Philosophy / Yoga Sutra |
पातञ्जलयोगसूत्राणि
pātañjalayogasūtrāṇi
साधन-पादः
Sādhana-pādaḥ
॥ द्वितीयोऽध्यायः ॥
॥ साधन-पादः ॥
॥ dvitīyo'dhyāyaḥ ॥
॥ sādhana-pādaḥ ॥
तपःस्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि क्रियायोगः ॥ २.१॥
tapaḥsvādhyāyeśvarapraṇidhānāni kriyāyogaḥ ॥ 2.1॥
समाधिभावनार्थः क्लेशतनूकरणार्थश्च ॥ २.२॥
samādhibhāvanārthaḥ kleśatanūkaraṇārthaśca ॥ 2.2॥
अविद्यास्मितारागद्वेषाभिनिवेशाः क्लेशाः ॥ २.३॥
avidyāsmitārāgadveṣābhiniveśāḥ kleśāḥ ॥ 2.3॥
अविद्या क्षेत्रमुत्तरेषां प्रसुप्ततनुविच्छिन्नोदाराणाम् ॥ २.४॥
avidyā kṣetramuttareṣāṃ prasuptatanuvicchinnodārāṇām ॥ 2.4॥
अनित्याशुचिदुःखानात्मसु नित्यशुचिसुखात्मख्यातिरविद्या ॥ २.५॥
anityāśuciduḥkhānātmasu nityaśucisukhātmakhyātiravidyā ॥ 2.5॥
दृग्दर्शनशक्त्योरेकात्मतेवास्मिता ॥ २.६॥
dṛgdarśanaśaktyorekātmatevāsmitā ॥ 2.6॥
सुखानुशयी रागः ॥ २.७॥
sukhānuśayī rāgaḥ ॥ 2.7॥
दुःखानुशयी द्वेषः ॥ २.८॥
duḥkhānuśayī dveṣaḥ ॥ 2.8॥
स्वरसवाही विदुषोऽपि तथारूढोऽभिनिवेशः ॥ २.९॥
svarasavāhī viduṣo'pi tathārūḍho'bhiniveśaḥ ॥ 2.9॥
ते प्रतिप्रसवहेयाः सूक्ष्माः ॥ २.१०॥
te pratiprasavaheyāḥ sūkṣmāḥ ॥ 2.10॥
ध्यानहेयास्तद्वृत्तयः ॥ २.११॥
dhyānaheyāstadvṛttayaḥ ॥ 2.11॥
क्लेशमूलः कर्माशयो दृष्टादृष्टजन्मवेदनीयः ॥ २.१२॥
kleśamūlaḥ karmāśayo dṛṣṭādṛṣṭajanmavedanīyaḥ ॥ 2.12॥
सति मूले तद्विपाको जात्यायुर्भोगाः ॥ २.१३॥
sati mūle tadvipāko jātyāyurbhogāḥ ॥ 2.13॥
ते ह्लादपरितापफलाः पुण्यापुण्यहेतुत्वात् ॥ २.१४॥
te hlādaparitāpaphalāḥ puṇyāpuṇyahetutvāt ॥ 2.14॥
परिणामतापसंस्कारदुःखैर्गुणवृत्तिविरोधाच्च
दुःखमेव सर्वं विवेकिनः ॥ २.१५॥
pariṇāmatāpasaṃskāraduḥkhairguṇavṛttivirodhācca
duḥkhameva sarvaṃ vivekinaḥ ॥ 2.15॥
हेयं दुःखमनागतम् ॥ २.१६॥
heyaṃ duḥkhamanāgatam ॥ 2.16॥
द्रष्टृदृश्ययोः संयोगो हेयहेतुः ॥ २.१७॥
draṣṭṛdṛśyayoḥ saṃyogo heyahetuḥ ॥ 2.17॥
प्रकाशक्रियास्थितिशीलं भूतेन्द्रियात्मकं
भोगापवर्गार्थं दृश्यम् ॥ २.१८॥
prakāśakriyāsthitiśīlaṃ bhūtendriyātmakaṃ
bhogāpavargārthaṃ dṛśyam ॥ 2.18॥
विशेषाविशेषलिङ्गमात्रालिङ्गानि गुणपर्वाणि ॥ २.१९॥
viśeṣāviśeṣaliṅgamātrāliṅgāni guṇaparvāṇi ॥ 2.19॥
