Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ખુદ્દકપાઠ-અટ્ઠકથા • Khuddakapāṭha-aṭṭhakathā |
૯. મેત્તસુત્તવણ્ણના
9. Mettasuttavaṇṇanā
નિક્ખેપપ્પયોજનં
Nikkhepappayojanaṃ
ઇદાનિ નિધિકણ્ડાનન્તરં નિક્ખિત્તસ્સ મેત્તસુત્તસ્સ વણ્ણનાક્કમો અનુપ્પત્તો. તસ્સ ઇધ નિક્ખેપપ્પયોજનં વત્વા તતો પરં –
Idāni nidhikaṇḍānantaraṃ nikkhittassa mettasuttassa vaṇṇanākkamo anuppatto. Tassa idha nikkhepappayojanaṃ vatvā tato paraṃ –
‘‘યેન વુત્તં યદા યત્થ, યસ્મા ચેતેસ દીપના;
‘‘Yena vuttaṃ yadā yattha, yasmā cetesa dīpanā;
નિદાનં સોધયિત્વાસ્સ, કરિસ્સામત્થવણ્ણનં’’.
Nidānaṃ sodhayitvāssa, karissāmatthavaṇṇanaṃ’’.
તત્થ યસ્મા નિધિકણ્ડેન દાનસીલાદિપુઞ્ઞસમ્પદા વુત્તા, સા ચ સત્તેસુ મેત્તાય કતાય મહપ્ફલા હોતિ યાવ બુદ્ધભૂમિં પાપેતું સમત્થા, તસ્મા તસ્સા પુઞ્ઞસમ્પદાય ઉપકારદસ્સનત્થં, યસ્મા વા સરણેહિ સાસને ઓતરિત્વા સિક્ખાપદેહિ સીલે પતિટ્ઠિતાનં દ્વત્તિંસાકારેન રાગપ્પહાનસમત્થં, કુમારપઞ્હેન મોહપ્પહાનસમત્થઞ્ચ કમ્મટ્ઠાનં દસ્સેત્વા, મઙ્ગલસુત્તેન તસ્સ પવત્તિયા મઙ્ગલભાવો અત્તરક્ખા ચ, રતનસુત્તેન તસ્સાનુરૂપા પરરક્ખા, તિરોકુટ્ટેન રત્તનસુત્તે વુત્તભૂતેસુ એકચ્ચભૂતદસ્સનં વુત્તપ્પકારાય પુઞ્ઞસમ્પત્તિયા પમજ્જન્તાનં વિપત્તિ ચ, નિધિકણ્ડેન તિરોકુટ્ટે વુત્તવિપત્તિપટિપક્ખભૂતા સમ્પત્તિ ચ દસ્સિતા, દોસપ્પહાનસમત્થં પન કમ્મટ્ઠાનં અદસ્સિતમેવ, તસ્મા તં દોસપ્પહાનસમત્થં કમ્મટ્ઠાનં દસ્સેતું ઇદં મેત્તસુત્તં ઇધ નિક્ખિત્તં. એવઞ્હિ સુપરિપૂરો હોતિ ખુદ્દકપાઠોતિ ઇદમસ્સ ઇધ નિક્ખેપપ્પયોજનં.
Tattha yasmā nidhikaṇḍena dānasīlādipuññasampadā vuttā, sā ca sattesu mettāya katāya mahapphalā hoti yāva buddhabhūmiṃ pāpetuṃ samatthā, tasmā tassā puññasampadāya upakāradassanatthaṃ, yasmā vā saraṇehi sāsane otaritvā sikkhāpadehi sīle patiṭṭhitānaṃ dvattiṃsākārena rāgappahānasamatthaṃ, kumārapañhena mohappahānasamatthañca kammaṭṭhānaṃ dassetvā, maṅgalasuttena tassa pavattiyā maṅgalabhāvo attarakkhā ca, ratanasuttena tassānurūpā pararakkhā, tirokuṭṭena rattanasutte vuttabhūtesu ekaccabhūtadassanaṃ vuttappakārāya puññasampattiyā pamajjantānaṃ vipatti ca, nidhikaṇḍena tirokuṭṭe vuttavipattipaṭipakkhabhūtā sampatti ca dassitā, dosappahānasamatthaṃ pana kammaṭṭhānaṃ adassitameva, tasmā taṃ dosappahānasamatthaṃ kammaṭṭhānaṃ dassetuṃ idaṃ mettasuttaṃ idha nikkhittaṃ. Evañhi suparipūro hoti khuddakapāṭhoti idamassa idha nikkhepappayojanaṃ.
નિદાનસોધનં
Nidānasodhanaṃ
ઇદાનિ યાયં –
Idāni yāyaṃ –
‘‘યેન વુત્તં યદા યત્થ, યસ્મા ચેતેસ દીપના;
‘‘Yena vuttaṃ yadā yattha, yasmā cetesa dīpanā;
નિદાનં સોધયિત્વાસ્સ, કરિસ્સામત્થવણ્ણન’’ન્તિ. –
Nidānaṃ sodhayitvāssa, karissāmatthavaṇṇana’’nti. –
માતિકા નિક્ખિત્તા, તત્થ ઇદં મેત્તસુત્તં ભગવતાવ વુત્તં, ન સાવકાદીહિ, તઞ્ચ પન યદા હિમવન્તપસ્સતો દેવતાહિ ઉબ્બાળ્હા ભિક્ખૂ ભગવતો સન્તિકં આગતા, તદા સાવત્થિયં તેસં ભિક્ખૂનં પરિત્તત્થાય કમ્મટ્ઠાનત્થાય ચ વુત્તન્તિ એવં તાવ સઙ્ખેપતો એતેસં પદાનં દીપના નિદાનસોધના વેદિતબ્બા.
Mātikā nikkhittā, tattha idaṃ mettasuttaṃ bhagavatāva vuttaṃ, na sāvakādīhi, tañca pana yadā himavantapassato devatāhi ubbāḷhā bhikkhū bhagavato santikaṃ āgatā, tadā sāvatthiyaṃ tesaṃ bhikkhūnaṃ parittatthāya kammaṭṭhānatthāya ca vuttanti evaṃ tāva saṅkhepato etesaṃ padānaṃ dīpanā nidānasodhanā veditabbā.
વિત્થારતો પન એવં વેદિતબ્બા – એકં સમયં ભગવા સાવત્થિયં વિહરતિ ઉપકટ્ઠાય વસ્સૂપનાયિકાય, તેન ખો પન સમયેન સમ્બહુલા નાનાવેરજ્જકા ભિક્ખૂ ભગવતો સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા તત્થ તત્થ વસ્સં ઉપગન્તુકામા ભગવન્તં ઉપસઙ્કમન્તિ. તત્ર સુદં ભગવા રાગચરિતાનં સવિઞ્ઞાણકઅવિઞ્ઞાણકવસેન એકાદસવિધં અસુભકમ્મટ્ઠાનં, દોસચરિતાનં ચતુબ્બિધં મેત્તાદિકમ્મટ્ઠાનં, મોહચરિતાનં મરણસ્સતિકમ્મટ્ઠાનાદીનિ, વિતક્કચરિતાનં આનાપાનસ્સતિપથવીકસિણાદીનિ, સદ્ધાચરિતાનં બુદ્ધાનુસ્સતિકમ્મટ્ઠાનાદીનિ, બુદ્ધિચરિતાનં ચતુધાતુવવત્થાનાદીનીતિ ઇમિના નયેન ચતુરાસીતિસહસ્સપ્પભેદચરિતાનુકૂલાનિ કમ્મટ્ઠાનાનિ કથેતિ.
