Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ખુદ્દકપાઠ-અટ્ઠકથા • Khuddakapāṭha-aṭṭhakathā |
નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
ખુદ્દકનિકાયે
Khuddakanikāye
ખુદ્દકપાઠ-અટ્ઠકથા
Khuddakapāṭha-aṭṭhakathā
ગન્થારમ્ભકથા
Ganthārambhakathā
બુદ્ધં સરણં ગચ્છામિ;
Buddhaṃsaraṇaṃ gacchāmi;
ધમ્મં સરણં ગચ્છામિ;
Dhammaṃ saraṇaṃ gacchāmi;
સઙ્ઘં સરણં ગચ્છામીતિ.
Saṅghaṃ saraṇaṃ gacchāmīti.
અયં સરણગમનનિદ્દેસો ખુદ્દકાનં આદિ.
Ayaṃ saraṇagamananiddeso khuddakānaṃ ādi.
ઇમસ્સ દાનિ અત્થં પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દકટ્ઠકથાય વિવરિતું વિભજિતું ઉત્તાનીકાતું ઇદં વુચ્ચતિ –
Imassa dāni atthaṃ paramatthajotikāya khuddakaṭṭhakathāya vivarituṃ vibhajituṃ uttānīkātuṃ idaṃ vuccati –
ઉત્તમં વન્દનેય્યાનં, વન્દિત્વા રતનત્તયં;
Uttamaṃ vandaneyyānaṃ, vanditvā ratanattayaṃ;
ખુદ્દકાનં કરિસ્સામિ, કેસઞ્ચિ અત્થવણ્ણનં.
Khuddakānaṃ karissāmi, kesañci atthavaṇṇanaṃ.
ખુદ્દકાનં ગમ્ભીરત્તા, કિઞ્ચાપિ અતિદુક્કરા;
Khuddakānaṃ gambhīrattā, kiñcāpi atidukkarā;
વણ્ણના માદિસેનેસા, અબોધન્તેન સાસનં.
Vaṇṇanā mādisenesā, abodhantena sāsanaṃ.
અજ્જાપિ તુ અબ્બોચ્છિન્નો, પુબ્બાચરિયનિચ્છયો;
Ajjāpi tu abbocchinno, pubbācariyanicchayo;
તથેવ ચ ઠિતં યસ્મા, નવઙ્ગં સત્થુસાસનં.
Tatheva ca ṭhitaṃ yasmā, navaṅgaṃ satthusāsanaṃ.
તસ્માહં કાતુમિચ્છામિ, અત્થસંવણ્ણનં ઇમં;
Tasmāhaṃ kātumicchāmi, atthasaṃvaṇṇanaṃ imaṃ;
સાસનઞ્ચેવ નિસ્સાય, પોરાણઞ્ચ વિનિચ્છયં.
Sāsanañceva nissāya, porāṇañca vinicchayaṃ.
સદ્ધમ્મબહુમાનેન, નાત્તુક્કંસનકમ્યતા;
Saddhammabahumānena, nāttukkaṃsanakamyatā;
નાઞ્ઞેસં વમ્ભનત્થાય, તં સુણાથ સમાહિતાતિ.
Nāññesaṃ vambhanatthāya, taṃ suṇātha samāhitāti.
