Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / જાતક-અટ્ઠકથા • Jātaka-aṭṭhakathā |
[૪૬૧] ૭. દસરથજાતકવણ્ણના
[461] 7. Dasarathajātakavaṇṇanā
એથ લક્ખણ સીતા ચાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો એકં મતપિતિકં કુટુમ્બિકં આરબ્ભ કથેસિ. સો હિ પિતરિ કાલકતે સોકાભિભૂતો સબ્બકિચ્ચાનિ પહાય સોકાનુવત્તકોવ અહોસિ. સત્થા પચ્ચૂસસમયે લોકં ઓલોકેન્તો તસ્સ સોતાપત્તિફલૂપનિસ્સયં દિસ્વા પુનદિવસે સાવત્થિયં પિણ્ડાય ચરિત્વા કતભત્તકિચ્ચો ભિક્ખૂ ઉય્યોજેત્વા એકં પચ્છાસમણં ગહેત્વા તસ્સ ગેહં ગન્ત્વા વન્દિત્વા નિસિન્નં મધુરવચનેન આલપન્તો ‘‘કિં સોચસિ ઉપાસકા’’તિ વત્વા ‘‘આમ, ભન્તે, પિતુસોકો મં બાધતી’’તિ વુત્તે ‘‘ઉપાસક, પોરાણકપણ્ડિતા અટ્ઠવિધે લોકધમ્મે તથતો જાનન્તા પિતરિ કાલકતે અપ્પમત્તકમ્પિ સોકં ન કરિંસૂ’’તિ વત્વા તેન યાચિતો અતીતં આહરિ.
Etha lakkhaṇa sītā cāti idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ matapitikaṃ kuṭumbikaṃ ārabbha kathesi. So hi pitari kālakate sokābhibhūto sabbakiccāni pahāya sokānuvattakova ahosi. Satthā paccūsasamaye lokaṃ olokento tassa sotāpattiphalūpanissayaṃ disvā punadivase sāvatthiyaṃ piṇḍāya caritvā katabhattakicco bhikkhū uyyojetvā ekaṃ pacchāsamaṇaṃ gahetvā tassa gehaṃ gantvā vanditvā nisinnaṃ madhuravacanena ālapanto ‘‘kiṃ socasi upāsakā’’ti vatvā ‘‘āma, bhante, pitusoko maṃ bādhatī’’ti vutte ‘‘upāsaka, porāṇakapaṇḍitā aṭṭhavidhe lokadhamme tathato jānantā pitari kālakate appamattakampi sokaṃ na kariṃsū’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
અતીતે બારાણસિયં દસરથમહારાજા નામ અગતિગમનં પહાય ધમ્મેન રજ્જં કારેસિ. તસ્સ સોળસન્નં ઇત્થિસહસ્સાનં જેટ્ઠિકા અગ્ગમહેસી દ્વે પુત્તે એકઞ્ચ ધીતરં વિજાયિ. જેટ્ઠપુત્તો રામપણ્ડિતો નામ અહોસિ, દુતિયો લક્ખણકુમારો નામ, ધીતા સીતા દેવી નામ. અપરભાગે મહેસી કાલમકાસિ. રાજા તસ્સા કાલકતાય ચિરતરં સોકવસં ગન્ત્વા અમચ્ચેહિ સઞ્ઞાપિતો તસ્સા કત્તબ્બપરિહારં કત્વા અઞ્ઞં અગ્ગમહેસિટ્ઠાને ઠપેસિ. સા રઞ્ઞો પિયા અહોસિ મનાપા. સાપિ અપરભાગે ગબ્ભં ગણ્હિત્વા લદ્ધગબ્ભપરિહારા પુત્તં વિજાયિ, ‘‘ભરતકુમારો’’તિસ્સ નામં અકંસુ. રાજા પુત્તસિનેહેન ‘‘ભદ્દે, વરં તે દમ્મિ, ગણ્હાહી’’તિ આહ. સા ગહિતકં કત્વા ઠપેત્વા કુમારસ્સ સત્તટ્ઠવસ્સકાલે રાજાનં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘દેવ, તુમ્હેહિ મય્હં પુત્તસ્સ વરો દિન્નો, ઇદાનિસ્સ વરં દેથા’’તિ આહ. ગણ્હ, ભદ્દેતિ. ‘‘દેવ, પુત્તસ્સ મે રજ્જં દેથા’’તિ વુત્તે રાજા અચ્છરં પહરિત્વા ‘‘નસ્સ, વસલિ, મય્હં દ્વે પુત્તા અગ્ગિક્ખન્ધા વિય જલન્તિ, તે મારાપેત્વા તવ પુત્તસ્સ રજ્જં યાચસી’’તિ તજ્જેસિ. સા ભીતા સિરિગબ્ભં પવિસિત્વા અઞ્ઞેસુપિ દિવસેસુ રાજાનં પુનપ્પુનં રજ્જમેવ યાચિ.
Atīte bārāṇasiyaṃ dasarathamahārājā nāma agatigamanaṃ pahāya dhammena rajjaṃ kāresi. Tassa soḷasannaṃ itthisahassānaṃ jeṭṭhikā aggamahesī dve putte ekañca dhītaraṃ vijāyi. Jeṭṭhaputto rāmapaṇḍito nāma ahosi, dutiyo lakkhaṇakumāro nāma, dhītā sītā devī nāma. Aparabhāge mahesī kālamakāsi. Rājā tassā kālakatāya cirataraṃ sokavasaṃ gantvā amaccehi saññāpito tassā kattabbaparihāraṃ katvā aññaṃ aggamahesiṭṭhāne ṭhapesi. Sā rañño piyā ahosi manāpā. Sāpi aparabhāge gabbhaṃ gaṇhitvā laddhagabbhaparihārā puttaṃ vijāyi, ‘‘bharatakumāro’’tissa nāmaṃ akaṃsu. Rājā puttasinehena ‘‘bhadde, varaṃ te dammi, gaṇhāhī’’ti āha. Sā gahitakaṃ katvā ṭhapetvā kumārassa sattaṭṭhavassakāle rājānaṃ upasaṅkamitvā ‘‘deva, tumhehi mayhaṃ puttassa varo dinno, idānissa varaṃ dethā’’ti āha. Gaṇha, bhaddeti. ‘‘Deva, puttassa me rajjaṃ dethā’’ti vutte rājā accharaṃ paharitvā ‘‘nassa, vasali, mayhaṃ dve puttā aggikkhandhā viya jalanti, te mārāpetvā tava puttassa rajjaṃ yācasī’’ti tajjesi. Sā bhītā sirigabbhaṃ pavisitvā aññesupi divasesu rājānaṃ punappunaṃ rajjameva yāci.