Vitthārato pana evaṃ veditabbā – ekaṃ samayaṃ bhagavā sāvatthiyaṃ viharati upakaṭṭhāya vassūpanāyikāya, tena kho pana samayena sambahulā nānāverajjakā bhikkhū bhagavato santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā tattha tattha vassaṃ upagantukāmā bhagavantaṃ upasaṅkamanti. Tatra sudaṃ bhagavā rāgacaritānaṃ saviññāṇakaaviññāṇakavasena ekādasavidhaṃ asubhakammaṭṭhānaṃ, dosacaritānaṃ catubbidhaṃ mettādikammaṭṭhānaṃ, mohacaritānaṃ maraṇassatikammaṭṭhānādīni, vitakkacaritānaṃ ānāpānassatipathavīkasiṇādīni, saddhācaritānaṃ buddhānussatikammaṭṭhānādīni, buddhicaritānaṃ catudhātuvavatthānādīnīti iminā nayena caturāsītisahassappabhedacaritānukūlāni kammaṭṭhānāni katheti.
અથ ખો પઞ્ચમત્તાનિ ભિક્ખુસતાનિ ભગવતો સન્તિકે કમ્મટ્ઠાનં ઉગ્ગહેત્વા સપ્પાયસેનાસનઞ્ચ ગોચરગામઞ્ચ પરિયેસમાનાનિ અનુપુબ્બેન ગન્ત્વા પચ્ચન્તે હિમવન્તેન સદ્ધિં એકાબદ્ધં નીલકાચમણિસન્નિભસિલાતલં સીતલઘનચ્છાયનીલવનસણ્ડમણ્ડિતં મુત્તાજાલરજતપટ્ટસદિસવાલુકાકિણ્ણભૂમિભાગં સુચિસાતસીતલજલાસયપરિવારિતં પબ્બતમદ્દસંસુ. અથ તે ભિક્ખૂ તત્થેકરત્તિં વસિત્વા પભાતાય રત્તિયા સરીરપરિકમ્મં કત્વા તસ્સ અવિદૂરે અઞ્ઞતરં ગામં પિણ્ડાય પવિસિંસુ. ગામો ઘનનિવેસનસન્નિવિટ્ઠકુલસહસ્સયુત્તો, મનુસ્સા ચેત્થ સદ્ધા પસન્ના તે પચ્ચન્તે પબ્બજિતદસ્સનસ્સ દુલ્લભતાય ભિક્ખૂ દિસ્વા એવ પીતિસોમનસ્સજાતા હુત્વા તે ભિક્ખૂ ભોજેત્વા ‘‘ઇધેવ, ભન્તે, તેમાસં વસથા’’તિ યાચિત્વા પઞ્ચ પધાનકુટિસતાનિ કારેત્વા તત્થ મઞ્ચપીઠપાનીયપરિભોજનીયઘટાદીનિ સબ્બૂપકરણાનિ પટિયાદેસું.
Atha kho pañcamattāni bhikkhusatāni bhagavato santike kammaṭṭhānaṃ uggahetvā sappāyasenāsanañca gocaragāmañca pariyesamānāni anupubbena gantvā paccante himavantena saddhiṃ ekābaddhaṃ nīlakācamaṇisannibhasilātalaṃ sītalaghanacchāyanīlavanasaṇḍamaṇḍitaṃ muttājālarajatapaṭṭasadisavālukākiṇṇabhūmibhāgaṃ sucisātasītalajalāsayaparivāritaṃ pabbatamaddasaṃsu. Atha te bhikkhū tatthekarattiṃ vasitvā pabhātāya rattiyā sarīraparikammaṃ katvā tassa avidūre aññataraṃ gāmaṃ piṇḍāya pavisiṃsu. Gāmo ghananivesanasanniviṭṭhakulasahassayutto, manussā cettha saddhā pasannā te paccante pabbajitadassanassa dullabhatāya bhikkhū disvā eva pītisomanassajātā hutvā te bhikkhū bhojetvā ‘‘idheva, bhante, temāsaṃ vasathā’’ti yācitvā pañca padhānakuṭisatāni kāretvā tattha mañcapīṭhapānīyaparibhojanīyaghaṭādīni sabbūpakaraṇāni paṭiyādesuṃ.
ભિક્ખૂ દુતિયદિવસે અઞ્ઞં ગામં પિણ્ડાય પવિસિંસુ. તત્થપિ મનુસ્સા તથેવ ઉપટ્ઠહિત્વા વસ્સાવાસં યાચિંસુ. ભિક્ખૂ ‘‘અસતિ અન્તરાયે’’તિ અધિવાસેત્વા તં વનસણ્ડં પવિસિત્વા સબ્બરત્તિન્દિવં આરદ્ધવીરિયા યામઘણ્ડિકં કોટ્ટેત્વા યોનિસોમનસિકારબહુલા વિહરન્તા રુક્ખમૂલાનિ ઉપગન્ત્વા નિસીદિંસુ. સીલવન્તાનં ભિક્ખૂનં તેજેન વિહતતેજા રુક્ખદેવતા અત્તનો અત્તનો વિમાના ઓરુય્હ દારકે ગહેત્વા ઇતો ચિતો વિચરન્તિ. સેય્યથાપિ નામ રાજૂહિ વા રાજમહામત્તેહિ વા ગામકાવાસં ગતેહિ ગામવાસીનં ઘરેસુ ઓકાસે ગહિતે ઘરમનુસ્સકા ઘરા નિક્ખમિત્વા અઞ્ઞત્ર વસન્તા ‘‘કદા નુ ગમિસ્સન્તી’’તિ દૂરતોવ ઓલોકેન્તિ, એવમેવ દેવતા અત્તનો અત્તનો વિમાનાનિ છડ્ડેત્વા ઇતો ચિતો ચ વિચરન્તિયો દૂરતોવ ઓલોકેન્તિ ‘‘કદા નુ ભદન્તા ગમિસ્સન્તી’’તિ. તતો એવં સમચિન્તેસું ‘‘પઠમવસ્સૂપગતા ભિક્ખૂ અવસ્સં તેમાસં વસિસ્સન્તિ, મયં પન તાવ ચિરં દારકે ગહેત્વા ઓક્કમ્મ વસિતું ન સક્કોમ, હન્દ મયં ભિક્ખૂનં ભયાનકં આરમ્મણં દસ્સેમા’’તિ. તા રત્તિં ભિક્ખૂનં સમણધમ્મકરણવેલાય ભિંસનકાનિ યક્ખરૂપાનિ નિમ્મિનિત્વા પુરતો પુરતો તિટ્ઠન્તિ, ભેરવસદ્દઞ્ચ કરોન્તિ. ભિક્ખૂનં તાનિ રૂપાનિ દિસ્વા તઞ્ચ સદ્દં સુત્વા હદયં ફન્દિ, દુબ્બણ્ણા ચ અહેસું ઉપ્પણ્ડુપ્પણ્ડુકજાતા. તેન તે ભિક્ખૂ ચિત્તં એકગ્ગં કાતું નાસક્ખિંસુ, તેસં અનેકગ્ગચિત્તાનં ભયેન ચ પુનપ્પુનં સંવિગ્ગાનં સતિ સમ્મુસ્સિ, તતો તેસં મુટ્ઠસતીનં દુગ્ગન્ધાનિ આરમ્મણાનિ પયોજેસું, તેસં તેન દુગ્ગન્ધેન નિમ્મથિયમાનમિવ મત્થલુઙ્ગં અહોસિ, ગાળ્હા સીસવેદના ઉપ્પજ્જિંસુ, ન ચ તં પવત્તિં અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ આરોચેસું.
