Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પઞ્ચપકરણ-અનુટીકા • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
૨. દુતિયનયો સઙ્ગહિતેનઅસઙ્ગહિતપદવણ્ણના
2. Dutiyanayo saṅgahitenaasaṅgahitapadavaṇṇanā
૧૭૧. ‘‘સઙ્ગહિતેન અસઙ્ગહિત’’ન્તિ એત્થ સઙ્ગહિતાસઙ્ગહિતસદ્દા ભિન્નાધિકરણા ન ગહેતબ્બા વિસેસનવિસેસિતબ્બતાય ઇચ્છિતત્તા. યો હિ ધમ્મો સઙ્ગહિતતાવિસેસવિસિટ્ઠો અસઙ્ગહિતો હેટ્ઠા ઉદ્દિટ્ઠો, સ્વેવ ઇધ અસઙ્ગહિતભાવેન પુચ્છિત્વા વિસ્સજ્જીયતીતિ દસ્સેન્તો ‘‘યં તં…પે॰… તદેવ દસ્સેન્તો’’તિ આહ. યે હિ ધમ્મા ચક્ખાયતનેન ખન્ધસઙ્ગહેન સઙ્ગહિતા, આયતનધાતુસઙ્ગહેન ચ અસઙ્ગહિતા, તેસંયેવ પુન ખન્ધાદીહિ અસઙ્ગહો પુચ્છિત્વા વિસ્સજ્જિતો. તેન વુત્તં ‘‘ચક્ખાયતનેન…પે॰… આહા’’તિ. સબ્બત્થાતિ સબ્બેસુ નયેસુ વારેસુ ચ. ખન્ધાદિસઙ્ગહસામઞ્ઞાનન્તિ ‘‘ખન્ધસઙ્ગહેના’’તિઆદિના અવિસેસેન વુત્તાનં ખન્ધાદિસઙ્ગહાનં. ‘‘સામઞ્ઞજોતના વિસેસે અવતિટ્ઠતી’’તિ આહ ‘‘નિચ્ચં વિસેસાપેક્ખત્તા’’તિ. વિસેસાવબોધનત્થાનિ પઞ્હબ્યાકરણાનીતિ વુત્તં ‘‘ભેદનિસ્સિતત્તા ચ પુચ્છાવિસ્સજ્જનાન’’ન્તિ. સવિસેસાવ ખન્ધાદિગણનાતિ ‘‘ખન્ધસઙ્ગહેના’’તિઆદિના અવિસેસેન વુત્તાપિ રૂપક્ખન્ધાદિના સવિસેસાવ ખન્ધાદિગણના, ખન્ધાદિના સઙ્ગહોતિ અત્થો. સુદ્ધાતિ કેવલા અનવસેસા, સામઞ્ઞભૂતાતિ વુત્તં હોતિ.
171. ‘‘Saṅgahitena asaṅgahita’’nti ettha saṅgahitāsaṅgahitasaddā bhinnādhikaraṇā na gahetabbā visesanavisesitabbatāya icchitattā. Yo hi dhammo saṅgahitatāvisesavisiṭṭho asaṅgahito heṭṭhā uddiṭṭho, sveva idha asaṅgahitabhāvena pucchitvā vissajjīyatīti dassento ‘‘yaṃ taṃ…pe… tadeva dassento’’ti āha. Ye hi dhammā cakkhāyatanena khandhasaṅgahena saṅgahitā, āyatanadhātusaṅgahena ca asaṅgahitā, tesaṃyeva puna khandhādīhi asaṅgaho pucchitvā vissajjito. Tena vuttaṃ ‘‘cakkhāyatanena…pe… āhā’’ti. Sabbatthāti sabbesu nayesu vāresu ca. Khandhādisaṅgahasāmaññānanti ‘‘khandhasaṅgahenā’’tiādinā avisesena vuttānaṃ khandhādisaṅgahānaṃ. ‘‘Sāmaññajotanā visese avatiṭṭhatī’’ti āha ‘‘niccaṃ visesāpekkhattā’’ti. Visesāvabodhanatthāni pañhabyākaraṇānīti vuttaṃ ‘‘bhedanissitattā ca pucchāvissajjanāna’’nti. Savisesāva khandhādigaṇanāti ‘‘khandhasaṅgahenā’’tiādinā avisesena vuttāpi rūpakkhandhādinā savisesāva khandhādigaṇanā, khandhādinā saṅgahoti attho. Suddhāti kevalā anavasesā, sāmaññabhūtāti vuttaṃ hoti.
તત્થાતિ યથાધિકતે દુતિયનયે. સામઞ્ઞજોતનાય વિસેસનિદ્દિટ્ઠત્તા આહ ‘‘સઙ્ગહિ…પે॰… નિદ્ધારિતત્તા’’તિ. તીસુ સઙ્ગહેસૂતિ ખન્ધાદિસઙ્ગહેસુ તીસુ. અઞ્ઞેહીતિ વુત્તાવસેસેહિ દ્વીહિ એકેન વા. એત્તકેનેવ દસ્સેતબ્બા સિયું તાવતાપિ સઙ્ગહિતેન અસઙ્ગહિતભાવસ્સ પકાસિતત્તા. તેસન્તિ સઙ્ગહિતેનઅસઙ્ગહિતભાવેન વુત્તધમ્માનં. એવંવિધાનન્તિ ‘‘ચક્ખાયતનં સોતાયતન’’ન્તિઆદિના અનિદ્ધારિતવિસેસાનં. અસમ્ભવાતિ વુત્તપ્પકારેન નિદ્દિસિતું અસમ્ભવા. સઙ્ગહાદિનયદસ્સનમત્તં નયમાતિકાય બ્યાપારો, યત્થ પન સઙ્ગહાદયો, તે ખન્ધાદયો કુસલાદયો ચ તેસં વિસયભૂતાતિ તેહિ વિના સઙ્ગહાદીનં પવત્તિ નત્થિ. તેનાહ ‘‘નયમાતિકાય અબ્ભન્તરબાહિરમાતિકાપેક્ખત્તા’’તિ. સઙ્ગાહકં અસઙ્ગાહકઞ્ચાતિ વત્તબ્બં. યો હિ ઇધ સઙ્ગાહકભાવેન વુત્તો ધમ્મો અસઙ્ગાહકભાવેનપિ વુત્તોયેવાતિ.
