआदि, तं वुत्तत्थमेव।
Bhagavā pana veḷuvane ṭhito ubhinnaṃ aggasāvakānaṃ imaṃ kathāsallāpaṃ dibbasotena assosi. Tena vuttaṃ – ‘‘assosi kho bhagavā’’tiādi, taṃ vuttatthameva.
एतमत्थं विदित्वाति एतं आयस्मतो सारिपुत्तस्स समापत्तिबलूपगतं इद्धानुभावमहन्ततं विदित्वा। इमं उदानन्ति तस्सेव तादिभावप्पत्तिदीपकं इमं उदानं उदानेसि।
Etamatthaṃ viditvāti etaṃ āyasmato sāriputtassa samāpattibalūpagataṃ iddhānubhāvamahantataṃ viditvā. Imaṃ udānanti tasseva tādibhāvappattidīpakaṃ imaṃ udānaṃ udānesi.
तत्थ यस्स सेलूपमं चित्तं, ठितं नानुपकम्पतीति यस्स खीणासवस्स चित्तं एकग्घनसिलामयपब्बतूपमं सब्बेसं इञ्जनानं अभावतो वसीभावप्पत्तियाव ठितं सब्बेहिपि लोकधम्मेहि नानुपकम्पति न पवेधति। इदानिस्स अकम्पनाकारं सद्धिं कारणेन दस्सेतुं ‘‘विरत्त’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ विरत्तं रजनीयेसूति विरागसङ्खातेन अरियमग्गेन रजनीयेसु रागुप्पत्तिहेतुभूतेसु सब्बेसु तेभूमकधम्मेसु विरत्तं, तत्थ सब्बसो समुच्छिन्नरागन्ति अत्थो। कोपनेय्येति पटिघट्ठानीये सब्बस्मिम्पि आघातवत्थुस्मिं न कुप्पति न दुस्सति न विकारं आपज्जति। यस्सेवं भावितं चित्तन्ति यस्स यथावुत्तस्स अरियपुग्गलस्स चित्तं एवं वुत्तनयेन तादिभावावहनभावेन भावितं। कुतो तं दुक्खमेस्सतीति तं उत्तमपुग्गलं कुतो सत्ततो सङ्खारतो वा दुक्खं उपगमिस्सति, न तादिसस्स दुक्खं अत्थीति अत्थो।
Tattha yassa selūpamaṃ cittaṃ, ṭhitaṃ nānupakampatīti yassa khīṇāsavassa cittaṃ ekagghanasilāmayapabbatūpamaṃ sabbesaṃ iñjanānaṃ abhāvato vasībhāvappattiyāva ṭhitaṃ sabbehipi lokadhammehi nānupakampati na pavedhati. Idānissa akampanākāraṃ saddhiṃ kāraṇena dassetuṃ ‘‘viratta’’ntiādi vuttaṃ. Tattha virattaṃ rajanīyesūti virāgasaṅkhātena ariyamaggena rajanīyesu rāguppattihetubhūtesu sabbesu tebhūmakadhammesu virattaṃ, tattha sabbaso samucchinnarāganti attho. Kopaneyyeti paṭighaṭṭhānīye sabbasmimpi āghātavatthusmiṃ na kuppati na dussati na vikāraṃ āpajjati. Yassevaṃ bhāvitaṃ cittanti yassa yathāvuttassa ariyapuggalassa cittaṃ evaṃ vuttanayena tādibhāvāvahanabhāvena bhāvitaṃ. Kuto taṃ dukkhamessatīti taṃ uttamapuggalaṃ kuto sattato saṅkhārato vā dukkhaṃ upagamissati, na tādisassa dukkhaṃ atthīti attho.
चतुत्थसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Catutthasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / उदानपाळि • Udānapāḷi / ४. यक्खपहारसुत्तं • 4. Yakkhapahārasuttaṃ