Bhikkhū dutiyadivase aññaṃ gāmaṃ piṇḍāya pavisiṃsu. Tatthapi manussā tatheva upaṭṭhahitvā vassāvāsaṃ yāciṃsu. Bhikkhū ‘‘asati antarāye’’ti adhivāsetvā taṃ vanasaṇḍaṃ pavisitvā sabbarattindivaṃ āraddhavīriyā yāmaghaṇḍikaṃ koṭṭetvā yonisomanasikārabahulā viharantā rukkhamūlāni upagantvā nisīdiṃsu. Sīlavantānaṃ bhikkhūnaṃ tejena vihatatejā rukkhadevatā attano attano vimānā oruyha dārake gahetvā ito cito vicaranti. Seyyathāpi nāma rājūhi vā rājamahāmattehi vā gāmakāvāsaṃ gatehi gāmavāsīnaṃ gharesu okāse gahite gharamanussakā gharā nikkhamitvā aññatra vasantā ‘‘kadā nu gamissantī’’ti dūratova olokenti, evameva devatā attano attano vimānāni chaḍḍetvā ito cito ca vicarantiyo dūratova olokenti ‘‘kadā nu bhadantā gamissantī’’ti. Tato evaṃ samacintesuṃ ‘‘paṭhamavassūpagatā bhikkhū avassaṃ temāsaṃ vasissanti, mayaṃ pana tāva ciraṃ dārake gahetvā okkamma vasituṃ na sakkoma, handa mayaṃ bhikkhūnaṃ bhayānakaṃ ārammaṇaṃ dassemā’’ti. Tā rattiṃ bhikkhūnaṃ samaṇadhammakaraṇavelāya bhiṃsanakāni yakkharūpāni nimminitvā purato purato tiṭṭhanti, bheravasaddañca karonti. Bhikkhūnaṃ tāni rūpāni disvā tañca saddaṃ sutvā hadayaṃ phandi, dubbaṇṇā ca ahesuṃ uppaṇḍuppaṇḍukajātā. Tena te bhikkhū cittaṃ ekaggaṃ kātuṃ nāsakkhiṃsu, tesaṃ anekaggacittānaṃ bhayena ca punappunaṃ saṃviggānaṃ sati sammussi, tato tesaṃ muṭṭhasatīnaṃ duggandhāni ārammaṇāni payojesuṃ, tesaṃ tena duggandhena nimmathiyamānamiva matthaluṅgaṃ ahosi, gāḷhā sīsavedanā uppajjiṃsu, na ca taṃ pavattiṃ aññamaññassa ārocesuṃ.
અથેકદિવસં સઙ્ઘત્થેરસ્સ ઉપટ્ઠાનકાલે સબ્બેસુ સન્નિપતિતેસુ સઙ્ઘત્થેરો પુચ્છિ ‘‘તુમ્હાકં, આવુસો, ઇમં વનસણ્ડં પવિટ્ઠાનં કતિપાહં અતિવિય પરિસુદ્ધો છવિવણ્ણો અહોસિ પરિયોદાતો, વિપ્પસન્નાનિ ચ ઇન્દ્રિયાનિ, એતરહિ પનત્થ કિસા દુબ્બણ્ણા ઉપ્પણ્ડુપ્પણ્ડુકજાતા, કિં વો ઇધ અસપ્પાય’’ન્તિ. તતો એકો ભિક્ખુ આહ – ‘‘અહં, ભન્તે, રત્તિં ઈદિસઞ્ચ ઈદિસઞ્ચ ભેરવારમ્મણં પસ્સામિ ચ સુણામિ ચ, ઈદિસઞ્ચ ગન્ધં ઘાયામિ, તેન મે ચિત્તં ન સમાધિયતી’’તિ, એતેનેવ ઉપાયેન સબ્બેવ તે તં પવત્તિં આરોચેસું. સઙ્ઘત્થેરો આહ – ‘‘ભગવતા, આવુસો, દ્વે વસ્સૂપનાયિકા પઞ્ઞત્તા, અમ્હાકઞ્ચ ઇદં સેનાસનં અસપ્પાયં, આયામાવુસો, ભગવતો સન્તિકં ગન્ત્વા અઞ્ઞં સપ્પાયસેનાસનં પુચ્છામા’’તિ. ‘‘સાધુ, ભન્તે’’તિ તે ભિક્ખૂ થેરસ્સ પટિસ્સુણિત્વા સબ્બેવ સેનાસનં સંસામેત્વા પત્તચીવરમાદાય અનુપલિત્તત્તા કુલેસુ કઞ્ચિ અનામન્તેત્વા એવ યેન સાવત્થિ તેન ચારિકં પક્કમિંસુ. અનુપુબ્બેન સાવત્થિં ગન્ત્વા ભગવતો સન્તિકં આગમિંસુ.
Athekadivasaṃ saṅghattherassa upaṭṭhānakāle sabbesu sannipatitesu saṅghatthero pucchi ‘‘tumhākaṃ, āvuso, imaṃ vanasaṇḍaṃ paviṭṭhānaṃ katipāhaṃ ativiya parisuddho chavivaṇṇo ahosi pariyodāto, vippasannāni ca indriyāni, etarahi panattha kisā dubbaṇṇā uppaṇḍuppaṇḍukajātā, kiṃ vo idha asappāya’’nti. Tato eko bhikkhu āha – ‘‘ahaṃ, bhante, rattiṃ īdisañca īdisañca bheravārammaṇaṃ passāmi ca suṇāmi ca, īdisañca gandhaṃ ghāyāmi, tena me cittaṃ na samādhiyatī’’ti, eteneva upāyena sabbeva te taṃ pavattiṃ ārocesuṃ. Saṅghatthero āha – ‘‘bhagavatā, āvuso, dve vassūpanāyikā paññattā, amhākañca idaṃ senāsanaṃ asappāyaṃ, āyāmāvuso, bhagavato santikaṃ gantvā aññaṃ sappāyasenāsanaṃ pucchāmā’’ti. ‘‘Sādhu, bhante’’ti te bhikkhū therassa paṭissuṇitvā sabbeva senāsanaṃ saṃsāmetvā pattacīvaramādāya anupalittattā kulesu kañci anāmantetvā eva yena sāvatthi tena cārikaṃ pakkamiṃsu. Anupubbena sāvatthiṃ gantvā bhagavato santikaṃ āgamiṃsu.