Tatthāti yathādhikate dutiyanaye. Sāmaññajotanāya visesaniddiṭṭhattā āha ‘‘saṅgahi…pe… niddhāritattā’’ti. Tīsu saṅgahesūti khandhādisaṅgahesu tīsu. Aññehīti vuttāvasesehi dvīhi ekena vā. Ettakeneva dassetabbā siyuṃ tāvatāpi saṅgahitena asaṅgahitabhāvassa pakāsitattā. Tesanti saṅgahitenaasaṅgahitabhāvena vuttadhammānaṃ. Evaṃvidhānanti ‘‘cakkhāyatanaṃ sotāyatana’’ntiādinā aniddhāritavisesānaṃ. Asambhavāti vuttappakārena niddisituṃ asambhavā. Saṅgahādinayadassanamattaṃ nayamātikāya byāpāro, yattha pana saṅgahādayo, te khandhādayo kusalādayo ca tesaṃ visayabhūtāti tehi vinā saṅgahādīnaṃ pavatti natthi. Tenāha ‘‘nayamātikāya abbhantarabāhiramātikāpekkhattā’’ti. Saṅgāhakaṃ asaṅgāhakañcāti vattabbaṃ. Yo hi idha saṅgāhakabhāvena vutto dhammo asaṅgāhakabhāvenapi vuttoyevāti.
‘‘યે ધમ્મા ખન્ધસઙ્ગહેન સઙ્ગહિતા, આયતનધાતુસઙ્ગહેન અસઙ્ગહિતા’’તિ, ‘‘યે ધમ્મા ખન્ધસઙ્ગહેન અસઙ્ગહિતા, આયતનધાતુસઙ્ગહેન સઙ્ગહિતા’’તિ ચ યત્થ પુચ્છિતબ્બવિસ્સજ્જિતબ્બધમ્મવિસેસનિદ્ધારણં નત્થિ, તત્થ પઠમનયે છટ્ઠનયે ચ ‘‘રૂપક્ખન્ધો કતિહિ ખન્ધેહિ સઙ્ગહિતો? એકેન ખન્ધેના’’તિ (ધાતુ॰ ૬), ‘‘રૂપક્ખન્ધો કતિહિ ખન્ધેહિ સમ્પયુત્તોતિ? નત્થિ. ચતૂહિ ખન્ધેહિ વિપ્પયુત્તો’’તિ (ધાતુ॰ ૨૨૮) ચ એવં પુચ્છિતબ્બવિસ્સજ્જિતબ્બભાવેન. ઇતરેસૂતિ દુતિયાદિનયેસુ. તસ્સ તસ્સાતિ યં પુચ્છિતબ્બં વિસ્સજ્જિતબ્બઞ્ચ ‘‘યે ધમ્મા’’તિ અનિયમિતરૂપેન નિદ્ધારિતં, તસ્સ તસ્સ ‘‘તે ધમ્મા’’તિ નિયામકભાવેન.
‘‘Ye dhammā khandhasaṅgahena saṅgahitā, āyatanadhātusaṅgahena asaṅgahitā’’ti, ‘‘ye dhammā khandhasaṅgahena asaṅgahitā, āyatanadhātusaṅgahena saṅgahitā’’ti ca yattha pucchitabbavissajjitabbadhammavisesaniddhāraṇaṃ natthi, tattha paṭhamanaye chaṭṭhanaye ca ‘‘rūpakkhandho katihi khandhehi saṅgahito? Ekena khandhenā’’ti (dhātu. 6), ‘‘rūpakkhandho katihi khandhehi sampayuttoti? Natthi. Catūhi khandhehi vippayutto’’ti (dhātu. 228) ca evaṃ pucchitabbavissajjitabbabhāvena. Itaresūti dutiyādinayesu. Tassa tassāti yaṃ pucchitabbaṃ vissajjitabbañca ‘‘ye dhammā’’ti aniyamitarūpena niddhāritaṃ, tassa tassa ‘‘te dhammā’’ti niyāmakabhāvena.