રાજા તસ્સા તં વરં અદત્વાવ ચિન્તેસિ ‘‘માતુગામો નામ અકતઞ્ઞૂ મિત્તદુબ્ભી, અયં મે કૂટપણ્ણં વા કૂટલઞ્જં વા કત્વા પુત્તે ઘાતાપેય્યા’’તિ. સો પુત્તે પક્કોસાપેત્વા તમત્થં આરોચેત્વા ‘‘તાતા, તુમ્હાકં ઇધ વસન્તાનં અન્તરાયોપિ ભવેય્ય, તુમ્હે સામન્તરજ્જં વા અરઞ્ઞં વા ગન્ત્વા મમ મરણકાલે આગન્ત્વા કુલસન્તકં રજ્જં ગણ્હેય્યાથા’’તિ વત્વા પુન નેમિત્તકે બ્રાહ્મણે પક્કોસાપેત્વા અત્તનો આયુપરિચ્છેદં પુચ્છિત્વા ‘‘અઞ્ઞાનિ દ્વાદસ વસ્સાનિ પવત્તિસ્સતી’’તિ સુત્વા ‘‘તાતા, ઇતો દ્વાદસવસ્સચ્ચયેન આગન્ત્વા છત્તં ઉસ્સાપેય્યાથા’’તિ આહ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ વત્વા પિતરં વન્દિત્વા રોદન્તા પાસાદા ઓતરિંસુ. સીતા દેવી ‘‘અહમ્પિ ભાતિકેહિ સદ્ધિં ગમિસ્સામી’’તિ પિતરં વન્દિત્વા રોદન્તી નિક્ખમિ. તયોપિ જના મહાપરિવારા નિક્ખમિત્વા મહાજનં નિવત્તેત્વા અનુપુબ્બેન હિમવન્તં પવિસિત્વા સમ્પન્નોદકે સુલભફલાફલે પદેસે અસ્સમં માપેત્વા ફલાફલેન યાપેન્તા વસિંસુ.
Rājā tassā taṃ varaṃ adatvāva cintesi ‘‘mātugāmo nāma akataññū mittadubbhī, ayaṃ me kūṭapaṇṇaṃ vā kūṭalañjaṃ vā katvā putte ghātāpeyyā’’ti. So putte pakkosāpetvā tamatthaṃ ārocetvā ‘‘tātā, tumhākaṃ idha vasantānaṃ antarāyopi bhaveyya, tumhe sāmantarajjaṃ vā araññaṃ vā gantvā mama maraṇakāle āgantvā kulasantakaṃ rajjaṃ gaṇheyyāthā’’ti vatvā puna nemittake brāhmaṇe pakkosāpetvā attano āyuparicchedaṃ pucchitvā ‘‘aññāni dvādasa vassāni pavattissatī’’ti sutvā ‘‘tātā, ito dvādasavassaccayena āgantvā chattaṃ ussāpeyyāthā’’ti āha. Te ‘‘sādhū’’ti vatvā pitaraṃ vanditvā rodantā pāsādā otariṃsu. Sītā devī ‘‘ahampi bhātikehi saddhiṃ gamissāmī’’ti pitaraṃ vanditvā rodantī nikkhami. Tayopi janā mahāparivārā nikkhamitvā mahājanaṃ nivattetvā anupubbena himavantaṃ pavisitvā sampannodake sulabhaphalāphale padese assamaṃ māpetvā phalāphalena yāpentā vasiṃsu.