ભગવા તે ભિક્ખૂ દિસ્વા એતદવોચ – ‘‘ન, ભિક્ખવે, અન્તોવસ્સં ચારિકા ચરિતબ્બાતિ મયા સિક્ખાપદં પઞ્ઞત્તં, કિસ્સ તુમ્હે ચારિકં ચરથા’’તિ. તે ભગવતો સબ્બમારોચેસું. ભગવા આવજ્જેન્તો સકલજમ્બુદીપે અન્તમસો ચતુપાદપીઠકટ્ઠાનમત્તમ્પિ તેસં સપ્પાયસેનાસનં નાદ્દસ. અથ તે ભિક્ખૂ આહ – ‘‘ન, ભિક્ખવે, તુમ્હાકં અઞ્ઞં સપ્પાયસેનાસનં અત્થિ, તત્થેવ તુમ્હે વિહરન્તા આસવક્ખયં પાપુણિસ્સથ, ગચ્છથ, ભિક્ખવે, તમેવ સેનાસનં ઉપનિસ્સાય વિહરથ, સચે પન દેવતાહિ અભયં ઇચ્છથ, ઇમં પરિત્તં ઉગ્ગણ્હથ. એતઞ્હિ વો પરિત્તઞ્ચ કમ્મટ્ઠાનઞ્ચ ભવિસ્સતી’’તિ ઇદં સુત્તમભાસિ.
Bhagavā te bhikkhū disvā etadavoca – ‘‘na, bhikkhave, antovassaṃ cārikā caritabbāti mayā sikkhāpadaṃ paññattaṃ, kissa tumhe cārikaṃ carathā’’ti. Te bhagavato sabbamārocesuṃ. Bhagavā āvajjento sakalajambudīpe antamaso catupādapīṭhakaṭṭhānamattampi tesaṃ sappāyasenāsanaṃ nāddasa. Atha te bhikkhū āha – ‘‘na, bhikkhave, tumhākaṃ aññaṃ sappāyasenāsanaṃ atthi, tattheva tumhe viharantā āsavakkhayaṃ pāpuṇissatha, gacchatha, bhikkhave, tameva senāsanaṃ upanissāya viharatha, sace pana devatāhi abhayaṃ icchatha, imaṃ parittaṃ uggaṇhatha. Etañhi vo parittañca kammaṭṭhānañca bhavissatī’’ti idaṃ suttamabhāsi.
અપરે પનાહુ – ‘‘ગચ્છથ, ભિક્ખવે, તમેવ સેનાસનં ઉપનિસ્સાય વિહરથા’’તિ ઇદઞ્ચ વત્વા ભગવા આહ – ‘‘અપિચ ખો આરઞ્ઞકેન પરિહરણં ઞાતબ્બં. સેય્યથિદં – સાયં પાતં કરણવસેન દ્વે મેત્તા દ્વે પરિત્તા દ્વે અસુભા દ્વે મરણસ્સતી અટ્ઠમહાસંવેગવત્થુસમાવજ્જનઞ્ચ, અટ્ઠ મહાસંવેગવત્થૂનિ નામ જાતિજરાબ્યાધિમરણં ચત્તારિ અપાયદુક્ખાનીતિ, અથ વા જાતિજરાબ્યાધિમરણાનિ ચત્તારિ, અપાયદુક્ખં પઞ્ચમં, અતીતે વટ્ટમૂલકં દુક્ખં, અનાગતે વટ્ટમૂલકં દુક્ખં, પચ્ચુપ્પન્ને આહારપરિયેટ્ઠિમૂલકં દુક્ખ’’ન્તિ. એવં ભગવા પરિહરણં આચિક્ખિત્વા તેસં ભિક્ખૂનં મેત્તત્થઞ્ચ પરિત્તત્થઞ્ચ વિપસ્સનાપાદકજ્ઝાનત્થઞ્ચ ઇદં સુત્તમભાસીતિ. એવં વિત્થારતોપિ ‘‘યેન વુત્તં યદા યત્થ, યસ્મા ચે’’તિ એતેસં પદાનં દીપના નિદાનસોધના વેદિતબ્બા.
Apare panāhu – ‘‘gacchatha, bhikkhave, tameva senāsanaṃ upanissāya viharathā’’ti idañca vatvā bhagavā āha – ‘‘apica kho āraññakena pariharaṇaṃ ñātabbaṃ. Seyyathidaṃ – sāyaṃ pātaṃ karaṇavasena dve mettā dve parittā dve asubhā dve maraṇassatī aṭṭhamahāsaṃvegavatthusamāvajjanañca, aṭṭha mahāsaṃvegavatthūni nāma jātijarābyādhimaraṇaṃ cattāri apāyadukkhānīti, atha vā jātijarābyādhimaraṇāni cattāri, apāyadukkhaṃ pañcamaṃ, atīte vaṭṭamūlakaṃ dukkhaṃ, anāgate vaṭṭamūlakaṃ dukkhaṃ, paccuppanne āhārapariyeṭṭhimūlakaṃ dukkha’’nti. Evaṃ bhagavā pariharaṇaṃ ācikkhitvā tesaṃ bhikkhūnaṃ mettatthañca parittatthañca vipassanāpādakajjhānatthañca idaṃ suttamabhāsīti. Evaṃ vitthāratopi ‘‘yena vuttaṃ yadā yattha, yasmā ce’’ti etesaṃ padānaṃ dīpanā nidānasodhanā veditabbā.
એત્તાવતા ચ યા સા ‘‘યેન વુત્તં યદા યત્થ, યસ્મા ચેતેસ દીપના. નિદાનં સોધયિત્વા’’તિ માતિકા ઠપિતા, સા સબ્બાકારેન વિત્થારિતા હોતિ.
Ettāvatā ca yā sā ‘‘yena vuttaṃ yadā yattha, yasmā cetesa dīpanā. Nidānaṃ sodhayitvā’’ti mātikā ṭhapitā, sā sabbākārena vitthāritā hoti.
