Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / જાતક-અટ્ઠકથા • Jātaka-aṭṭhakathā |
[૨૩૯] ૯. હરિતમણ્ડૂકજાતકવણ્ણના
[239] 9. Haritamaṇḍūkajātakavaṇṇanā
આસીવિસમ્પિ મં સન્તન્તિ ઇદં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો અજાતસત્તું આરબ્ભ કથેસિ. કોસલરાજસ્સ હિ પિતા મહાકોસલો બિમ્બિસારરઞ્ઞો ધીતરં દદમાનો ધીતુ ન્હાનમૂલં કાસિગામકં નામ અદાસિ. સા અજાતસત્તુના પિતુઘાતકકમ્મે કતે રઞ્ઞો સિનેહેન નચિરસ્સેવ કાલમકાસિ. અજાતસત્તુ માતરિ કાલકતાયપિ તં ગામં ભુઞ્જતેવ. કોસલરાજા ‘‘પિતુઘાતકસ્સ ચોરસ્સ મમ કુલસન્તકં ગામં ન દસ્સામી’’તિ તેન સદ્ધિં યુજ્ઝતિ. કદાચિ માતુલસ્સ જયો હોતિ, કદાચિ ભાગિનેય્યસ્સ. યદા પન અજાતસત્તુ જિનાતિ, તદા સોમનસ્સપ્પત્તો રથે ધજં ઉસ્સાપેત્વા મહન્તેન યસેન નગરં પવિસતિ. યદા પન પરાજયતિ, તદા દોમનસ્સપ્પત્તો કઞ્ચિ અજાનાપેત્વાવ પવિસતિ. અથેકદિવસં ધમ્મસભાયં ભિક્ખૂ કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો, અજાતસત્તુ માતુલં જિનિત્વા તુસ્સતિ, પરાજિતો દોમનસ્સપ્પત્તો હોતી’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપેસ જિનિત્વા તુસ્સતિ, પરાજિતો દોમનસ્સપ્પત્તો હોતી’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.
Āsīvisampimaṃ santanti idaṃ satthā veḷuvane viharanto ajātasattuṃ ārabbha kathesi. Kosalarājassa hi pitā mahākosalo bimbisārarañño dhītaraṃ dadamāno dhītu nhānamūlaṃ kāsigāmakaṃ nāma adāsi. Sā ajātasattunā pitughātakakamme kate rañño sinehena nacirasseva kālamakāsi. Ajātasattu mātari kālakatāyapi taṃ gāmaṃ bhuñjateva. Kosalarājā ‘‘pitughātakassa corassa mama kulasantakaṃ gāmaṃ na dassāmī’’ti tena saddhiṃ yujjhati. Kadāci mātulassa jayo hoti, kadāci bhāgineyyassa. Yadā pana ajātasattu jināti, tadā somanassappatto rathe dhajaṃ ussāpetvā mahantena yasena nagaraṃ pavisati. Yadā pana parājayati, tadā domanassappatto kañci ajānāpetvāva pavisati. Athekadivasaṃ dhammasabhāyaṃ bhikkhū kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘āvuso, ajātasattu mātulaṃ jinitvā tussati, parājito domanassappatto hotī’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepesa jinitvā tussati, parājito domanassappatto hotī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો નીલમણ્ડૂકયોનિયં નિબ્બત્તિ. તદા મનુસ્સા નદીકન્દરાદીસુ તત્થ તત્થ મચ્છે ગહણત્થાય કુમીનાનિ ઓડ્ડેસું. એકસ્મિં કુમીને બહૂ મચ્છા પવિસિંસુ. અથેકો ઉદકાસીવિસો મચ્છે ખાદન્તો તં કુમીનં પાવિસિ, બહૂ મચ્છા એકતો હુત્વા તં ખાદન્તા એકલોહિતં અકંસુ. સો પટિસરણં અપસ્સન્તો મરણભયતજ્જિતો કુમીનમુખેન નિક્ખમિત્વા વેદનાપ્પત્તો ઉદકપરિયન્તે નિપજ્જિ. નીલમણ્ડૂકોપિ તસ્મિં ખણે ઉપ્પતિત્વા કુમીનસૂલમત્થકે નિપન્નો હોતિ. આસીવિસો વિનિચ્છયટ્ઠાનં અલભન્તો તત્થ નિપન્નં તં દિસ્વા ‘‘સમ્મ નીલમણ્ડૂક, ઇમેસં મચ્છાનં કિરિયા રુચ્ચતિ તુય્હ’’ન્તિ પુચ્છન્તો પઠમં ગાથમાહ –
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto nīlamaṇḍūkayoniyaṃ nibbatti. Tadā manussā nadīkandarādīsu tattha tattha macche gahaṇatthāya kumīnāni oḍḍesuṃ. Ekasmiṃ kumīne bahū macchā pavisiṃsu. Atheko udakāsīviso macche khādanto taṃ kumīnaṃ pāvisi, bahū macchā ekato hutvā taṃ khādantā ekalohitaṃ akaṃsu. So paṭisaraṇaṃ apassanto maraṇabhayatajjito kumīnamukhena nikkhamitvā vedanāppatto udakapariyante nipajji. Nīlamaṇḍūkopi tasmiṃ khaṇe uppatitvā kumīnasūlamatthake nipanno hoti. Āsīviso vinicchayaṭṭhānaṃ alabhanto tattha nipannaṃ taṃ disvā ‘‘samma nīlamaṇḍūka, imesaṃ macchānaṃ kiriyā ruccati tuyha’’nti pucchanto paṭhamaṃ gāthamāha –
૧૭૭.
177.