લક્ખણપણ્ડિતો ચ સીતા ચ રામપણ્ડિતં યાચિત્વા ‘‘તુમ્હે અમ્હાકં પિતુટ્ઠાને ઠિતા, તસ્મા અસ્સમેયેવ હોથ, મયં ફલાફલં આહરિત્વા તુમ્હે પોસેસ્સામા’’તિ પટિઞ્ઞં ગણ્હિંસુ. તતો પટ્ઠાય રામપણ્ડિતો તત્થેવ હોતિ. ઇતરે દ્વે ફલાફલં આહરિત્વા તં પટિજગ્ગિંસુ. એવં તેસં ફલાફલેન યાપેત્વા વસન્તાનં દસરથમહારાજા પુત્તસોકેન નવમે સંવચ્છરે કાલમકાસિ. તસ્સ સરીરકિચ્ચં કારેત્વા દેવી ‘‘અત્તનો પુત્તસ્સ ભરતકુમારસ્સ છત્તં ઉસ્સાપેથા’’તિ આહ. અમચ્ચા પન ‘‘છત્તસ્સામિકા અરઞ્ઞે વસન્તી’’તિ ન અદંસુ. ભરતકુમારો ‘‘મમ ભાતરં રામપણ્ડિતં અરઞ્ઞતો આનેત્વા છત્તં ઉસ્સાપેસ્સામી’’તિ પઞ્ચરાજકકુધભણ્ડાનિ ગહેત્વા ચતુરઙ્ગિનિયા સેનાય તસ્સ વસનટ્ઠાનં પત્વા અવિદૂરે ખન્ધાવારં કત્વા તત્થ નિવાસેત્વા કતિપયેહિ અમચ્ચેહિ સદ્ધિં લક્ખણપણ્ડિતસ્સ ચ સીતાય ચ અરઞ્ઞં ગતકાલે અસ્સમપદં પવિસિત્વા અસ્સમપદદ્વારે ઠપિતકઞ્ચનરૂપકં વિય રામપણ્ડિતં નિરાસઙ્કં સુખનિસિન્નં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં ઠિતો રઞ્ઞો પવત્તિં આરોચેત્વા સદ્ધિં અમચ્ચેહિ પાદેસુ પતિત્વા રોદતિ. રામપણ્ડિતો પન નેવ સોચિ, ન પરિદેવિ, ઇન્દ્રિયવિકારમત્તમ્પિસ્સ નાહોસિ. ભરતસ્સ પન રોદિત્વા નિસિન્નકાલે સાયન્હસમયે ઇતરે દ્વે ફલાફલં આદાય આગમિંસુ. રામપણ્ડિતો ચિન્તેસિ ‘‘ઇમે દહરા મય્હં વિય પરિગ્ગણ્હનપઞ્ઞા એતેસં નત્થિ, સહસા ‘પિતા વો મતો’તિ વુત્તે સોકં સન્ધારેતું અસક્કોન્તાનં હદયમ્પિ તેસં ફલેય્ય, ઉપાયેન તે ઉદકં ઓતારેત્વા એતં પવત્તિં આરોચેસ્સામી’’તિ. અથ નેસં પુરતો એકં ઉદકટ્ઠાનં દસ્સેત્વા ‘‘તુમ્હે અતિચિરેન આગતા, ઇદં વો દણ્ડકમ્મં હોતુ, ઇમં ઉદકં ઓતરિત્વા તિટ્ઠથા’’તિ ઉપડ્ઢગાથં તાવ આહ –
Lakkhaṇapaṇḍito ca sītā ca rāmapaṇḍitaṃ yācitvā ‘‘tumhe amhākaṃ pituṭṭhāne ṭhitā, tasmā assameyeva hotha, mayaṃ phalāphalaṃ āharitvā tumhe posessāmā’’ti paṭiññaṃ gaṇhiṃsu. Tato paṭṭhāya rāmapaṇḍito tattheva hoti. Itare dve phalāphalaṃ āharitvā taṃ paṭijaggiṃsu. Evaṃ tesaṃ phalāphalena yāpetvā vasantānaṃ dasarathamahārājā puttasokena navame saṃvacchare kālamakāsi. Tassa sarīrakiccaṃ kāretvā devī ‘‘attano puttassa bharatakumārassa chattaṃ ussāpethā’’ti āha. Amaccā pana ‘‘chattassāmikā araññe vasantī’’ti na adaṃsu. Bharatakumāro ‘‘mama bhātaraṃ rāmapaṇḍitaṃ araññato ānetvā chattaṃ ussāpessāmī’’ti pañcarājakakudhabhaṇḍāni gahetvā caturaṅginiyā senāya tassa vasanaṭṭhānaṃ patvā avidūre khandhāvāraṃ katvā tattha nivāsetvā katipayehi amaccehi saddhiṃ lakkhaṇapaṇḍitassa ca sītāya ca araññaṃ gatakāle assamapadaṃ pavisitvā assamapadadvāre ṭhapitakañcanarūpakaṃ viya rāmapaṇḍitaṃ nirāsaṅkaṃ sukhanisinnaṃ upasaṅkamitvā vanditvā ekamantaṃ ṭhito rañño pavattiṃ ārocetvā saddhiṃ amaccehi pādesu patitvā rodati. Rāmapaṇḍito pana neva soci, na paridevi, indriyavikāramattampissa nāhosi. Bharatassa pana roditvā nisinnakāle sāyanhasamaye itare dve phalāphalaṃ ādāya āgamiṃsu. Rāmapaṇḍito cintesi ‘‘ime daharā mayhaṃ viya pariggaṇhanapaññā etesaṃ natthi, sahasā ‘pitā vo mato’ti vutte sokaṃ sandhāretuṃ asakkontānaṃ hadayampi tesaṃ phaleyya, upāyena te udakaṃ otāretvā etaṃ pavattiṃ ārocessāmī’’ti. Atha nesaṃ purato ekaṃ udakaṭṭhānaṃ dassetvā ‘‘tumhe aticirena āgatā, idaṃ vo daṇḍakammaṃ hotu, imaṃ udakaṃ otaritvā tiṭṭhathā’’ti upaḍḍhagāthaṃ tāva āha –
૮૪.
84.
‘‘એથ લક્ખણ સીતા ચ, ઉભો ઓતરથોદક’’ન્તિ.
‘‘Etha lakkhaṇa sītā ca, ubho otarathodaka’’nti.
તસ્સત્થો – એથ લક્ખણ સીતા ચ આગચ્છથ, ઉભોપિ ઓતરથ ઉદકન્તિ;
Tassattho – etha lakkhaṇa sītā ca āgacchatha, ubhopi otaratha udakanti;
તે એકવચનેનેવ ઓતરિત્વા અટ્ઠંસુ. અથ નેસં પિતુ પવત્તિં આરોચેન્તો સેસં ઉપડ્ઢગાથમાહ –
Te ekavacaneneva otaritvā aṭṭhaṃsu. Atha nesaṃ pitu pavattiṃ ārocento sesaṃ upaḍḍhagāthamāha –
‘‘એવાયં ભરતો આહ, રાજા દસરથો મતો’’તિ.
‘‘Evāyaṃ bharato āha, rājā dasaratho mato’’ti.