પઠમગાથાવણ્ણના
Paṭhamagāthāvaṇṇanā
૧. ઇદાનિ ‘‘અસ્સ કરિસ્સામત્થવણ્ણન’’ન્તિ વુત્તત્તા એવં કતનિદાનસોધનસ્સ અસ્સ સુત્તસ્સ અત્થવણ્ણના આરબ્ભતે. તત્થ કરણીયમત્થકુસલેનાતિ ઇમિસ્સા પઠમગાથાય તાવ અયં પદવણ્ણના – કરણીયન્તિ કાતબ્બં, કરણારહન્તિ અત્થો. અત્થોતિ પટિપદા, યં વા કિઞ્ચિ અત્તનો હિતં, તં સબ્બં અરણીયતો અત્થોતિ વુચ્ચતિ, અરણીયતો નામ ઉપગન્તબ્બતો. અત્થે કુસલેન અત્થકુસલેન અત્થછેકેનાતિ વુત્તં હોતિ. યન્તિ અનિયમિતપચ્ચત્તં. ન્તિ નિયમિતઉપયોગં, ઉભયમ્પિ વા યં તન્તિ પચ્ચત્તવચનં. સન્તં પદન્તિ ઉપયોગવચનં, તત્થ લક્ખણતો સન્તં, પત્તબ્બતો પદં, નિબ્બાનસ્સેતં અધિવચનં. અભિસમેચ્ચાતિ અભિસમાગન્ત્વા. સક્કોતીતિ સક્કો, સમત્થો પટિબલોતિ વુત્તં હોતિ. ઉજૂતિ અજ્જવયુત્તો. સુટ્ઠુ ઉજૂતિ સુહુજુ. સુખં વચો તસ્મિન્તિ સુવચો. અસ્સાતિ ભવેય્ય. મુદૂતિ મદ્દવયુત્તો. ન અતિમાનીતિ અનતિમાનિ.
1. Idāni ‘‘assa karissāmatthavaṇṇana’’nti vuttattā evaṃ katanidānasodhanassa assa suttassa atthavaṇṇanā ārabbhate. Tattha karaṇīyamatthakusalenāti imissā paṭhamagāthāya tāva ayaṃ padavaṇṇanā – karaṇīyanti kātabbaṃ, karaṇārahanti attho. Atthoti paṭipadā, yaṃ vā kiñci attano hitaṃ, taṃ sabbaṃ araṇīyato atthoti vuccati, araṇīyato nāma upagantabbato. Atthe kusalena atthakusalena atthachekenāti vuttaṃ hoti. Yanti aniyamitapaccattaṃ. Nti niyamitaupayogaṃ, ubhayampi vā yaṃ tanti paccattavacanaṃ. Santaṃ padanti upayogavacanaṃ, tattha lakkhaṇato santaṃ, pattabbato padaṃ, nibbānassetaṃ adhivacanaṃ. Abhisameccāti abhisamāgantvā. Sakkotīti sakko, samattho paṭibaloti vuttaṃ hoti. Ujūti ajjavayutto. Suṭṭhu ujūti suhuju. Sukhaṃ vaco tasminti suvaco. Assāti bhaveyya. Mudūti maddavayutto. Na atimānīti anatimāni.
અયં પનેત્થ અત્થવણ્ણના – કરણીયમત્થકુસલેન, યન્તં સન્તં પદં અભિસમેચ્ચાતિ એત્થ તાવ અત્થિ કરણીયં, અત્થિ અકરણીયં. તત્થ સઙ્ખેપતો સિક્ખત્તયં કરણીયં. સીલવિપત્તિ, દિટ્ઠિવિપત્તિ, આચારવિપત્તિ, આજીવવિપત્તીતિ એવમાદિ અકરણીયં. તથા અત્થિ અત્થકુસલો, અત્થિ અનત્થકુસલો. તત્થ યો ઇમસ્મિં સાસને પબ્બજિત્વા ન અત્તાનં સમ્મા પયોજેતિ, ખણ્ડસીલો હોતિ, એકવીસતિવિધં અનેસનં નિસ્સાય જીવિકં કપ્પેતિ. સેય્યથિદં – વેળુદાનં પત્તદાનં પુપ્ફદાનં ફલદાનં દન્તકટ્ઠદાનં મુખોદકદાનં સિનાનદાનં ચુણ્ણદાનં મત્તિકાદાનં ચાટુકમ્યતં મુગ્ગસૂપ્યતં પારિભટયતં જઙ્ઘપેસનિકં વેજ્જકમ્મં દૂતકમ્મં પહિણગમનં પિણ્ડપટિપિણ્ડં દાનાનુપ્પદાનં વત્થુવિજ્જં નક્ખત્તવિજ્જં અઙ્ગવિજ્જન્તિ. છબ્બિધે ચ અગોચરે ચરતિ. સેય્યથિદં – વેસિયાગોચરે વિધવથુલ્લકુમારિકપણ્ડકભિક્ખુનીપાનાગારગોચરેતિ. સંસટ્ઠો ચ વિહરતિ રાજૂહિ રાજમહામત્તેહિ તિત્થિયેહિ તિત્થિયસાવકેહિ અનનુલોમિકેન ગિહિસંસગ્ગેન, યાનિ વા પન તાનિ કુલાનિ અસ્સદ્ધાનિ અપ્પસન્નાનિ અનોપાનભૂતાનિ અક્કોસકપરિભાસકાનિ અનત્થકામાનિ અહિતઅફાસુકયોગક્ખેમકામાનિ ભિક્ખૂનં…પે॰… ઉપાસિકાનં, તથારૂપાનિ કુલાનિ સેવતિ ભજતિ પયિરુપાસતિ. અયં અનત્થકુસલો.
Ayaṃ panettha atthavaṇṇanā – karaṇīyamatthakusalena, yantaṃ santaṃ padaṃ abhisameccāti ettha tāva atthi karaṇīyaṃ, atthi akaraṇīyaṃ. Tattha saṅkhepato sikkhattayaṃ karaṇīyaṃ. Sīlavipatti, diṭṭhivipatti, ācāravipatti, ājīvavipattīti evamādi akaraṇīyaṃ. Tathā atthi atthakusalo, atthi anatthakusalo. Tattha yo imasmiṃ sāsane pabbajitvā na attānaṃ sammā payojeti, khaṇḍasīlo hoti, ekavīsatividhaṃ anesanaṃ nissāya jīvikaṃ kappeti. Seyyathidaṃ – veḷudānaṃ pattadānaṃ pupphadānaṃ phaladānaṃ dantakaṭṭhadānaṃ mukhodakadānaṃ sinānadānaṃ cuṇṇadānaṃ mattikādānaṃ cāṭukamyataṃ muggasūpyataṃ pāribhaṭayataṃ jaṅghapesanikaṃ vejjakammaṃ dūtakammaṃ pahiṇagamanaṃ piṇḍapaṭipiṇḍaṃ dānānuppadānaṃ vatthuvijjaṃ nakkhattavijjaṃ aṅgavijjanti. Chabbidhe ca agocare carati. Seyyathidaṃ – vesiyāgocare vidhavathullakumārikapaṇḍakabhikkhunīpānāgāragocareti. Saṃsaṭṭho ca viharati rājūhi rājamahāmattehi titthiyehi titthiyasāvakehi ananulomikena gihisaṃsaggena, yāni vā pana tāni kulāni assaddhāni appasannāni anopānabhūtāni akkosakaparibhāsakāni anatthakāmāni ahitaaphāsukayogakkhemakāmāni bhikkhūnaṃ…pe… upāsikānaṃ, tathārūpāni kulāni sevati bhajati payirupāsati. Ayaṃ anatthakusalo.