એત્થાતિ એતસ્મિં પકરણે. યેન યેન ચક્ખાયતનાદિના સઙ્ગાહકેન. ખન્ધાદિસઙ્ગહેસૂતિ ખન્ધાયતનધાતુસઙ્ગહેસુ. તેન તેનાતિ ખન્ધાદિસઙ્ગહેન. અઞ્ઞન્તિ તતો તતો સઙ્ગાહકતો અઞ્ઞં. તબ્બિનિમુત્તં સઙ્ગહેતબ્બાસઙ્ગહેતબ્બં યં ધમ્મજાતં અત્થિ, તં તદેવ ‘‘ચક્ખાયતનેન યે ધમ્મા ખન્ધસઙ્ગહેન સઙ્ગહિતા, આયતનધાતુસઙ્ગહેન અસઙ્ગહિતા’’તિ સઙ્ગાહકાસઙ્ગાહકભાવેન ઉદ્ધટં. અઞ્ઞો ધમ્મો નત્થિ તસ્સ સભાગભાવેન સઙ્ગાહકસ્સેવ અભાવતો. સિયા પનેતં સભાગેન એકદેસેન સઙ્ગહોતિ, તં પટિક્ખિપન્તો આહ ‘‘ન ચ સો…પે॰… હોતી’’તિ. યઞ્ચાતિઆદિના વચનન્તરં પરિહરતિ.
Etthāti etasmiṃ pakaraṇe. Yena yena cakkhāyatanādinā saṅgāhakena. Khandhādisaṅgahesūti khandhāyatanadhātusaṅgahesu. Tena tenāti khandhādisaṅgahena. Aññanti tato tato saṅgāhakato aññaṃ. Tabbinimuttaṃ saṅgahetabbāsaṅgahetabbaṃ yaṃ dhammajātaṃ atthi, taṃ tadeva ‘‘cakkhāyatanena ye dhammā khandhasaṅgahena saṅgahitā, āyatanadhātusaṅgahena asaṅgahitā’’ti saṅgāhakāsaṅgāhakabhāvena uddhaṭaṃ. Añño dhammo natthi tassa sabhāgabhāvena saṅgāhakasseva abhāvato. Siyā panetaṃ sabhāgena ekadesena saṅgahoti, taṃ paṭikkhipanto āha ‘‘na ca so…pe… hotī’’ti. Yañcātiādinā vacanantaraṃ pariharati.
યદિ ચાતિઆદિનાપિ તસ્સેવ તેન સઙ્ગહાભાવં પાઠાભાવદસ્સનેન વિભાવેતિ. તત્થ સો એવાતિ યો રૂપાદિક્ખન્ધો સઙ્ગાહકભાવેન વુત્તો, સો એવ તેન રૂપાદિક્ખન્ધેન સઙ્ગય્હેય્ય સઙ્ગહેતબ્બો ભવેય્ય, તેનેવ તસ્સ સઙ્ગહાભાવે લક્ખણં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ન હિ સો એવ તસ્સ સભાગો વિસભાગો ચા’’તિ. એકદેસા વિય ચક્ખાયતનાદયો સમુદાયસ્સ રૂપક્ખન્ધાદિકસ્સ. રૂપક્ખન્ધો ચક્ખાયતનાદીનં ન સઙ્ગાહકો અસઙ્ગાહકો ચ સભાગવિસભાગભાવાભાવતો. એસ નયો સેસેસુપિ. સમુદાયન્તોગધાનન્તિઆદિના વુત્તમેવત્થં પાકટતરં કરોતિ. તત્થ યેનાતિ વિભાગેન. તેતિ એકદેસા. તેસન્તિ એકદેસાનં. એત્થ તદન્તોગધતાય વિભાગાભાવો, વિભાગાભાવેન સભાગવિસભાગતાભાવો, તેન સઙ્ગાહકાસઙ્ગાહકતાભાવો દસ્સિતોતિ વેદિતબ્બો.
Yadicātiādināpi tasseva tena saṅgahābhāvaṃ pāṭhābhāvadassanena vibhāveti. Tattha so evāti yo rūpādikkhandho saṅgāhakabhāvena vutto, so eva tena rūpādikkhandhena saṅgayheyya saṅgahetabbo bhaveyya, teneva tassa saṅgahābhāve lakkhaṇaṃ dassento āha ‘‘na hi so eva tassa sabhāgo visabhāgo cā’’ti. Ekadesā viya cakkhāyatanādayo samudāyassa rūpakkhandhādikassa. Rūpakkhandho cakkhāyatanādīnaṃ na saṅgāhako asaṅgāhako ca sabhāgavisabhāgabhāvābhāvato. Esa nayo sesesupi. Samudāyantogadhānantiādinā vuttamevatthaṃ pākaṭataraṃ karoti. Tattha yenāti vibhāgena. Teti ekadesā. Tesanti ekadesānaṃ. Ettha tadantogadhatāya vibhāgābhāvo, vibhāgābhāvena sabhāgavisabhāgatābhāvo, tena saṅgāhakāsaṅgāhakatābhāvo dassitoti veditabbo.