તે પિતુ મતસાસનં સુત્વાવ વિસઞ્ઞા અહેસું. પુનપિ નેસં કથેસિ, પુનપિ તે વિસઞ્ઞા અહેસુન્તિ એવં યાવતતિયં વિસઞ્ઞિતં પત્તે તે અમચ્ચા ઉક્ખિપિત્વા ઉદકા નીહરિત્વા થલે નિસીદાપેત્વા લદ્ધસ્સાસેસુ તેસુ સબ્બે અઞ્ઞમઞ્ઞં રોદિત્વા પરિદેવિત્વા નિસીદિંસુ. તદા ભરતકુમારો ચિન્તેસિ – ‘‘મય્હં ભાતા લક્ખણકુમારો ચ ભગિની ચ સીતા દેવી પિતુ મતસાસનં સુત્વાવ સોકં સન્ધારેતું ન સક્કોન્તિ, રામપણ્ડિતો પન નેવ સોચતિ, ન પરિદેવતિ, કિં નુ ખો તસ્સ અસોચનકારણં, પુચ્છિસ્સામિ ન’’ન્તિ. સો તં પુચ્છન્તો દુતિયં ગાથમાહ –
Te pitu matasāsanaṃ sutvāva visaññā ahesuṃ. Punapi nesaṃ kathesi, punapi te visaññā ahesunti evaṃ yāvatatiyaṃ visaññitaṃ patte te amaccā ukkhipitvā udakā nīharitvā thale nisīdāpetvā laddhassāsesu tesu sabbe aññamaññaṃ roditvā paridevitvā nisīdiṃsu. Tadā bharatakumāro cintesi – ‘‘mayhaṃ bhātā lakkhaṇakumāro ca bhaginī ca sītā devī pitu matasāsanaṃ sutvāva sokaṃ sandhāretuṃ na sakkonti, rāmapaṇḍito pana neva socati, na paridevati, kiṃ nu kho tassa asocanakāraṇaṃ, pucchissāmi na’’nti. So taṃ pucchanto dutiyaṃ gāthamāha –
૮૫.
85.
‘‘કેન રામપ્પભાવેન, સોચિતબ્બં ન સોચસિ;
‘‘Kena rāmappabhāvena, socitabbaṃ na socasi;
પિતરં કાલકતં સુત્વા, ન તં પસહતે દુખ’’ન્તિ.
Pitaraṃ kālakataṃ sutvā, na taṃ pasahate dukha’’nti.
તત્થ પભાવેનાતિ આનુભાવેન. ન તં પસહતે દુખન્તિ એવરૂપં દુક્ખં કેન કારણેન તં ન પીળેતિ, કિં તે અસોચનકારણં, કથેહિ તાવ નન્તિ.
Tattha pabhāvenāti ānubhāvena. Na taṃ pasahate dukhanti evarūpaṃ dukkhaṃ kena kāraṇena taṃ na pīḷeti, kiṃ te asocanakāraṇaṃ, kathehi tāva nanti.
અથસ્સ રામપણ્ડિતો અત્તનો અસોચનકારણં કથેન્તો –
Athassa rāmapaṇḍito attano asocanakāraṇaṃ kathento –
૮૬.
86.
‘‘યં ન સક્કા નિપાલેતું, પોસેન લપતં બહું;
‘‘Yaṃ na sakkā nipāletuṃ, posena lapataṃ bahuṃ;
સ કિસ્સ વિઞ્ઞૂ મેધાવી, અત્તાનમુપતાપયે.
Sa kissa viññū medhāvī, attānamupatāpaye.
૮૭.
87.
‘‘દહરા ચ હિ વુદ્ધા ચ, યે બાલા યે ચ પણ્ડિતા;
‘‘Daharā ca hi vuddhā ca, ye bālā ye ca paṇḍitā;
અડ્ઢા ચેવ દલિદ્દા ચ, સબ્બે મચ્ચુપરાયણા.
Aḍḍhā ceva daliddā ca, sabbe maccuparāyaṇā.
૮૮.
88.
‘‘ફલાનમિવ પક્કાનં, નિચ્ચં પતનતો ભયં;
‘‘Phalānamiva pakkānaṃ, niccaṃ patanato bhayaṃ;
એવં જાતાન મચ્ચાનં, નિચ્ચં મરણતો ભયં.
Evaṃ jātāna maccānaṃ, niccaṃ maraṇato bhayaṃ.
૮૯.
89.
‘‘સાયમેકે ન દિસ્સન્તિ, પાતો દિટ્ઠા બહુજ્જના;
‘‘Sāyameke na dissanti, pāto diṭṭhā bahujjanā;
પાતો એકે ન દિસ્સન્તિ, સાયં દિટ્ઠા બહુજ્જના.
Pāto eke na dissanti, sāyaṃ diṭṭhā bahujjanā.
૯૦.
90.
‘‘પરિદેવયમાનો ચે, કિઞ્ચિદત્થં ઉદબ્બહે;
‘‘Paridevayamāno ce, kiñcidatthaṃ udabbahe;
સમ્મૂળ્હો હિંસમત્તાનં, કયિરા તં વિચક્ખણો.
Sammūḷho hiṃsamattānaṃ, kayirā taṃ vicakkhaṇo.
૯૧.
91.
‘‘કિસો વિવણ્ણો ભવતિ, હિંસમત્તાનમત્તનો;
‘‘Kiso vivaṇṇo bhavati, hiṃsamattānamattano;
ન તેન પેતા પાલેન્તિ, નિરત્થા પરિદેવના.
Na tena petā pālenti, niratthā paridevanā.
૯૨.
92.
‘‘યથા સરણમાદિત્તં, વારિના પરિનિબ્બયે;
‘‘Yathā saraṇamādittaṃ, vārinā parinibbaye;
એવમ્પિ ધીરો સુતવા, મેધાવી પણ્ડિતો નરો;
Evampi dhīro sutavā, medhāvī paṇḍito naro;
ખિપ્પમુપ્પતિતં સોકં, વાતો તૂલંવ ધંસયે.