ખુદ્દકવવત્થાનં
Khuddakavavatthānaṃ
તત્થ ‘‘ખુદ્દકાનં કરિસ્સામિ, કેસઞ્ચિ અત્થવણ્ણન’’ન્તિ વુત્તત્તા ખુદ્દકાનિ તાવ વવત્થપેત્વા પચ્છા અત્થવણ્ણનં કરિસ્સામિ. ખુદ્દકાનિ નામ ખુદ્દકનિકાયસ્સ એકદેસો, ખુદ્દકનિકાયો નામ પઞ્ચન્નં નિકાયાનં એકદેસો. પઞ્ચ નિકાયા નામ –
Tattha ‘‘khuddakānaṃ karissāmi, kesañci atthavaṇṇana’’nti vuttattā khuddakāni tāva vavatthapetvā pacchā atthavaṇṇanaṃ karissāmi. Khuddakāni nāma khuddakanikāyassa ekadeso, khuddakanikāyo nāma pañcannaṃ nikāyānaṃ ekadeso. Pañca nikāyā nāma –
દીઘમજ્ઝિમસંયુત્ત, અઙ્ગુત્તરિકખુદ્દકા;
Dīghamajjhimasaṃyutta, aṅguttarikakhuddakā;
નિકાયા પઞ્ચ ગમ્ભીરા, ધમ્મતો અત્થતો ચિમે.
Nikāyā pañca gambhīrā, dhammato atthato cime.
તત્થ બ્રહ્મજાલસુત્તાદીનિ ચતુત્તિંસ સુત્તાનિ દીઘનિકાયો. મૂલપરિયાયસુત્તાદીનિ દિયડ્ઢસતં દ્વે ચ સુત્તાનિ મજ્ઝિમનિકાયો. ઓઘતરણસુત્તાદીનિ સત્ત સુત્તસહસ્સાનિ સત્ત ચ સુત્તસતાનિ દ્વાસટ્ઠિ ચ સુત્તાનિ સંયુત્તનિકાયો. ચિત્તપરિયાદાનસુત્તાદીનિ નવ સુત્તસહસ્સાનિ પઞ્ચ ચ સુત્તસતાનિ સત્તપઞ્ઞાસઞ્ચ સુત્તાનિ અઙ્ગુત્તરનિકાયો. ખુદ્દકપાઠો, ધમ્મપદં, ઉદાનં, ઇતિવુત્તકં, સુત્તનિપાતો, વિમાનવત્થુ, પેતવત્થુ, થેરગાથા, થેરીગાથા, જાતકં, નિદ્દેસો, પટિસમ્ભિદા , અપદાનં, બુદ્ધવંસો, ચરિયાપિટકં, વિનયાભિધમ્મપિટકાનિ, ઠપેત્વા વા ચત્તારો નિકાયે અવસેસં બુદ્ધવચનં ખુદ્દકનિકાયો.
Tattha brahmajālasuttādīni catuttiṃsa suttāni dīghanikāyo. Mūlapariyāyasuttādīni diyaḍḍhasataṃ dve ca suttāni majjhimanikāyo. Oghataraṇasuttādīni satta suttasahassāni satta ca suttasatāni dvāsaṭṭhi ca suttāni saṃyuttanikāyo. Cittapariyādānasuttādīni nava suttasahassāni pañca ca suttasatāni sattapaññāsañca suttāni aṅguttaranikāyo. Khuddakapāṭho, dhammapadaṃ, udānaṃ, itivuttakaṃ, suttanipāto, vimānavatthu, petavatthu, theragāthā, therīgāthā, jātakaṃ, niddeso, paṭisambhidā , apadānaṃ, buddhavaṃso, cariyāpiṭakaṃ, vinayābhidhammapiṭakāni, ṭhapetvā vā cattāro nikāye avasesaṃ buddhavacanaṃ khuddakanikāyo.