द्रष्टा दृशिमात्रः शुद्धोऽपि प्रत्ययानुपश्यः ॥ २.२०॥
draṣṭā dṛśimātraḥ śuddho'pi pratyayānupaśyaḥ ॥ 2.20॥
तदर्थ एव दृश्यस्यात्मा ॥ २.२१॥
tadartha eva dṛśyasyātmā ॥ 2.21॥
कृतार्थं प्रति नष्टमप्यनष्टं तदन्यसाधारणत्वात् ॥ २.२२॥
kṛtārthaṃ prati naṣṭamapyanaṣṭaṃ tadanyasādhāraṇatvāt ॥ 2.22॥
स्वस्वामिशक्त्योः स्वरूपोपलब्धिहेतुः संयोगः ॥ २.२३॥
svasvāmiśaktyoḥ svarūpopalabdhihetuḥ saṃyogaḥ ॥ 2.23॥
तस्य हेतुरविद्या ॥ २.२४॥
tasya heturavidyā ॥ 2.24॥
तदभावात् संयोगाभावो हानं तद्दृशेः कैवल्यम् ॥ २.२५॥
tadabhāvāt saṃyogābhāvo hānaṃ taddṛśeḥ kaivalyam ॥ 2.25॥
विवेकख्यातिरविप्लवा हानोपायः ॥ २.२६॥
vivekakhyātiraviplavā hānopāyaḥ ॥ 2.26॥
तस्य सप्तधा प्रान्तभूमिः प्रज्ञा ॥ २.२७॥
tasya saptadhā prāntabhūmiḥ prajñā ॥ 2.27॥
योगाङ्गानुष्ठानादशुद्धिक्षये ज्ञानदीप्तिरा विवेकख्यातेः ॥ २.२८॥
yogāṅgānuṣṭhānādaśuddhikṣaye jñānadīptirā vivekakhyāteḥ ॥ 2.28॥
यमनियमासनप्राणायामप्रत्याहारधारणाध्यानसमाधयोऽष्टावङ्गानि ॥ २.२९॥
yamaniyamāsanaprāṇāyāmapratyāhāradhāraṇādhyānasamādhayo'ṣṭāvaṅgāni ॥ 2.29॥
अहिंसासत्यास्तेयब्रह्मचर्यापरिग्रहा यमाः ॥ २.३०॥
ahiṃsāsatyāsteyabrahmacaryāparigrahā yamāḥ ॥ 2.30॥
जातिदेशकालसमयानवच्छिन्नाः सार्वभौमा महाव्रतम् ॥ २.३१॥
jātideśakālasamayānavacchinnāḥ sārvabhaumā mahāvratam ॥ 2.31॥
शौचसंतोषतपःस्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि नियमाः ॥ २.३२॥
śaucasaṃtoṣatapaḥsvādhyāyeśvarapraṇidhānāni niyamāḥ ॥ 2.32॥
वितर्कबाधने प्रतिपक्षभावनम् ॥ २.३३॥
vitarkabādhane pratipakṣabhāvanam ॥ 2.33॥
वितर्का हिंसादयः कृतकारितानुमोदिता लोभक्रोधमोहपूर्वका
मृदुमध्याधिमात्रा दुःखाज्ञानानन्तफला इति प्रतिपक्षभावनम् ॥ २.३४॥
vitarkā hiṃsādayaḥ kṛtakāritānumoditā lobhakrodhamohapūrvakā
mṛdumadhyādhimātrā duḥkhājñānānantaphalā iti pratipakṣabhāvanam ॥ 2.34॥
अहिंसाप्रतिष्ठायां तत्सन्निधौ वैरत्यागः ॥ २.३५॥
ahiṃsāpratiṣṭhāyāṃ tatsannidhau vairatyāgaḥ ॥ 2.35॥
सत्यप्रतिष्ठायां क्रियाफलाश्रयत्वम् ॥ २.३६॥
satyapratiṣṭhāyāṃ kriyāphalāśrayatvam ॥ 2.36॥
अस्तेयप्रतिष्ठायां सर्वरत्नोपस्थानम् ॥ २.३७॥
asteyapratiṣṭhāyāṃ sarvaratnopasthānam ॥ 2.37॥
ब्रह्मचर्यप्रतिष्ठायां वीर्यलाभः ॥ २.३८॥