Khippamuppatitaṃ sokaṃ, vāto tūlaṃva dhaṃsaye.
૯૩.
93.
‘‘મચ્ચો એકોવ અચ્ચેતિ, એકોવ જાયતે કુલે;
‘‘Macco ekova acceti, ekova jāyate kule;
સંયોગપરમાત્વેવ, સમ્ભોગા સબ્બપાણિનં.
Saṃyogaparamātveva, sambhogā sabbapāṇinaṃ.
૯૪.
94.
‘‘તસ્મા હિ ધીરસ્સ બહુસ્સુતસ્સ, સમ્પસ્સતો લોકમિમં પરઞ્ચ;
‘‘Tasmā hi dhīrassa bahussutassa, sampassato lokamimaṃ parañca;
અઞ્ઞાય ધમ્મં હદયં મનઞ્ચ, સોકા મહન્તાપિ ન તાપયન્તિ.
Aññāya dhammaṃ hadayaṃ manañca, sokā mahantāpi na tāpayanti.
૯૫.
95.
‘‘સોહં દસ્સઞ્ચ ભોક્ખઞ્ચ, ભરિસ્સામિ ચ ઞાતકે;
‘‘Sohaṃ dassañca bhokkhañca, bharissāmi ca ñātake;
સેસઞ્ચ પાલયિસ્સામિ, કિચ્ચમેતં વિજાનતો’’તિ. –
Sesañca pālayissāmi, kiccametaṃ vijānato’’ti. –
ઇમાહિ દસહિ ગાથાહિ અનિચ્ચતં પકાસેતિ.
Imāhi dasahi gāthāhi aniccataṃ pakāseti.
તત્થ નિપાલેતુન્તિ રક્ખિતું. લપતન્તિ લપન્તાનં. ઇદં વુત્તં હોતિ – ‘‘તાત ભરત, યં સત્તાનં જીવિતં બહુમ્પિ વિલપન્તાનં પુરિસાનં એકેનાપિ મા ઉચ્છિજ્જીતિ ન સક્કા રક્ખિતું, સો દાનિ માદિસો અટ્ઠ લોકધમ્મે તથતો જાનન્તો વિઞ્ઞૂ મેધાવી પણ્ડિતો મરણપરિયોસાનજીવિતેસુ સત્તેસુ કિસ્સ અત્તાનમુપતાપયે, કિંકારણા અનુપકારેન સોકદુક્ખેન અત્તાનં સન્તાપેય્યા’’તિ.
Tattha nipāletunti rakkhituṃ. Lapatanti lapantānaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – ‘‘tāta bharata, yaṃ sattānaṃ jīvitaṃ bahumpi vilapantānaṃ purisānaṃ ekenāpi mā ucchijjīti na sakkā rakkhituṃ, so dāni mādiso aṭṭha lokadhamme tathato jānanto viññū medhāvī paṇḍito maraṇapariyosānajīvitesu sattesu kissa attānamupatāpaye, kiṃkāraṇā anupakārena sokadukkhena attānaṃ santāpeyyā’’ti.
દહરા ચાતિ ગાથા ‘‘મચ્ચુ નામેસ તાત ભરત, નેવ સુવણ્ણરૂપકસદિસાનં દહરાનં ખત્તિયકુમારકાદીનં, ન વુદ્ધિપ્પત્તાનં મહાયોધાનં, ન બાલાનં પુથુજ્જનસત્તાનં, ન બુદ્ધાદીનં પણ્ડિતાનં, ન ચક્કવત્તિઆદીનં ઇસ્સરાનં, ન નિદ્ધનાનં દલિદ્દાદીનં લજ્જતિ, સબ્બેપિમે સત્તા મચ્ચુપરાયણા મરણમુખે સંભગ્ગવિભગ્ગા ભવન્તિયેવા’’તિ દસ્સનત્થં વુત્તા.
Daharā cāti gāthā ‘‘maccu nāmesa tāta bharata, neva suvaṇṇarūpakasadisānaṃ daharānaṃ khattiyakumārakādīnaṃ, na vuddhippattānaṃ mahāyodhānaṃ, na bālānaṃ puthujjanasattānaṃ, na buddhādīnaṃ paṇḍitānaṃ, na cakkavattiādīnaṃ issarānaṃ, na niddhanānaṃ daliddādīnaṃ lajjati, sabbepime sattā maccuparāyaṇā maraṇamukhe saṃbhaggavibhaggā bhavantiyevā’’ti dassanatthaṃ vuttā.
નિચ્ચં પતનતોતિ ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા હિ તાત ભરત, પક્કાનં ફલાનં પક્કકાલતો પટ્ઠાય ‘‘ઇદાનિ વણ્ટા છિજ્જિત્વા પતિસ્સન્તિ, ઇદાનિ પતિસ્સન્તી’’તિ પતનતો ભયં નિચ્ચં ધુવં એકંસિકમેવ ભવતિ, એવં આસઙ્કનીયતો એવં જાતાનં મચ્ચાનમ્પિ એકંસિકંયેવ મરણતો ભયં, નત્થિ સો ખણો વા લયો વા યત્થ તેસં મરણં ન આસઙ્કિતબ્બં ભવેય્યાતિ.
Niccaṃ patanatoti idaṃ vuttaṃ hoti – yathā hi tāta bharata, pakkānaṃ phalānaṃ pakkakālato paṭṭhāya ‘‘idāni vaṇṭā chijjitvā patissanti, idāni patissantī’’ti patanato bhayaṃ niccaṃ dhuvaṃ ekaṃsikameva bhavati, evaṃ āsaṅkanīyato evaṃ jātānaṃ maccānampi ekaṃsikaṃyeva maraṇato bhayaṃ, natthi so khaṇo vā layo vā yattha tesaṃ maraṇaṃ na āsaṅkitabbaṃ bhaveyyāti.