યથા સબ્બેન સબ્બં સભાગવિસભાગાભાવેન એકદેસાનં સમુદાયો સઙ્ગાહકો અસઙ્ગાહકો ચ ન હોતિ, એવં એકદેસસભાગવિસભાગાનન્તિ દસ્સેન્તો ‘‘તથા’’તિઆદિમાહ. તત્થ યથાતિઆદિ ઉદાહરણદસ્સનેન યથાવુત્તસ્સ અત્થસ્સ પાકટકરણં. ખન્ધસઙ્ગહેન સઙ્ગાહકં અસઙ્ગાહકઞ્ચાતિ યોજના. તથા સેસેસુપિ. ન હિ એકદેસ…પે॰… વિસભાગં યેન સમુદાયો સઙ્ગાહકો અસઙ્ગાહકો ચ સિયાતિ અધિપ્પાયો. એત્થ ચ સઙ્ગાહકત્તં તાવ મા હોતુ, અસઙ્ગાહકત્તં પન કસ્મા પટિક્ખિપીયતીતિ ચોદનં મનસિ કત્વા આહ ‘‘તસ્મા’’તિઆદિ. તત્થ તસ્માતિ વુત્તમેવત્થં હેતુભાવેન પરામસતિ. અત્તતો અઞ્ઞસ્સ, અત્તનિ અન્તોગધતો અઞ્ઞસ્સ, અત્તેકદેસસભાગતો અઞ્ઞસ્સ સતિપિ અસઙ્ગાહકત્તેતિ યોજના. તં પનેતં ‘‘રૂપક્ખન્ધો રૂપક્ખન્ધેન સઙ્ગહિતો અસઙ્ગહિતો ચ ન હોતી’’તિઆદિના વુત્તે તયો પકારે સન્ધાય વુત્તં. સઙ્ગાહકત્તમેવ એતેસં નત્થીતિ એતેસં અત્તા, અત્તનિ અન્તોગધો, અત્તેકદેસસભાગો ચાતિ વુત્તાનં સઙ્ગાહકભાવો એવ નત્થિ સભાગાભાવતો. તેન વુત્તં ‘‘ન હિ સો એવ તસ્સ સભાગો’’તિઆદિ. યેનાતિ સઙ્ગાહકત્તેન. એવરૂપાનન્તિ યથાવુત્તાનં તિપ્પકારાનં અગ્ગહણં વેદિતબ્બં સતિપિ વિસભાગભાવેતિ અધિપ્પાયો.
Yathā sabbena sabbaṃ sabhāgavisabhāgābhāvena ekadesānaṃ samudāyo saṅgāhako asaṅgāhako ca na hoti, evaṃ ekadesasabhāgavisabhāgānanti dassento ‘‘tathā’’tiādimāha. Tattha yathātiādi udāharaṇadassanena yathāvuttassa atthassa pākaṭakaraṇaṃ. Khandhasaṅgahena saṅgāhakaṃ asaṅgāhakañcāti yojanā. Tathā sesesupi. Na hi ekadesa…pe… visabhāgaṃ yena samudāyo saṅgāhako asaṅgāhako ca siyāti adhippāyo. Ettha ca saṅgāhakattaṃ tāva mā hotu, asaṅgāhakattaṃ pana kasmā paṭikkhipīyatīti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘tasmā’’tiādi. Tattha tasmāti vuttamevatthaṃ hetubhāvena parāmasati. Attato aññassa, attani antogadhato aññassa, attekadesasabhāgato aññassa satipi asaṅgāhakatteti yojanā. Taṃ panetaṃ ‘‘rūpakkhandho rūpakkhandhena saṅgahito asaṅgahito ca na hotī’’tiādinā vutte tayo pakāre sandhāya vuttaṃ. Saṅgāhakattameva etesaṃ natthīti etesaṃ attā, attani antogadho, attekadesasabhāgo cāti vuttānaṃ saṅgāhakabhāvo eva natthi sabhāgābhāvato. Tena vuttaṃ ‘‘na hi so eva tassa sabhāgo’’tiādi. Yenāti saṅgāhakattena. Evarūpānanti yathāvuttānaṃ tippakārānaṃ aggahaṇaṃ veditabbaṃ satipi visabhāgabhāveti adhippāyo.
તેનાતિ ‘‘ધમ્માયતન’’ન્તિઆદિના વચનેન. એકદેસસ્સ વેદનાક્ખન્ધાદિકસ્સ સમુદાયસ્સ ધમ્માયતનસ્સ સઙ્ગાહકત્તં એકદેસેન સમુદાયસ્સ સઙ્ગહિતભાવન્તિ અત્થો, સમુદાયસ્સ રૂપક્ખન્ધસ્સ એકદેસસ્સ ચક્ખાયતનસ્સ સોતાયતનસ્સ ચ સઙ્ગાહકત્તં સમુદાયેન એકદેસસ્સ સઙ્ગહિતભાવન્તિ વુત્તં હોતિ. યદિ એવં ન દસ્સેતિ, અથ કિં દસ્સેતીતિ આહ ‘‘ચતુક્ખન્ધગણનભેદેહી’’તિઆદિ. તત્થ ચતુક્ખન્ધગણનભેદેહીતિ રૂપાદિચતુક્ખન્ધગણનવિભાગેહિ . પઞ્ચધાતિ રૂપાદિચતુક્ખન્ધસઙ્ગહો વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસઙ્ગહોતિ એવં પઞ્ચપ્પકારેન ભિન્નતં. તેનાહ ‘‘ગણેતબ્બાગણેતબ્બભાવેના’’તિ. ‘‘એકેન ખન્ધેના’’તિઆદીસુ કરણત્થે કરણવચનં, ન કત્તુઅત્થેતિ કત્વા આહ ‘‘સઙ્ગાહકાસઙ્ગાહકનિરપેક્ખાન’’ન્તિ. તેનેવાહ ‘‘કમ્મકરણમત્તસબ્ભાવા’’તિ. દુતિયાદયો પન નયા. અગણનાદિદસ્સનાનીતિ અગણનગણનદસ્સનાનિ. નનુ ચ દુતિયાદીસુ ગણનાદીનિપિ વિજ્જન્તીતિ? સચ્ચં વિજ્જન્તિ, તાનિ પન વિસેસનભૂતાનિ અપ્પધાનાનીતિ વિસેસિતબ્બભૂતાનં પધાનાનં વસેનેવં વુત્તં. ‘‘ચક્ખાયતનેન યે ધમ્મા ખન્ધસઙ્ગહેન સઙ્ગહિતા’’તિઆદિના કત્તુઆદયો નિદ્દિટ્ઠાતિ આહ ‘‘કત્તુકરણકમ્મત્તયસબ્ભાવા’’તિ.