કસ્મા પનેસ ખુદ્દકનિકાયોતિ વુચ્ચતિ? બહૂનં ખુદ્દકાનં ધમ્મક્ખન્ધાનં સમૂહતો નિવાસતો ચ. સમૂહનિવાસા હિ ‘‘નિકાયો’’તિ વુચ્ચન્તિ. ‘‘નાહં, ભિક્ખવે, અઞ્ઞં એકનિકાયમ્પિ સમનુપસ્સામિ એવં ચિત્તં, યથયિદં, ભિક્ખવે, તિરચ્છાનગતા પાણા (સં॰ નિ॰ ૩.૧૦૦). પોણિકનિકાયો, ચિક્ખલ્લિકનિકાયો’’તિ એવમાદીનિ ચેત્થ સાધકાનિ સાસનતો લોકતો ચ. અયમસ્સ ખુદ્દકનિકાયસ્સ એકદેસો. ઇમાનિ સુત્તન્તપિટકપરિયાપન્નાનિ અત્થતો વિવરિતું વિભજિતું ઉત્તાનીકાતુઞ્ચ અધિપ્પેતાનિ ખુદ્દકાનિ, તેસમ્પિ ખુદ્દકાનં સરણસિક્ખાપદદ્વત્તિંસાકારકુમારપઞ્હમઙ્ગલસુત્ત- રતનસુત્તતિરોકુટ્ટનિધિકણ્ડમેત્તસુત્તાનં વસેન નવપ્પભેદો ખુદ્દકપાઠો આદિ આચરિયપરમ્પરાય વાચનામગ્ગં આરોપિતવસેન ન ભગવતા વુત્તવસેન. ભગવતા હિ વુત્તવસેન –
Kasmā panesa khuddakanikāyoti vuccati? Bahūnaṃ khuddakānaṃ dhammakkhandhānaṃ samūhato nivāsato ca. Samūhanivāsā hi ‘‘nikāyo’’ti vuccanti. ‘‘Nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ ekanikāyampi samanupassāmi evaṃ cittaṃ, yathayidaṃ, bhikkhave, tiracchānagatā pāṇā (saṃ. ni. 3.100). Poṇikanikāyo, cikkhallikanikāyo’’ti evamādīni cettha sādhakāni sāsanato lokato ca. Ayamassa khuddakanikāyassa ekadeso. Imāni suttantapiṭakapariyāpannāni atthato vivarituṃ vibhajituṃ uttānīkātuñca adhippetāni khuddakāni, tesampi khuddakānaṃ saraṇasikkhāpadadvattiṃsākārakumārapañhamaṅgalasutta- ratanasuttatirokuṭṭanidhikaṇḍamettasuttānaṃ vasena navappabhedo khuddakapāṭho ādi ācariyaparamparāya vācanāmaggaṃ āropitavasena na bhagavatā vuttavasena. Bhagavatā hi vuttavasena –
‘‘અનેકજાતિસંસારં, સન્ધાવિસ્સં અનિબ્બિસં;
‘‘Anekajātisaṃsāraṃ, sandhāvissaṃ anibbisaṃ;
ગહકારં ગવેસન્તો, દુક્ખા જાતિ પુનપ્પુનં.
Gahakāraṃ gavesanto, dukkhā jāti punappunaṃ.
‘‘ગહકારક દિટ્ઠોસિ, પુન ગેહં ન કાહસિ;
‘‘Gahakāraka diṭṭhosi, puna gehaṃ na kāhasi;
સબ્બા તે ફાસુકા ભગ્ગા, ગહકૂટં વિસઙ્ખતં;
Sabbā te phāsukā bhaggā, gahakūṭaṃ visaṅkhataṃ;
વિસઙ્ખારગતં ચિત્તં, તણ્હાનં ખયમજ્ઝગા’’તિ. (ધ॰ પ॰ ૧૫૩-૧૫૪) –
Visaṅkhāragataṃ cittaṃ, taṇhānaṃ khayamajjhagā’’ti. (dha. pa. 153-154) –
ઇદં ગાથાદ્વયં સબ્બસ્સાપિ બુદ્ધવચનસ્સ આદિ. તઞ્ચ મનસાવ વુત્તવસેન, ન વચીભેદં કત્વા વુત્તવસેન. વચીભેદં પન કત્વા વુત્તવસેન –
Idaṃ gāthādvayaṃ sabbassāpi buddhavacanassa ādi. Tañca manasāva vuttavasena, na vacībhedaṃ katvā vuttavasena. Vacībhedaṃ pana katvā vuttavasena –
‘‘યદા હવે પાતુભવન્તિ ધમ્મા,
‘‘Yadā have pātubhavanti dhammā,
આતાપિનો ઝાયતો બ્રાહ્મણસ્સ;
Ātāpino jhāyato brāhmaṇassa;
અથસ્સ કઙ્ખા વપયન્તિ સબ્બા,
Athassa kaṅkhā vapayanti sabbā,
યતો પજાનાતિ સહેતુધમ્મ’’ન્તિ. (ઉદા॰ ૧; મહાવ॰ ૧) –
Yato pajānāti sahetudhamma’’nti. (udā. 1; mahāva. 1) –
અયં ગાથા આદિ. તસ્મા ય્વાયં નવપ્પભેદો ખુદ્દકપાઠો ઇમેસં ખુદ્દકાનં આદિ, તસ્સ આદિતો પભુતિ અત્થસંવણ્ણનં આરભિસ્સામિ.