યો પન ઇમસ્મિં સાસને પબ્બજિત્વા અત્તાનં સમ્મા પયોજેતિ, અનેસનં પહાય ચતુપારિસુદ્ધિસીલે પતિટ્ઠાતુકામો સદ્ધાસીસેન પાતિમોક્ખસંવરં સતિસીસેન ઇન્દ્રિયસંવરં વીરિયસીસેન આજીવપારિસુદ્ધિં, પઞ્ઞાસીસેન પચ્ચયપટિસેવનં પૂરેતિ. અયં અત્થકુસલો.
Yo pana imasmiṃ sāsane pabbajitvā attānaṃ sammā payojeti, anesanaṃ pahāya catupārisuddhisīle patiṭṭhātukāmo saddhāsīsena pātimokkhasaṃvaraṃ satisīsena indriyasaṃvaraṃ vīriyasīsena ājīvapārisuddhiṃ, paññāsīsena paccayapaṭisevanaṃ pūreti. Ayaṃ atthakusalo.
યો વા સત્તાપત્તિક્ખન્ધસોધનવસેન પાતિમોક્ખસંવરં, છદ્વારે ઘટ્ટિતારમ્મણેસુ અભિજ્ઝાદીનં અનુપ્પત્તિવસેન ઇન્દ્રિસંવરં, અનેસનપરિવજ્જનવસેન વિઞ્ઞુપ્પસત્થબુદ્ધબુદ્ધસાવકવણ્ણિતપચ્ચયપટિસેવનેન ચ આજીવપારિસુદ્ધિં, યથાવુત્તપચ્ચવેક્ખણવસેન પચ્ચયપટિસેવનં, ચતુઇરિયાપથપરિવત્તને સાત્થકતાદિપચ્ચવેક્ખણવસેન સમ્પજઞ્ઞઞ્ચ સોધેતિ. અયમ્પિ અત્થકુસલો.
Yo vā sattāpattikkhandhasodhanavasena pātimokkhasaṃvaraṃ, chadvāre ghaṭṭitārammaṇesu abhijjhādīnaṃ anuppattivasena indrisaṃvaraṃ, anesanaparivajjanavasena viññuppasatthabuddhabuddhasāvakavaṇṇitapaccayapaṭisevanena ca ājīvapārisuddhiṃ, yathāvuttapaccavekkhaṇavasena paccayapaṭisevanaṃ, catuiriyāpathaparivattane sātthakatādipaccavekkhaṇavasena sampajaññañca sodheti. Ayampi atthakusalo.
યો વા યથા ઊસોદકં પટિચ્ચ સંકિલિટ્ઠં વત્થં પરિયોદાપયતિ, છારિકં પટિચ્ચ આદાસો, ઉક્કામુખં પટિચ્ચ જાતરૂપં, તથા ઞાણં પટિચ્ચ સીલં વોદાયતીતિ ઞત્વા ઞાણોદકેન ધોવન્તો સીલં પરિયોદાપેતિ. યથા ચ કિકી સકુણિકા અણ્ડં, ચમરી મિગો વાલધિં, એકપુત્તિકા નારી પિયં એકપુત્તકં, એકનયનો પુરિસો તં એકનયનઞ્ચ રક્ખતિ, તથા અતિવિય અપ્પમત્તો અત્તનો સીલક્ખન્ધં રક્ખતિ, સાયં પાતં પચ્ચવેક્ખમાનો અણુમત્તમ્પિ વજ્જં ન પસ્સતિ. અયમ્પિ અત્થકુસલો.
Yo vā yathā ūsodakaṃ paṭicca saṃkiliṭṭhaṃ vatthaṃ pariyodāpayati, chārikaṃ paṭicca ādāso, ukkāmukhaṃ paṭicca jātarūpaṃ, tathā ñāṇaṃ paṭicca sīlaṃ vodāyatīti ñatvā ñāṇodakena dhovanto sīlaṃ pariyodāpeti. Yathā ca kikī sakuṇikā aṇḍaṃ, camarī migo vāladhiṃ, ekaputtikā nārī piyaṃ ekaputtakaṃ, ekanayano puriso taṃ ekanayanañca rakkhati, tathā ativiya appamatto attano sīlakkhandhaṃ rakkhati, sāyaṃ pātaṃ paccavekkhamāno aṇumattampi vajjaṃ na passati. Ayampi atthakusalo.
યો વા પન અવિપ્પટિસારકરે સીલે પતિટ્ઠાય કિલેસવિક્ખમ્ભનપટિપદં પગ્ગણ્હાતિ, તં પગ્ગણ્હિત્વા કસિણપરિકમ્મં કરોતિ, કસિણપરિકમ્મં કત્વા સમાપત્તિયો નિબ્બત્તેતિ. અયમ્પિ અત્થકુસલો.
Yo vā pana avippaṭisārakare sīle patiṭṭhāya kilesavikkhambhanapaṭipadaṃ paggaṇhāti, taṃ paggaṇhitvā kasiṇaparikammaṃ karoti, kasiṇaparikammaṃ katvā samāpattiyo nibbatteti. Ayampi atthakusalo.
યો વા પન સમાપત્તિતો વુટ્ઠાય સઙ્ખારે સમ્મસિત્વા અરહત્તં પાપુણાતિ, અયં અત્થકુસલાનં અગ્ગો. તત્થ યે ઇમે યાવ અવિપ્પટિસારકરે સીલે પતિટ્ઠાનેન યાવ વા કિલેસવિક્ખમ્ભનપટિપદાયપગ્ગહણેન વણ્ણિતા અત્થકુસલા, તે ઇમસ્મિં અત્થે અત્થકુસલાતિ અધિપ્પેતા. તથા વિધા ચ તે ભિક્ખૂ. તેન ભગવા તે ભિક્ખૂ સન્ધાય એકપુગ્ગલાધિટ્ઠાનાય દેસનાય ‘‘કરણીયમત્થકુસલેના’’તિ આહ.
Yo vā pana samāpattito vuṭṭhāya saṅkhāre sammasitvā arahattaṃ pāpuṇāti, ayaṃ atthakusalānaṃ aggo. Tattha ye ime yāva avippaṭisārakare sīle patiṭṭhānena yāva vā kilesavikkhambhanapaṭipadāyapaggahaṇena vaṇṇitā atthakusalā, te imasmiṃ atthe atthakusalāti adhippetā. Tathā vidhā ca te bhikkhū. Tena bhagavā te bhikkhū sandhāya ekapuggalādhiṭṭhānāya desanāya ‘‘karaṇīyamatthakusalenā’’ti āha.