Tenāti ‘‘dhammāyatana’’ntiādinā vacanena. Ekadesassa vedanākkhandhādikassa samudāyassa dhammāyatanassa saṅgāhakattaṃ ekadesena samudāyassa saṅgahitabhāvanti attho, samudāyassa rūpakkhandhassa ekadesassa cakkhāyatanassa sotāyatanassa ca saṅgāhakattaṃ samudāyena ekadesassa saṅgahitabhāvanti vuttaṃ hoti. Yadi evaṃ na dasseti, atha kiṃ dassetīti āha ‘‘catukkhandhagaṇanabhedehī’’tiādi. Tattha catukkhandhagaṇanabhedehīti rūpādicatukkhandhagaṇanavibhāgehi . Pañcadhāti rūpādicatukkhandhasaṅgaho viññāṇakkhandhasaṅgahoti evaṃ pañcappakārena bhinnataṃ. Tenāha ‘‘gaṇetabbāgaṇetabbabhāvenā’’ti. ‘‘Ekena khandhenā’’tiādīsu karaṇatthe karaṇavacanaṃ, na kattuattheti katvā āha ‘‘saṅgāhakāsaṅgāhakanirapekkhāna’’nti. Tenevāha ‘‘kammakaraṇamattasabbhāvā’’ti. Dutiyādayo pana nayā. Agaṇanādidassanānīti agaṇanagaṇanadassanāni. Nanu ca dutiyādīsu gaṇanādīnipi vijjantīti? Saccaṃ vijjanti, tāni pana visesanabhūtāni appadhānānīti visesitabbabhūtānaṃ padhānānaṃ vasenevaṃ vuttaṃ. ‘‘Cakkhāyatanena ye dhammā khandhasaṅgahena saṅgahitā’’tiādinā kattuādayo niddiṭṭhāti āha ‘‘kattukaraṇakammattayasabbhāvā’’ti.
તથા તથાતિ તેન તેન રૂપક્ખન્ધાદિપ્પકારેન. તંતંખન્ધાદિભાવાભાવો સભાગવિસભાગતાતિ રૂપધમ્માદીનં રૂપક્ખન્ધાદિભાવો સભાગતા, વેદનાક્ખન્ધાદિઅભાવો વિસભાગતાતિ અત્થો. યથાનિદ્ધારિતધમ્મદસ્સનેતિ ‘‘યે ધમ્મા, તે ધમ્મા’’તિ નિદ્ધારિતપ્પકારધમ્મનિરૂપને. સઙ્ગાહકસઙ્ગહેતબ્બાનન્તિ ચક્ખાયતનાદિકસ્સ સઙ્ગાહકસ્સ સોતાયતનાદિકસ્સ ચ સઙ્ગહેતબ્બસ્સ. સમાનક્ખન્ધાદિભાવોતિ એકક્ખન્ધાદિભાવો, રૂપક્ખન્ધાદિભાવોતિ અત્થો. તદભાવોતિ તસ્સ સમાનક્ખન્ધાદિભાવસ્સ અભાવો અઞ્ઞક્ખન્ધાદિભાવો. અયન્તિ ય્વાયં પઠમનયે તથા તથા ગણેતબ્બાગણેતબ્બતાસઙ્ખાતો દુતિયાદિનયેસુ યથાવુત્તાનં સમાનક્ખન્ધાદિભાવાભાવસઙ્ખાતો તંતંખન્ધાદિભાવાભાવો વુત્તો, અયમેતેસં દ્વિપ્પકારાનં નયાનં સભાગવિસભાગતાસુ વિસેસો.
Tathā tathāti tena tena rūpakkhandhādippakārena. Taṃtaṃkhandhādibhāvābhāvo sabhāgavisabhāgatāti rūpadhammādīnaṃ rūpakkhandhādibhāvo sabhāgatā, vedanākkhandhādiabhāvo visabhāgatāti attho. Yathāniddhāritadhammadassaneti ‘‘ye dhammā, te dhammā’’ti niddhāritappakāradhammanirūpane. Saṅgāhakasaṅgahetabbānanti cakkhāyatanādikassa saṅgāhakassa sotāyatanādikassa ca saṅgahetabbassa. Samānakkhandhādibhāvoti ekakkhandhādibhāvo, rūpakkhandhādibhāvoti attho. Tadabhāvoti tassa samānakkhandhādibhāvassa abhāvo aññakkhandhādibhāvo. Ayanti yvāyaṃ paṭhamanaye tathā tathā gaṇetabbāgaṇetabbatāsaṅkhāto dutiyādinayesu yathāvuttānaṃ samānakkhandhādibhāvābhāvasaṅkhāto taṃtaṃkhandhādibhāvābhāvo vutto, ayametesaṃ dvippakārānaṃ nayānaṃ sabhāgavisabhāgatāsu viseso.