Ayaṃ gāthā ādi. Tasmā yvāyaṃ navappabhedo khuddakapāṭho imesaṃ khuddakānaṃ ādi, tassa ādito pabhuti atthasaṃvaṇṇanaṃ ārabhissāmi.
નિદાનસોધનં
Nidānasodhanaṃ
તસ્સ ચાયમાદિ ‘‘બુદ્ધં સરણં ગચ્છામિ, ધમ્મં સરણં ગચ્છામિ, સઙ્ઘં સરણં ગચ્છામી’’તિ. તસ્સાયં અત્થવણ્ણનાય માતિકા –
Tassa cāyamādi ‘‘buddhaṃ saraṇaṃ gacchāmi, dhammaṃ saraṇaṃ gacchāmi, saṅghaṃ saraṇaṃ gacchāmī’’ti. Tassāyaṃ atthavaṇṇanāya mātikā –
‘‘કેન કત્થ કદા કસ્મા, ભાસિતં સરણત્તયં;
‘‘Kena kattha kadā kasmā, bhāsitaṃ saraṇattayaṃ;
કસ્મા ચિધાદિતો વુત્ત, મવુત્તમપિ આદિતો.
Kasmā cidhādito vutta, mavuttamapi ādito.
‘‘નિદાનસોધનં કત્વા, એવમેત્થ તતો પરં;
‘‘Nidānasodhanaṃ katvā, evamettha tato paraṃ;
બુદ્ધં સરણગમનં, ગમકઞ્ચ વિભાવયે.
Buddhaṃ saraṇagamanaṃ, gamakañca vibhāvaye.
‘‘ભેદાભેદં ફલઞ્ચાપિ, ગમનીયઞ્ચ દીપયે;
‘‘Bhedābhedaṃ phalañcāpi, gamanīyañca dīpaye;
ધમ્મં સરણમિચ્ચાદિ, દ્વયેપેસ નયો મતો.
Dhammaṃ saraṇamiccādi, dvayepesa nayo mato.
‘‘અનુપુબ્બવવત્થાને, કારણઞ્ચ વિનિદ્દિસે;
‘‘Anupubbavavatthāne, kāraṇañca viniddise;
સરણત્તયમેતઞ્ચ, ઉપમાહિ પકાસયે’’તિ.
Saraṇattayametañca, upamāhi pakāsaye’’ti.
તત્થ પઠમગાથાય તાવ ઇદં સરણત્તયં કેન ભાસિતં, કત્થ ભાસિતં, કદા ભાસિતં, કસ્મા ભાસિતં અવુત્તમપિચાદિતો તથાગતેન કસ્મા ઇધાદિતો વુત્તન્તિ પઞ્ચ પઞ્હા.
Tattha paṭhamagāthāya tāva idaṃ saraṇattayaṃ kena bhāsitaṃ, kattha bhāsitaṃ, kadā bhāsitaṃ, kasmā bhāsitaṃ avuttamapicādito tathāgatena kasmā idhādito vuttanti pañca pañhā.