‘‘આસીવિસમ્પિ મં સન્તં, પવિટ્ઠં કુમિનામુખં;
‘‘Āsīvisampi maṃ santaṃ, paviṭṭhaṃ kumināmukhaṃ;
રુચ્ચતે હરિતામાતા, યં મં ખાદન્તિ મચ્છકા’’તિ.
Ruccate haritāmātā, yaṃ maṃ khādanti macchakā’’ti.
તત્થ આસીવિસમ્પિ મં સન્તન્તિ મં આગતવિસં સમાનં. રુચ્ચતે હરિતામાતા, યં મં ખાદન્તિ મચ્છકાતિ એતં તવ રુચ્ચતિ હરિતમણ્ડૂકપુત્તાતિ વદતિ.
Tattha āsīvisampi maṃ santanti maṃ āgatavisaṃ samānaṃ. Ruccate haritāmātā, yaṃ maṃ khādanti macchakāti etaṃ tava ruccati haritamaṇḍūkaputtāti vadati.
અથ નં હરિતમણ્ડૂકો ‘‘આમ, સમ્મ, રુચ્ચતી’’તિ. ‘‘કિંકારણા’’તિ? ‘‘સચે ત્વમ્પિ તવ પદેસં આગતે મચ્છે ખાદસિ, મચ્છાપિ અત્તનો પદેસં આગતં તં ખાદન્તિ, અત્તનો વિસયે પદેસે ગોચરભૂમિયં અબલવા નામ નત્થી’’તિ વત્વા દુતિયં ગાથમાહ –
Atha naṃ haritamaṇḍūko ‘‘āma, samma, ruccatī’’ti. ‘‘Kiṃkāraṇā’’ti? ‘‘Sace tvampi tava padesaṃ āgate macche khādasi, macchāpi attano padesaṃ āgataṃ taṃ khādanti, attano visaye padese gocarabhūmiyaṃ abalavā nāma natthī’’ti vatvā dutiyaṃ gāthamāha –
૧૭૮.
178.
‘‘વિલુમ્પતેવ પુરિસો, યાવસ્સ ઉપકપ્પતિ;
‘‘Vilumpateva puriso, yāvassa upakappati;
યદા ચઞ્ઞે વિલુમ્પન્તિ, સો વિલુત્તો વિલુમ્પતી’’તિ.
Yadā caññe vilumpanti, so vilutto vilumpatī’’ti.
તત્થ વિલુમ્પતેવ પુરિસો, યાવસ્સ ઉપકપ્પતીતિ યાવ અસ્સ પુરિસસ્સ ઇસ્સરિયં ઉપકપ્પતિ ઇજ્ઝતિ પવત્તતિ, તાવ સો અઞ્ઞં વિલુમ્પતિયેવ. ‘‘યાવ સો ઉપકપ્પતી’’તિપિ પાઠો , યત્તકં કાલં સો પુરિસો સક્કોતિ વિલુમ્પિતુન્તિ અત્થો. યદા ચઞ્ઞે વિલુમ્પન્તીતિ યદા ચ અઞ્ઞે ઇસ્સરા હુત્વા વિલુમ્પન્તિ. સો વિલુત્તો વિલુમ્પતીતિ અથ સો વિલુમ્પકો અઞ્ઞેહિ વિલુમ્પતિ. ‘‘વિલુમ્પતે’’તિપિ પાઠો, અયમેવત્થો. ‘‘વિલુમ્પન’’ન્તિપિ પઠન્તિ, તસ્સત્થો ન સમેતિ. એવં ‘‘વિલુમ્પકો પુન વિલુમ્પં પાપુણાતી’’તિ બોધિસત્તેન અડ્ડે વિનિચ્છિતે ઉદકાસીવિસસ્સ દુબ્બલભાવં ઞત્વા ‘‘પચ્ચામિત્તં ગણ્હિસ્સામા’’તિ મચ્છગણા કુમીનમુખા નિક્ખમિત્વા તત્થેવ નં જીવિતક્ખયં પાપેત્વા પક્કમું.
Tattha vilumpateva puriso, yāvassa upakappatīti yāva assa purisassa issariyaṃ upakappati ijjhati pavattati, tāva so aññaṃ vilumpatiyeva. ‘‘Yāva so upakappatī’’tipi pāṭho , yattakaṃ kālaṃ so puriso sakkoti vilumpitunti attho. Yadā caññe vilumpantīti yadā ca aññe issarā hutvā vilumpanti. So vilutto vilumpatīti atha so vilumpako aññehi vilumpati. ‘‘Vilumpate’’tipi pāṭho, ayamevattho. ‘‘Vilumpana’’ntipi paṭhanti, tassattho na sameti. Evaṃ ‘‘vilumpako puna vilumpaṃ pāpuṇātī’’ti bodhisattena aḍḍe vinicchite udakāsīvisassa dubbalabhāvaṃ ñatvā ‘‘paccāmittaṃ gaṇhissāmā’’ti macchagaṇā kumīnamukhā nikkhamitvā tattheva naṃ jīvitakkhayaṃ pāpetvā pakkamuṃ.
સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા ઉદકાસીવિસો અજાતસત્તુ અહોસિ, નીલમણ્ડૂકો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā udakāsīviso ajātasattu ahosi, nīlamaṇḍūko pana ahameva ahosi’’nti.
હરિતમણ્ડૂકજાતકવણ્ણના નવમા.
Haritamaṇḍūkajātakavaṇṇanā navamā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / જાતકપાળિ • Jātakapāḷi / ૨૩૯. હરિતમણ્ડૂકજાતકં • 239. Haritamaṇḍūkajātakaṃ