સમુદયસચ્ચસુખિન્દ્રિયાદીતિ આદિ-સદ્દેન મગ્ગસચ્ચદુક્ખિન્દ્રિયાદિ સઙ્ગય્હતિ. અસઙ્ગાહકત્તાભાવતોતિ સઙ્ગહિતતાવિસિટ્ઠસ્સ અસઙ્ગાહકત્તસ્સ અભાવતો . ન હિ સક્કા ‘‘સમુદયસચ્ચેન યે ધમ્મા ખન્ધસઙ્ગહેન સઙ્ગહિતા, આયતનધાતુસઙ્ગહેન અસઙ્ગહિતા’’તિઆદિ વત્તું. દુક્ખસચ્ચસદિસાનિ અબ્યાકતપદાદીનિ. ઇતરેહીતિ આયતનધાતુસઙ્ગહેહિ સઙ્ગાહકત્તાસઙ્ગાહકત્તાભાવતો ન ઉદ્ધટાનીતિ યોજના. એવન્તિઆદિ યથાવુત્તસ્સ અત્થસ્સ નિગમનવસેન વુત્તં. ન રૂપક્ખન્ધોતિ ન સબ્બો રૂપક્ખન્ધધમ્મોતિ અત્થો.
Samudayasaccasukhindriyādīti ādi-saddena maggasaccadukkhindriyādi saṅgayhati. Asaṅgāhakattābhāvatoti saṅgahitatāvisiṭṭhassa asaṅgāhakattassa abhāvato . Na hi sakkā ‘‘samudayasaccena ye dhammā khandhasaṅgahena saṅgahitā, āyatanadhātusaṅgahena asaṅgahitā’’tiādi vattuṃ. Dukkhasaccasadisāni abyākatapadādīni. Itarehīti āyatanadhātusaṅgahehi saṅgāhakattāsaṅgāhakattābhāvato na uddhaṭānīti yojanā. Evantiādi yathāvuttassa atthassa nigamanavasena vuttaṃ. Na rūpakkhandhoti na sabbo rūpakkhandhadhammoti attho.
‘‘ખન્ધપદેના’’તિ ઇદં કરણત્થે કરણવચનં, ન કત્તુઅત્થેતિ આહ ‘‘ખન્ધપદસઙ્ગહેનાતિ અત્થો’’તિ. તેનેવસ્સ કત્તુઅત્થતં પટિસેધેતું ‘‘ન સઙ્ગાહકેના’’તિ વુત્તં. કરણં પન કત્તુરહિતં નત્થીતિ આહ ‘‘કેનચિ સઙ્ગાહકેનાતિ ઇદં પન આનેત્વા વત્તબ્બ’’ન્તિ. સઙ્ગાહકેસુ ન યુજ્જતિ ન સઙ્ગહેતબ્બેસૂતિ અધિપ્પાયો. રૂપક્ખન્ધધમ્મા હિ ‘‘યે ધમ્મા ખન્ધસઙ્ગહેન સઙ્ગહિતા’’તિ વુત્તાતિ. સમુદાયે વુત્તવિધિ તદવયવેપિ સમ્ભવતીતિ ચોદનં સમુટ્ઠાપેન્તો ‘‘એતેન નયેના’’તિઆદિમાહ. પટિયોગીનિવત્તનં એવ-સદ્દેન કરીયતીતિ આહ ‘‘ન હિ અઞ્ઞમત્તનિવારણં એવ-સદ્દસ્સ અત્થો’’તિ. તેનાહ ‘‘સઙ્ગાહકતો અઞ્ઞનિવારણં એવ-સદ્દસ્સ અત્થો’’તિ. સો ચ…પે॰… પેક્ખન્તિ ઇમિના તમેવત્થં પાકટતરં કરોતિ. સઙ્ગાહકાપેક્ખત્તે હિ ‘‘સો ચા’’તિઆદિવચનસ્સ ‘‘ચક્ખાયતનેન રૂપક્ખન્ધોવ સઙ્ગહિતો’’તિ એત્થ ચક્ખાયતનં સઙ્ગાહકન્તિ યથાધિપ્પેતસ્સ અત્થસ્સ અસમ્ભવો એવાતિ ઇદાનિ તં અસમ્ભવં વિભાવેન્તો ‘‘કથ’’ન્તિઆદિમાહ, તં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.
‘‘Khandhapadenā’’ti idaṃ karaṇatthe karaṇavacanaṃ, na kattuattheti āha ‘‘khandhapadasaṅgahenāti attho’’ti. Tenevassa kattuatthataṃ paṭisedhetuṃ ‘‘na saṅgāhakenā’’ti vuttaṃ. Karaṇaṃ pana katturahitaṃ natthīti āha ‘‘kenaci saṅgāhakenāti idaṃ pana ānetvā vattabba’’nti. Saṅgāhakesu na yujjati na saṅgahetabbesūti adhippāyo. Rūpakkhandhadhammā hi ‘‘ye dhammā khandhasaṅgahena saṅgahitā’’ti vuttāti. Samudāye vuttavidhi tadavayavepi sambhavatīti codanaṃ samuṭṭhāpento ‘‘etena nayenā’’tiādimāha. Paṭiyogīnivattanaṃ eva-saddena karīyatīti āha ‘‘na hi aññamattanivāraṇaṃ eva-saddassa attho’’ti. Tenāha ‘‘saṅgāhakato aññanivāraṇaṃ eva-saddassa attho’’ti. So ca…pe… pekkhanti iminā tamevatthaṃ pākaṭataraṃ karoti. Saṅgāhakāpekkhatte hi ‘‘so cā’’tiādivacanassa ‘‘cakkhāyatanena rūpakkhandhova saṅgahito’’ti ettha cakkhāyatanaṃ saṅgāhakanti yathādhippetassa atthassa asambhavo evāti idāni taṃ asambhavaṃ vibhāvento ‘‘katha’’ntiādimāha, taṃ suviññeyyameva.