સાયન્તિ વિકાલે. ઇમિના રત્તિભાગે ચ દિટ્ઠાનં દિવસભાગે અદસ્સનં, દિવસભાગે ચ દિટ્ઠાનં રત્તિભાગે અદસ્સનં દીપેતિ. કિઞ્ચિદત્થન્તિ ‘‘પિતા મે, પુત્તો મે’’તિઆદીહિ પરિદેવમાનોવ પોસો સમ્મૂળ્હો અત્તાનં હિંસન્તો કિલમેન્તો અપ્પમત્તકમ્પિ અત્થં આહરેય્ય. કયિરા તં વિચક્ખણોતિ અથ પણ્ડિતો પુરિસો એવં પરિદેવં કરેય્ય, યસ્મા પન પરિદેવન્તો મતં વા આનેતું અઞ્ઞં વા તસ્સ વડ્ઢિં કાતું ન સક્કોતિ, તસ્મા નિરત્થકત્તા પરિદેવિતસ્સ પણ્ડિતા ન પરિદેવન્તિ.
Sāyanti vikāle. Iminā rattibhāge ca diṭṭhānaṃ divasabhāge adassanaṃ, divasabhāge ca diṭṭhānaṃ rattibhāge adassanaṃ dīpeti. Kiñcidatthanti ‘‘pitā me, putto me’’tiādīhi paridevamānova poso sammūḷho attānaṃ hiṃsanto kilamento appamattakampi atthaṃ āhareyya. Kayirātaṃ vicakkhaṇoti atha paṇḍito puriso evaṃ paridevaṃ kareyya, yasmā pana paridevanto mataṃ vā ānetuṃ aññaṃ vā tassa vaḍḍhiṃ kātuṃ na sakkoti, tasmā niratthakattā paridevitassa paṇḍitā na paridevanti.
અત્તાનમત્તનોતિ અત્તનો અત્તભાવં સોકપરિદેવદુક્ખેન હિંસન્તો. ન તેનાતિ તેન પરિદેવેન પરલોકં ગતા સત્તા ન પાલેન્તિ ન યાપેન્તિ. નિરત્થાતિ તસ્મા તેસં મતસત્તાનં અયં પરિદેવના નિરત્થકા. સરણન્તિ નિવાસગેહં. ઇદં વુત્તં હોતિ – યથા પણ્ડિતો પુરિસો અત્તનો વસનાગારે આદિત્તે મુહુત્તમ્પિ વોસાનં અનાપજ્જિત્વા ઘટસતેન ઘટસહસ્સેન વારિના નિબ્બાપયતેવ, એવં ધીરો ઉપ્પતિતં સોકં ખિપ્પમેવ નિબ્બાપયે. તૂલં વિય ચ વાતો યથા સણ્ઠાતું ન સક્કોતિ, એવં ધંસયે વિદ્ધંસેય્યાતિ અત્થો.
Attānamattanoti attano attabhāvaṃ sokaparidevadukkhena hiṃsanto. Na tenāti tena paridevena paralokaṃ gatā sattā na pālenti na yāpenti. Niratthāti tasmā tesaṃ matasattānaṃ ayaṃ paridevanā niratthakā. Saraṇanti nivāsagehaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā paṇḍito puriso attano vasanāgāre āditte muhuttampi vosānaṃ anāpajjitvā ghaṭasatena ghaṭasahassena vārinā nibbāpayateva, evaṃ dhīro uppatitaṃ sokaṃ khippameva nibbāpaye. Tūlaṃ viya ca vāto yathā saṇṭhātuṃ na sakkoti, evaṃ dhaṃsaye viddhaṃseyyāti attho.
મચ્ચો એકોવ અચ્ચેતીતિ એત્થ તાત ભરત, ઇમે સત્તા કમ્મસ્સકા નામ, તથા હિ ઇતો પરલોકં ગચ્છન્તો સત્તો એકોવ અચ્ચેતિ અતિક્કમતિ, ખત્તિયાદિકુલે જાયમાનોપિ એકોવ ગન્ત્વા જાયતિ. તત્થ તત્થ પન ઞાતિમિત્તસંયોગેન ‘‘અયં મે પિતા, અયં મે માતા, અયં મે મિત્તો’’તિ સંયોગપરમાત્વેવ સમ્ભોગા સબ્બપાણીનં, પરમત્થેન પન તીસુપિ ભવેસુ કમ્મસ્સકાવેતે સત્તાતિ અત્થો.
Macco ekova accetīti ettha tāta bharata, ime sattā kammassakā nāma, tathā hi ito paralokaṃ gacchanto satto ekova acceti atikkamati, khattiyādikule jāyamānopi ekova gantvā jāyati. Tattha tattha pana ñātimittasaṃyogena ‘‘ayaṃ me pitā, ayaṃ me mātā, ayaṃ me mitto’’ti saṃyogaparamātveva sambhogā sabbapāṇīnaṃ, paramatthena pana tīsupi bhavesu kammassakāvete sattāti attho.