તેસં વિસ્સજ્જના કેન ભાસિતન્તિ ભગવતા ભાસિતં, ન સાવકેહિ, ન ઇસીહિ, ન દેવતાહિ. કત્થાતિ બારાણસિયં ઇસિપતને મિગદાયે. કદાતિ આયસ્મન્તે યસે સદ્ધિં સહાયકેહિ અરહત્તં પત્તે એકસટ્ઠિયા અરહન્તેસુ બહુજનહિતાય લોકે ધમ્મદેસનં કરોન્તેસુ. કસ્માતિ પબ્બજ્જત્થઞ્ચ ઉપસમ્પદત્થઞ્ચ. યથાહ –
Tesaṃ vissajjanā kena bhāsitanti bhagavatā bhāsitaṃ, na sāvakehi, na isīhi, na devatāhi. Katthāti bārāṇasiyaṃ isipatane migadāye. Kadāti āyasmante yase saddhiṃ sahāyakehi arahattaṃ patte ekasaṭṭhiyā arahantesu bahujanahitāya loke dhammadesanaṃ karontesu. Kasmāti pabbajjatthañca upasampadatthañca. Yathāha –
‘‘એવઞ્ચ પન, ભિક્ખવે, પબ્બાજેતબ્બો ઉપસમ્પાદેતબ્બો. પઠમં કેસમસ્સું ઓહારેત્વા કાસાયાનિ વત્થાનિ અચ્છાદાપેત્વા એકંસં ઉત્તરાસઙ્ગં કારાપેત્વા ભિક્ખૂનં પાદે વન્દાપેત્વા ઉક્કુટિકં નિસીદાપેત્વા અઞ્જલિં પગ્ગણ્હાપેત્વા ‘એવં વદેહી’તિ વત્તબ્બો ‘બુદ્ધં સરણં ગચ્છામિ, ધમ્મં સરણં ગચ્છામિ, સઙ્ઘં સરણં ગચ્છામી’’’તિ (મહાવ॰ ૩૪).
‘‘Evañca pana, bhikkhave, pabbājetabbo upasampādetabbo. Paṭhamaṃ kesamassuṃ ohāretvā kāsāyāni vatthāni acchādāpetvā ekaṃsaṃ uttarāsaṅgaṃ kārāpetvā bhikkhūnaṃ pāde vandāpetvā ukkuṭikaṃ nisīdāpetvā añjaliṃ paggaṇhāpetvā ‘evaṃ vadehī’ti vattabbo ‘buddhaṃ saraṇaṃ gacchāmi, dhammaṃ saraṇaṃ gacchāmi, saṅghaṃ saraṇaṃ gacchāmī’’’ti (mahāva. 34).
કસ્મા ચિધાદિતો વુત્તન્તિ ઇદઞ્ચ નવઙ્ગં સત્થુસાસનં તીહિ પિટકેહિ સઙ્ગણ્હિત્વા વાચનામગ્ગં આરોપેન્તેહિ પુબ્બાચરિયેહિ યસ્મા ઇમિના મગ્ગેન દેવમનુસ્સા ઉપાસકભાવેન વા પબ્બજિતભાવેન વા સાસનં ઓતરન્તિ, તસ્મા સાસનોતારસ્સ મગ્ગભૂતત્તા ઇધ ખુદ્દકપાઠે આદિતો વુત્તન્તિ ઞાતબ્બં.
Kasmācidhādito vuttanti idañca navaṅgaṃ satthusāsanaṃ tīhi piṭakehi saṅgaṇhitvā vācanāmaggaṃ āropentehi pubbācariyehi yasmā iminā maggena devamanussā upāsakabhāvena vā pabbajitabhāvena vā sāsanaṃ otaranti, tasmā sāsanotārassa maggabhūtattā idha khuddakapāṭhe ādito vuttanti ñātabbaṃ.
કતં નિદાનસોધનં.
Kataṃ nidānasodhanaṃ.