એત્થાતિ ‘‘અડ્ઢેકાદસહિ આયતનધાતૂહી’’તિ એત્થ. ‘‘રૂપક્ખન્ધેના’’તિ આનેત્વા વત્તબ્બં આયતનધાતુવિસેસનત્થં. ન સો એવ તસ્સ, સમુદાયો વા તદેકદેસાનં સઙ્ગાહકો અસઙ્ગાહકો ચ હોતીતિ વુત્તોવાયમત્થોતિ આહ ‘‘રૂપક્ખન્ધો…પે॰… ન હોતી’’તિ. ઇમિના પરિયાયેનાતિ યસ્મા વુત્તપ્પકારં સઙ્ગાહકત્તં નત્થિ ‘‘યેન સઙ્ગહિતસ્સ અસઙ્ગાહકં સિયા’’તિ ઇમિના પરિયાયેન. અસઙ્ગહિતતાય અભાવો વુત્તો અટ્ઠકથાયં (ધાતુ॰ અટ્ઠ॰ ૧૭૧) ‘‘સો ચ…પે॰… નત્થી’’તિ. સઙ્ગહિતતાયાતિ નિપ્પરિયાયેન સઙ્ગહિતભાવેન અસઙ્ગહિતતાય અભાવો વુત્તોતિ ન યુજ્જતીતિ યોજના. સા સઙ્ગહિતતાતિ અત્તના અત્તનો, અત્તેકદેસાનં વા સઙ્ગહિતતા. તેનાતિ રૂપક્ખન્ધેન. તેસન્તિ રૂપક્ખન્ધતદેકદેસાનં. અત્થિ ચ વિપ્પયુત્તતા વેદનાક્ખન્ધાદીહિ. ચક્ખાયતનાદીહિ વિયાતિ વિસદિસુદાહરણં. એતેહિ રૂપવેદનાક્ખન્ધાદીહિ અઞ્ઞેહિ ચ એવરૂપેહિ. એતાનિ અઞ્ઞાનિ ચાતિ એત્થાપિ એસેવ નયો.
Etthāti ‘‘aḍḍhekādasahi āyatanadhātūhī’’ti ettha. ‘‘Rūpakkhandhenā’’ti ānetvā vattabbaṃ āyatanadhātuvisesanatthaṃ. Na so eva tassa, samudāyo vā tadekadesānaṃ saṅgāhako asaṅgāhako ca hotīti vuttovāyamatthoti āha ‘‘rūpakkhandho…pe… na hotī’’ti. Iminā pariyāyenāti yasmā vuttappakāraṃ saṅgāhakattaṃ natthi ‘‘yena saṅgahitassa asaṅgāhakaṃ siyā’’ti iminā pariyāyena. Asaṅgahitatāya abhāvo vutto aṭṭhakathāyaṃ (dhātu. aṭṭha. 171) ‘‘so ca…pe… natthī’’ti. Saṅgahitatāyāti nippariyāyena saṅgahitabhāvena asaṅgahitatāya abhāvo vuttoti na yujjatīti yojanā. Sā saṅgahitatāti attanā attano, attekadesānaṃ vā saṅgahitatā. Tenāti rūpakkhandhena. Tesanti rūpakkhandhatadekadesānaṃ. Atthi ca vippayuttatā vedanākkhandhādīhi. Cakkhāyatanādīhi viyāti visadisudāharaṇaṃ. Etehi rūpavedanākkhandhādīhi aññehi ca evarūpehi. Etāni aññāni cāti etthāpi eseva nayo.
તેનેવ તસ્સ સઙ્ગહિતત્તાભાવદસ્સનેન હેટ્ઠા દસ્સિતેન. એત્થાતિ એતસ્મિં વારે. અગ્ગહણેતિ અકથને, અદેસનાયન્તિ અત્થો. સમુદયસચ્ચાદીસૂતિ સમુદયસચ્ચસુખિન્દ્રિયાદીસુ યુજ્જેય્ય તં કારણં. કસ્મા? તેહિ સમુદયસચ્ચાદીહિ ખન્ધાદિસઙ્ગહેન સઙ્ગહિતે ધમ્મજાતે સતિ તસ્સ આયતનસઙ્ગહાદીહિ અસઙ્ગહિતત્તસ્સ અભાવતો. રૂપક્ખન્ધાદીહીતિ રૂપક્ખન્ધવેદનાક્ખન્ધાદીહિ. સઙ્ગહિતમેવ નત્થિ, કસ્મા? ‘‘સો એવ તસ્સ સઙ્ગાહકો ન હોતી’’તિ વુત્તોવાયમત્થો. યદિપિ રૂપક્ખન્ધાદિના રૂપક્ખન્ધાદિકસ્સ અત્તનો…પે॰… નત્થીતિ સમ્બન્ધો. અઞ્ઞસ્સ પન વેદનાક્ખન્ધાદિકસ્સ રૂપક્ખન્ધાદિના સઙ્ગહિતત્તાભાવેન અસઙ્ગહિતત્તં અત્થીતિ યોજના. ઉભયાભાવોતિ સઙ્ગહિતત્તાસઙ્ગહિતત્તાભાવો. એત્થ એતસ્મિં વારે. ધમ્માયતનજીવિતિન્દ્રિયાદીનન્તિ ધમ્માયતનાદીનં ખન્ધચતુક્કસઙ્ગાહકત્તે, જીવિતિન્દ્રિયાદીનં ખન્ધદુકસઙ્ગાહકત્તેતિ યોજના. પાળિયં અનાગતત્તા ‘‘સતી’’તિ સાસઙ્કં વદતિ. આદિ-સદ્દેન પઠમેન ધમ્મધાતુસળાયતનાદીનં સુખિન્દ્રિયાદીનઞ્ચ, દુતિયેન એકક્ખન્ધસ્સ સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. સુખિન્દ્રિયઞ્હિ વેદનાક્ખન્ધસ્સેવ સઙ્ગાહકં. તેસન્તિ ખન્ધચતુક્કખન્ધદુકાદીનં અસઙ્ગહિતતા ન નત્થિ અત્થેવાતિ તસ્સા અભાવો અનેકન્તિકો. પુબ્બે વુત્તનયેનાતિ ‘‘રૂપક્ખન્ધાદીહિ પના’’તિઆદિના વુત્તનયેન.