તસ્માતિ યસ્મા એતેસં સત્તાનં ઞાતિમિત્તસંયોગં ઞાતિમિત્તપરિભોગમત્તં ઠપેત્વા ઇતો પરં અઞ્ઞં નત્થિ, તસ્મા. સમ્પસ્સતોતિ ઇમઞ્ચ પરઞ્ચ લોકં નાનાભાવવિનાભાવમેવ સમ્મા પસ્સતો. અઞ્ઞાય ધમ્મન્તિ અટ્ઠવિધલોકધમ્મં જાનિત્વા. હદયં મનઞ્ચાતિ ઇદં ઉભયમ્પિ ચિત્તસ્સેવ નામં. ઇદં વુત્તં હોતિ –
Tasmāti yasmā etesaṃ sattānaṃ ñātimittasaṃyogaṃ ñātimittaparibhogamattaṃ ṭhapetvā ito paraṃ aññaṃ natthi, tasmā. Sampassatoti imañca parañca lokaṃ nānābhāvavinābhāvameva sammā passato. Aññāya dhammanti aṭṭhavidhalokadhammaṃ jānitvā. Hadayaṃ manañcāti idaṃ ubhayampi cittasseva nāmaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti –
‘‘લાભો અલાભો યસો અયસો ચ, નિન્દા પસંસા ચ સુખઞ્ચ દુક્ખં;
‘‘Lābho alābho yaso ayaso ca, nindā pasaṃsā ca sukhañca dukkhaṃ;
એતે અનિચ્ચા મનુજેસુ ધમ્મા, મા સોચ કિં સોચસિ પોટ્ઠપાદા’’તિ. (જા॰ ૧.૪.૧૧૪) –
Ete aniccā manujesu dhammā, mā soca kiṃ socasi poṭṭhapādā’’ti. (jā. 1.4.114) –
ઇમેસં અટ્ઠન્નં લોકધમ્માનં યેન કેનચિ ચિત્તં પરિયાદીયતિ, તસ્સ ચ અનિચ્ચતં ઞત્વા ઠિતસ્સ ધીરસ્સ પિતુપુત્તમરણાદિવત્થુકા મહન્તાપિ સોકા હદયં ન તાપયન્તીતિ. એતં વા અટ્ઠવિધં લોકધમ્મં ઞત્વા ઠિતસ્સ હદયવત્થુઞ્ચ મનઞ્ચ મહન્તાપિ સોકા ન તાપયન્તીતિ એવમ્પેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો.
Imesaṃ aṭṭhannaṃ lokadhammānaṃ yena kenaci cittaṃ pariyādīyati, tassa ca aniccataṃ ñatvā ṭhitassa dhīrassa pituputtamaraṇādivatthukā mahantāpi sokā hadayaṃ na tāpayantīti. Etaṃ vā aṭṭhavidhaṃ lokadhammaṃ ñatvā ṭhitassa hadayavatthuñca manañca mahantāpi sokā na tāpayantīti evampettha attho daṭṭhabbo.
સોહં દસ્સઞ્ચ ભોક્ખઞ્ચાતિ ગાથાય – તાત ભરત, અન્ધબાલાનં સત્તાનં વિય મમ રોદનપરિદેવનં નામ ન અનુચ્છવિકં, અહં પન પિતુ અચ્ચયેન તસ્સ ઠાને ઠત્વા કપણાદીનં દાનારહાનં દાનં, ઠાનન્તરારહાનં ઠાનન્તરં, યસારહાનં યસં દસ્સામિ, પિતરા મે પરિભુત્તનયેન ઇસ્સરિયં પરિભુઞ્જિસ્સામિ, ઞાતકે ચ પોસેસ્સામિ, અવસેસઞ્ચ અન્તોપરિજનાદિકં જનં પાલેસ્સામિ, ધમ્મિકસમણબ્રાહ્મણાનં ધમ્મિકં રક્ખાવરણગુત્તિં કરિસ્સામીતિ એવઞ્હિ જાનતો પણ્ડિતપુરિસસ્સ અનુરૂપં કિચ્ચન્તિ અત્થો.
Sohaṃdassañca bhokkhañcāti gāthāya – tāta bharata, andhabālānaṃ sattānaṃ viya mama rodanaparidevanaṃ nāma na anucchavikaṃ, ahaṃ pana pitu accayena tassa ṭhāne ṭhatvā kapaṇādīnaṃ dānārahānaṃ dānaṃ, ṭhānantarārahānaṃ ṭhānantaraṃ, yasārahānaṃ yasaṃ dassāmi, pitarā me paribhuttanayena issariyaṃ paribhuñjissāmi, ñātake ca posessāmi, avasesañca antoparijanādikaṃ janaṃ pālessāmi, dhammikasamaṇabrāhmaṇānaṃ dhammikaṃ rakkhāvaraṇaguttiṃ karissāmīti evañhi jānato paṇḍitapurisassa anurūpaṃ kiccanti attho.
પરિસા ઇમં રામપણ્ડિતસ્સ અનિચ્ચતાપકાસનં ધમ્મદેસનં સુત્વા નિસ્સોકા અહેસું. તતો ભરતકુમારો રામપણ્ડિતં વન્દિત્વા ‘‘બારાણસિરજ્જં સમ્પટિચ્છથા’’તિ આહ. તાત લક્ખણઞ્ચ, સીતાદેવિઞ્ચ ગહેત્વા ગન્ત્વા રજ્જં અનુસાસથાતિ. તુમ્હે પન, દેવાતિ. તાત, મમ પિતા ‘‘દ્વાદસવસ્સચ્ચયેન આગન્ત્વા રજ્જં કારેય્યાસી’’તિ મં અવોચ, અહં ઇદાનેવ ગચ્છન્તો તસ્સ વચનકરો નામ ન હોમિ, અઞ્ઞાનિપિ તીણિ વસ્સાનિ અતિક્કમિત્વા આગમિસ્સામીતિ. ‘‘એત્તકં કાલં કો રજ્જં કારેસ્સતી’’તિ? ‘‘તુમ્હે કારેથા’’તિ. ‘‘ન મયં કારેસ્સામા’’તિ. ‘‘તેન હિ યાવ મમાગમના ઇમા પાદુકા કારેસ્સન્તી’’તિ અત્તનો તિણપાદુકા ઓમુઞ્ચિત્વા અદાસિ. તે તયોપિ જના પાદુકા ગહેત્વા રામપણ્ડિતં વન્દિત્વા મહાજનપરિવુતા બારાણસિં અગમંસુ. તીણિ સંવચ્છરાનિ પાદુકા રજ્જં કારેસું. અમચ્ચા તિણપાદુકા રાજપલ્લઙ્કે ઠપેત્વા અડ્ડં વિનિચ્છિનન્તિ. સચે દુબ્બિનિચ્છિતો હોતિ, પાદુકા અઞ્ઞમઞ્ઞં પટિહઞ્ઞન્તિ. તાય સઞ્ઞાય પુન વિનિચ્છિનન્તિ. સમ્મા વિનિચ્છિતકાલે પાદુકા નિસ્સદ્દા સન્નિસીદન્તિ. રામપણ્ડિતો તિણ્ણં સંવચ્છરાનં અચ્ચયેન અરઞ્ઞા નિક્ખમિત્વા બારાણસિનગરં પત્વા ઉય્યાનં પાવિસિ. તસ્સ આગમનભાવં ઞત્વા કુમારા અમચ્ચગણપરિવુતા ઉય્યાનં ગન્ત્વા સીતં અગ્ગમહેસિં કત્વા ઉભિન્નમ્પિ અભિસેકં અકંસુ. એવં અભિસેકપ્પત્તો મહાસત્તો અલઙ્કતરથે ઠત્વા મહન્તેન પરિવારેન નગરં પવિસિત્વા પદક્ખિણં કત્વા ચન્દકપાસાદવરસ્સ મહાતલં અભિરુહિ. તતો પટ્ઠાય સોળસ વસ્સસહસ્સાનિ ધમ્મેન રજ્જં કારેત્વા આયુપરિયોસાને સગ્ગપુરં પૂરેસિ.