તતો ‘‘કિં કરણીય’’ન્તિ તેસં સઞ્જાતકઙ્ખાનં આહ ‘‘યન્તં સન્તં પદં અભિસમેચ્ચા’’તિ. અયમેત્થ અધિપ્પાયો – તં બુદ્ધાનુબુદ્ધેહિ વણ્ણિતં સન્તં નિબ્બાનપદં પટિવેધવસેન અભિસમેચ્ચ વિહરિતુકામેન યં કરણીયન્તિ. એત્થ ચ યન્તિ ઇમસ્સ ગાથાપદસ્સ આદિતો વુત્તમેવ કરણીયન્તિ અધિકારતો અનુવત્તતિ, તં સન્તં પદં અભિસમેચ્ચાતિ. અયં પન યસ્મા સાવસેસપાઠો અત્થો, તસ્મા વિહરિતુકામેનાતિ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.
Tato ‘‘kiṃ karaṇīya’’nti tesaṃ sañjātakaṅkhānaṃ āha ‘‘yantaṃ santaṃ padaṃ abhisameccā’’ti. Ayamettha adhippāyo – taṃ buddhānubuddhehi vaṇṇitaṃ santaṃ nibbānapadaṃ paṭivedhavasena abhisamecca viharitukāmena yaṃ karaṇīyanti. Ettha ca yanti imassa gāthāpadassa ādito vuttameva karaṇīyanti adhikārato anuvattati, taṃ santaṃ padaṃ abhisameccāti. Ayaṃ pana yasmā sāvasesapāṭho attho, tasmā viharitukāmenāti vuttanti veditabbaṃ.
અથ વા સન્તં પદં અભિસમેચ્ચાતિ અનુસ્સવાદિવસેન લોકિયપઞ્ઞાય નિબ્બાનપદં ‘‘સન્ત’’ન્તિ ઞત્વા તં અધિગન્તુકામેન યન્તં કરણીયન્તિ અધિકારતો અનુવત્તતિ, તં કરણીયમત્થકુસલેનાતિ એવમ્પેત્થ અધિપ્પાયો વેદિતબ્બો. અથ વા ‘‘કરણીયમત્થકુસલેના’’તિ વુત્તે ‘‘કિ’’ન્તિ ચિન્તેન્તાનં આહ ‘‘યન્તં સન્તં પદં અભિસમેચ્ચા’’તિ. તસ્સેવં અધિપ્પાયો વેદિતબ્બો – લોકિયપઞ્ઞાય સન્તં પદં અભિસમેચ્ચ યં કરણીયં કાતબ્બં, તં કરણીયં, કરણારહમેવ તન્તિ વુત્તં હોતિ.
Atha vā santaṃ padaṃ abhisameccāti anussavādivasena lokiyapaññāya nibbānapadaṃ ‘‘santa’’nti ñatvā taṃ adhigantukāmena yantaṃ karaṇīyanti adhikārato anuvattati, taṃ karaṇīyamatthakusalenāti evampettha adhippāyo veditabbo. Atha vā ‘‘karaṇīyamatthakusalenā’’ti vutte ‘‘ki’’nti cintentānaṃ āha ‘‘yantaṃ santaṃ padaṃ abhisameccā’’ti. Tassevaṃ adhippāyo veditabbo – lokiyapaññāya santaṃ padaṃ abhisamecca yaṃ karaṇīyaṃ kātabbaṃ, taṃ karaṇīyaṃ, karaṇārahameva tanti vuttaṃ hoti.
કિં પન તન્તિ ? કિમઞ્ઞં સિયા અઞ્ઞત્ર તદધિગમુપાયતો, કામઞ્ચેતં કરણારહટ્ઠેન સિક્ખત્તયદીપકેન આદિપદેનેવ વુત્તં. તથા હિ તસ્સ અત્થવણ્ણનાયં અવોચુમ્હા ‘‘અત્થિ કરણીયં, અત્થિ અકરણીયં. તત્થ સઙ્ખેપતો સિક્ખત્તયં કરણીય’’ન્તિ. અતિસઙ્ખેપેન દેસિતત્તા પન તેસં ભિક્ખૂનં કેહિચિ વિઞ્ઞાતં, કેહિચિ ન વિઞ્ઞાતં. તતો યેહિ ન વિઞ્ઞાતં, તેસં વિઞ્ઞાપનત્થં યં વિસેસતો આરઞ્ઞકેન ભિક્ખુના કાતબ્બં, તં વિત્થારેન્તો ‘‘સક્કો ઉજૂ ચ સુહુજૂ ચ, સુવચો ચસ્સ મુદુ અનતિમાની’’તિ ઇમં તાવ ઉપડ્ઢગાથમાહ.
Kiṃ pana tanti ? Kimaññaṃ siyā aññatra tadadhigamupāyato, kāmañcetaṃ karaṇārahaṭṭhena sikkhattayadīpakena ādipadeneva vuttaṃ. Tathā hi tassa atthavaṇṇanāyaṃ avocumhā ‘‘atthi karaṇīyaṃ, atthi akaraṇīyaṃ. Tattha saṅkhepato sikkhattayaṃ karaṇīya’’nti. Atisaṅkhepena desitattā pana tesaṃ bhikkhūnaṃ kehici viññātaṃ, kehici na viññātaṃ. Tato yehi na viññātaṃ, tesaṃ viññāpanatthaṃ yaṃ visesato āraññakena bhikkhunā kātabbaṃ, taṃ vitthārento ‘‘sakko ujū ca suhujū ca, suvaco cassa mudu anatimānī’’ti imaṃ tāva upaḍḍhagāthamāha.
કિં વુત્તં હોતિ? સન્તં પદં અભિસમેચ્ચ વિહરિતુકામો, લોકિયપઞ્ઞાય વા તં અભિસમેચ્ચ તદધિગમાય પટિપજ્જમાનો આરઞ્ઞકો ભિક્ખુ દુતિયચતુત્થપધાનિયઙ્ગસમન્નાગમેન કાયે ચ જીવિતે ચ અનપેક્ખો હુત્વા સચ્ચપ્પટિવેધાય પટિપજ્જિતું સક્કો અસ્સ, તથા કસિણપરિકમ્મવત્તસમાદાનાદીસુ અત્તનો પત્તચીવરપ્પટિસઙ્ખરણાદીસુ ચ યાનિ તાનિ સબ્રહ્મચારીનં ઉચ્ચાવચાનિ કિં કરણીયાનિ, તેસુ અઞ્ઞેસુ ચ એવરૂપેસુ સક્કો અસ્સ દક્ખો અનલસો સમત્થો. સક્કો હોન્તોપિ ચ તતિયપધાનિયઙ્ગસમન્નાગમેન ઉજુ અસ્સ. ઉજુ હોન્તોપિ ચ સકિં ઉજુભાવેન દહરકાલે વા ઉજુભાવેન સન્તોસં અનાપજ્જિત્વા યાવજીવં પુનપ્પુનં અસિથિલકરણેન સુટ્ઠુતરં ઉજુ અસ્સ. અસઠતાય વા ઉજુ, અમાયાવિતાય સુહુજુ. કાયવચીવઙ્કપ્પહાનેન વા ઉજુ, મનોવઙ્કપ્પહાનેન સુહુજુ. અસન્તગુણસ્સ વા અનાવિકરણેન ઉજુ, અસન્તગુણેન ઉપ્પન્નસ્સ લાભસ્સ અનધિવાસનેન સુહુજુ. એવં આરમ્મણલક્ખણૂપનિજ્ઝાનેહિ પુરિમદ્વયતતિયસિક્ખાહિ પયોગાસયસુદ્ધીહિ ચ ઉજુ ચ સુહુજુ ચ અસ્સ.