Teneva tassa saṅgahitattābhāvadassanena heṭṭhā dassitena. Etthāti etasmiṃ vāre. Aggahaṇeti akathane, adesanāyanti attho. Samudayasaccādīsūti samudayasaccasukhindriyādīsu yujjeyya taṃ kāraṇaṃ. Kasmā? Tehi samudayasaccādīhi khandhādisaṅgahena saṅgahite dhammajāte sati tassa āyatanasaṅgahādīhi asaṅgahitattassa abhāvato. Rūpakkhandhādīhīti rūpakkhandhavedanākkhandhādīhi. Saṅgahitameva natthi, kasmā? ‘‘So eva tassa saṅgāhako na hotī’’ti vuttovāyamattho. Yadipi rūpakkhandhādinā rūpakkhandhādikassa attano…pe… natthīti sambandho. Aññassa pana vedanākkhandhādikassa rūpakkhandhādinā saṅgahitattābhāvena asaṅgahitattaṃ atthīti yojanā. Ubhayābhāvoti saṅgahitattāsaṅgahitattābhāvo. Ettha etasmiṃ vāre. Dhammāyatanajīvitindriyādīnanti dhammāyatanādīnaṃ khandhacatukkasaṅgāhakatte, jīvitindriyādīnaṃ khandhadukasaṅgāhakatteti yojanā. Pāḷiyaṃ anāgatattā ‘‘satī’’ti sāsaṅkaṃ vadati. Ādi-saddena paṭhamena dhammadhātusaḷāyatanādīnaṃ sukhindriyādīnañca, dutiyena ekakkhandhassa saṅgaho daṭṭhabbo. Sukhindriyañhi vedanākkhandhasseva saṅgāhakaṃ. Tesanti khandhacatukkakhandhadukādīnaṃ asaṅgahitatā na natthi atthevāti tassā abhāvo anekantiko. Pubbe vuttanayenāti ‘‘rūpakkhandhādīhi panā’’tiādinā vuttanayena.
તત્થેવાતિ તસ્મિંયેવ પુબ્બે વુત્તે સનિદસ્સનસપ્પટિઘપદે. નિવત્તેત્વા ગણ્હન્તોતિ પુબ્બે વુત્તં પટિનિવત્તેત્વા ગણ્હન્તો પચ્ચામસન્તો. તદવત્તબ્બતાતિ તેસં સઙ્ગાહકાસઙ્ગાહકસઙ્ગહિતત્તાસઙ્ગહિતત્તાનં અવત્તબ્બતા. અસઙ્ગાહકત્તાભાવતો એવ…પે॰… ન સઙ્ગાહકત્તાભાવતોતિ યસ્મા નેસં અસઙ્ગાહકત્તં વિય સઙ્ગાહકત્તમ્પિ નત્થિ, તતો એવ સઙ્ગહિતત્તાસઙ્ગહિતત્તમ્પીતિ દસ્સેતિ.
Tatthevāti tasmiṃyeva pubbe vutte sanidassanasappaṭighapade. Nivattetvā gaṇhantoti pubbe vuttaṃ paṭinivattetvā gaṇhanto paccāmasanto. Tadavattabbatāti tesaṃ saṅgāhakāsaṅgāhakasaṅgahitattāsaṅgahitattānaṃ avattabbatā. Asaṅgāhakattābhāvato eva…pe… na saṅgāhakattābhāvatoti yasmā nesaṃ asaṅgāhakattaṃ viya saṅgāhakattampi natthi, tato eva saṅgahitattāsaṅgahitattampīti dasseti.
દુતિયનયસઙ્ગહિતેનઅસઙ્ગહિતપદવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Dutiyanayasaṅgahitenaasaṅgahitapadavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / અભિધમ્મપિટક • Abhidhammapiṭaka / ધાતુકથાપાળિ • Dhātukathāpāḷi / ૨. સઙ્ગહિતેનઅસઙ્ગહિતપદનિદ્દેસો • 2. Saṅgahitenaasaṅgahitapadaniddeso
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / અભિધમ્મપિટક (અટ્ઠકથા) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / પઞ્ચપકરણ-અટ્ઠકથા • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā / ૨. દુતિયનયો સઙ્ગહિતેનઅસઙ્ગહિતપદવણ્ણના • 2. Dutiyanayo saṅgahitenaasaṅgahitapadavaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / પઞ્ચપકરણ-મૂલટીકા • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / ૨. દુતિયનયો સઙ્ગહિતેનઅસઙ્ગહિતપદવણ્ણના • 2. Dutiyanayo saṅgahitenaasaṅgahitapadavaṇṇanā