brahmacaryapratiṣṭhāyāṃ vīryalābhaḥ ॥ 2.38॥
अपरिग्रहस्थैर्ये जन्मकथंतासम्बोधः ॥ २.३९॥
aparigrahasthairye janmakathaṃtāsambodhaḥ ॥ 2.39॥
शौचात् स्वाङ्गजुगुप्सा परैरसंसर्गः ॥ २.४०॥
śaucāt svāṅgajugupsā parairasaṃsargaḥ ॥ 2.40॥
सत्त्वशुद्धिसौमनस्यैकाग्र्येन्द्रियजयात्मदर्शन-योग्यत्वानि च ॥ २.४१॥
sattvaśuddhisaumanasyaikāgryendriyajayātmadarśana-yogyatvāni ca ॥ 2.41॥
संतोषादनुत्तमसुखलाभः ॥ २.४२॥
saṃtoṣādanuttamasukhalābhaḥ ॥ 2.42॥
कायेन्द्रियसिद्धिरशुद्धिक्षयात् तपसः ॥ २.४३॥
kāyendriyasiddhiraśuddhikṣayāt tapasaḥ ॥ 2.43॥
स्वाध्यायाद् इष्टदेवतासंप्रयोगः ॥ २.४४॥
svādhyāyād iṣṭadevatāsaṃprayogaḥ ॥ 2.44॥
समाधिसिद्धिरीश्वरप्रणिधानात् ॥ २.४५॥
samādhisiddhirīśvarapraṇidhānāt ॥ 2.45॥
स्थिरसुखम् आसनम् ॥ २.४६॥
sthirasukham āsanam ॥ 2.46॥
प्रयत्नशैथिल्यानन्तसमापत्तिभ्याम् ॥ २.४७॥
prayatnaśaithilyānantasamāpattibhyām ॥ 2.47॥
ततो द्वन्द्वानभिघातः ॥ २.४८॥
tato dvandvānabhighātaḥ ॥ 2.48॥
तस्मिन्सति श्वासप्रश्वासयोर्गतिविच्छेदः प्राणायामः ॥ २.४९॥
tasminsati śvāsapraśvāsayorgativicchedaḥ prāṇāyāmaḥ ॥ 2.49॥
बाह्याभ्यन्तरस्तम्भवृत्तिर्देशकालसंख्याभिः
परिदृष्टो दीर्घसूक्ष्मः ॥ २.५०॥
bāhyābhyantarastambhavṛttirdeśakālasaṃkhyābhiḥ
paridṛṣṭo dīrghasūkṣmaḥ ॥ 2.50॥
बाह्याभ्यन्तरविषयाक्षेपी चतुर्थः ॥ २.५१॥
bāhyābhyantaraviṣayākṣepī caturthaḥ ॥ 2.51॥
ततः क्षीयते प्रकाशावरणम् ॥ २.५२॥
tataḥ kṣīyate prakāśāvaraṇam ॥ 2.52॥
धारणासु च योग्यता मनसः ॥ २.५३॥
dhāraṇāsu ca yogyatā manasaḥ ॥ 2.53॥
स्वविषयासंप्रयोगे चित्तस्वरूपानुकार इवेन्द्रियाणां प्रत्याहारः ॥ २.५४॥
svaviṣayāsaṃprayoge cittasvarūpānukāra ivendriyāṇāṃ pratyāhāraḥ ॥ 2.54॥
ततः परमा वश्यतेन्द्रियाणाम् ॥ २.५५॥
tataḥ paramā vaśyatendriyāṇām ॥ 2.55॥
॥ इति पतञ्जलि-विरचिते योग-सूत्रे द्वितीयः साधन-पादः ॥
॥ iti patañjali-viracite yoga-sūtre dvitīyaḥ sādhana-pādaḥ ॥

Subscribe now to get unrestricted access to all resources, in all languages, throughout this web site!
Subscription Form
YOU MAY ALSO LIKE


Subscribe now to get unrestricted access to all resources, in all languages, throughout this web site!
Subscription Form