Parisā imaṃ rāmapaṇḍitassa aniccatāpakāsanaṃ dhammadesanaṃ sutvā nissokā ahesuṃ. Tato bharatakumāro rāmapaṇḍitaṃ vanditvā ‘‘bārāṇasirajjaṃ sampaṭicchathā’’ti āha. Tāta lakkhaṇañca, sītādeviñca gahetvā gantvā rajjaṃ anusāsathāti. Tumhe pana, devāti. Tāta, mama pitā ‘‘dvādasavassaccayena āgantvā rajjaṃ kāreyyāsī’’ti maṃ avoca, ahaṃ idāneva gacchanto tassa vacanakaro nāma na homi, aññānipi tīṇi vassāni atikkamitvā āgamissāmīti. ‘‘Ettakaṃ kālaṃ ko rajjaṃ kāressatī’’ti? ‘‘Tumhe kārethā’’ti. ‘‘Na mayaṃ kāressāmā’’ti. ‘‘Tena hi yāva mamāgamanā imā pādukā kāressantī’’ti attano tiṇapādukā omuñcitvā adāsi. Te tayopi janā pādukā gahetvā rāmapaṇḍitaṃ vanditvā mahājanaparivutā bārāṇasiṃ agamaṃsu. Tīṇi saṃvaccharāni pādukā rajjaṃ kāresuṃ. Amaccā tiṇapādukā rājapallaṅke ṭhapetvā aḍḍaṃ vinicchinanti. Sace dubbinicchito hoti, pādukā aññamaññaṃ paṭihaññanti. Tāya saññāya puna vinicchinanti. Sammā vinicchitakāle pādukā nissaddā sannisīdanti. Rāmapaṇḍito tiṇṇaṃ saṃvaccharānaṃ accayena araññā nikkhamitvā bārāṇasinagaraṃ patvā uyyānaṃ pāvisi. Tassa āgamanabhāvaṃ ñatvā kumārā amaccagaṇaparivutā uyyānaṃ gantvā sītaṃ aggamahesiṃ katvā ubhinnampi abhisekaṃ akaṃsu. Evaṃ abhisekappatto mahāsatto alaṅkatarathe ṭhatvā mahantena parivārena nagaraṃ pavisitvā padakkhiṇaṃ katvā candakapāsādavarassa mahātalaṃ abhiruhi. Tato paṭṭhāya soḷasa vassasahassāni dhammena rajjaṃ kāretvā āyupariyosāne saggapuraṃ pūresi.
૯૬.
96.
‘‘દસ વસ્સસહસ્સાનિ, સટ્ઠિ વસ્સસતાનિ ચ;
‘‘Dasa vassasahassāni, saṭṭhi vassasatāni ca;
કમ્બુગીવો મહાબાહુ, રામો રજ્જમકારયી’’તિ. –
Kambugīvo mahābāhu, rāmo rajjamakārayī’’ti. –
અયં અભિસમ્બુદ્ધગાથા તમત્થં દીપેતિ.
Ayaṃ abhisambuddhagāthā tamatthaṃ dīpeti.
તત્થ કમ્બુગીવોતિ સુવણ્ણાળિઙ્ગસદિસગીવો. સુવણ્ણઞ્હિ કમ્બૂતિ વુચ્ચતિ.
Tattha kambugīvoti suvaṇṇāḷiṅgasadisagīvo. Suvaṇṇañhi kambūti vuccati.
સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ, સચ્ચપરિયોસાને કુટુમ્બિકો સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. તદા દસરથમહારાજા સુદ્ધોદનમહારાજા અહોસિ, માતા મહામાયાદેવી, સીતા રાહુલમાતા, ભરતો આનન્દો, લક્ખણો સારિપુત્તો, પરિસા બુદ્ધપરિસા, રામપણ્ડિતો પન અહમેવ અહોસિન્તિ.
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi, saccapariyosāne kuṭumbiko sotāpattiphale patiṭṭhahi. Tadā dasarathamahārājā suddhodanamahārājā ahosi, mātā mahāmāyādevī, sītā rāhulamātā, bharato ānando, lakkhaṇo sāriputto, parisā buddhaparisā, rāmapaṇḍito pana ahameva ahosinti.
દસરથજાતકવણ્ણના સત્તમા.
Dasarathajātakavaṇṇanā sattamā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / જાતકપાળિ • Jātakapāḷi / ૪૬૧. દસરથજાતકં • 461. Dasarathajātakaṃ