Kiṃ vuttaṃ hoti? Santaṃ padaṃ abhisamecca viharitukāmo, lokiyapaññāya vā taṃ abhisamecca tadadhigamāya paṭipajjamāno āraññako bhikkhu dutiyacatutthapadhāniyaṅgasamannāgamena kāye ca jīvite ca anapekkho hutvā saccappaṭivedhāya paṭipajjituṃ sakko assa, tathā kasiṇaparikammavattasamādānādīsu attano pattacīvarappaṭisaṅkharaṇādīsu ca yāni tāni sabrahmacārīnaṃ uccāvacāni kiṃ karaṇīyāni, tesu aññesu ca evarūpesu sakko assa dakkho analaso samattho. Sakko hontopi ca tatiyapadhāniyaṅgasamannāgamena uju assa. Uju hontopi ca sakiṃ ujubhāvena daharakāle vā ujubhāvena santosaṃ anāpajjitvā yāvajīvaṃ punappunaṃ asithilakaraṇena suṭṭhutaraṃ uju assa. Asaṭhatāya vā uju, amāyāvitāya suhuju. Kāyavacīvaṅkappahānena vā uju, manovaṅkappahānena suhuju. Asantaguṇassa vā anāvikaraṇena uju, asantaguṇena uppannassa lābhassa anadhivāsanena suhuju. Evaṃ ārammaṇalakkhaṇūpanijjhānehi purimadvayatatiyasikkhāhi payogāsayasuddhīhi ca uju ca suhuju ca assa.
ન કેવલઞ્ચ ઉજુ ચ સુહુજુ ચ, અપિચ પન સુવચો ચ અસ્સ. યો હિ પુગ્ગલો ‘‘ઇદં ન કત્તબ્બ’’ન્તિ વુત્તો ‘‘કિં તે દિટ્ઠં, કિં તે સુતં, કો મે સુત્વા વદસિ, કિં ઉપજ્ઝાયો આચરિયો સન્દિટ્ઠો સમ્ભત્તો વા’’તિ વદેતિ, તુણ્હીભાવેન વા તં વિહેસેતિ, સમ્પટિચ્છિત્વા વા ન તથા કરોતિ, સો વિસેસાધિગમસ્સ દૂરે હોતિ. યો પન ઓવદિયમાનો ‘‘સાધુ, ભન્તે સુટ્ઠુ વુત્તં, અત્તનો વજ્જં નામ દુદ્દસં હોતિ, પુનપિ મં એવરૂપં દિસ્વા વદેય્યાથ અનુકમ્પં ઉપાદાય, ચિરસ્સં મે તુમ્હાકં સન્તિકા ઓવાદો લદ્ધો’’તિ વદતિ, યથાનુસિટ્ઠઞ્ચ પટિપજ્જતિ, સો વિસેસાધિગમસ્સ અવિદૂરે હોતિ. તસ્મા એવં પરસ્સ વચનં સમ્પટિચ્છિત્વા કરોન્તો સુવચો ચ અસ્સ.
Na kevalañca uju ca suhuju ca, apica pana suvaco ca assa. Yo hi puggalo ‘‘idaṃ na kattabba’’nti vutto ‘‘kiṃ te diṭṭhaṃ, kiṃ te sutaṃ, ko me sutvā vadasi, kiṃ upajjhāyo ācariyo sandiṭṭho sambhatto vā’’ti vadeti, tuṇhībhāvena vā taṃ viheseti, sampaṭicchitvā vā na tathā karoti, so visesādhigamassa dūre hoti. Yo pana ovadiyamāno ‘‘sādhu, bhante suṭṭhu vuttaṃ, attano vajjaṃ nāma duddasaṃ hoti, punapi maṃ evarūpaṃ disvā vadeyyātha anukampaṃ upādāya, cirassaṃ me tumhākaṃ santikā ovādo laddho’’ti vadati, yathānusiṭṭhañca paṭipajjati, so visesādhigamassa avidūre hoti. Tasmā evaṃ parassa vacanaṃ sampaṭicchitvā karonto suvaco ca assa.
યથા ચ સુવચો, એવં મુદુ અસ્સ. મુદૂતિ ગહટ્ઠેહિ દૂતગમનપહિણગમનાદીસુ નિયુજ્જમાનો તત્થ મુદુભાવં અકત્વા થદ્ધો હુત્વા વત્તપટિપત્તિયં સકલબ્રહ્મચરિયે ચ મુદુ અસ્સ સુપરિકમ્મકતસુવણ્ણં વિય તત્થ તત્થ વિનિયોગક્ખમો. અથ વા મુદૂતિ અભાકુટિકો ઉત્તાનમુખો સુખસમ્ભાસો પટિસન્થારવુત્તિ સુતિત્થં વિય સુખાવગાહો અસ્સ. ન કેવલઞ્ચ મુદુ, અપિચ પન અનતિમાની અસ્સ, જાતિગોત્તાદીહિ અતિમાનવત્થૂહિ પરે નાતિમઞ્ઞેય્ય, સારિપુત્તત્થેરો વિય ચણ્ડાલકુમારકસમેન ચેતસા વિહરેય્યાતિ.
Yathā ca suvaco, evaṃ mudu assa. Mudūti gahaṭṭhehi dūtagamanapahiṇagamanādīsu niyujjamāno tattha mudubhāvaṃ akatvā thaddho hutvā vattapaṭipattiyaṃ sakalabrahmacariye ca mudu assa suparikammakatasuvaṇṇaṃ viya tattha tattha viniyogakkhamo. Atha vā mudūti abhākuṭiko uttānamukho sukhasambhāso paṭisanthāravutti sutitthaṃ viya sukhāvagāho assa. Na kevalañca mudu, apica pana anatimānī assa, jātigottādīhi atimānavatthūhi pare nātimaññeyya, sāriputtatthero viya caṇḍālakumārakasamena cetasā vihareyyāti.
દુતિયગાથાવણ્ણના
Dutiyagāthāvaṇṇanā
૨. એવં ભગવા સન્તં પદં અભિસમેચ્ચ વિહરિતુકામસ્સ તદધિગમાય વા પટિપજ્જમાનસ્સ વિસેસતો આરઞ્ઞકસ્સ ભિક્ખુનો એકચ્ચં કરણીયં વત્વા પુન તતુત્તરિપિ વત્તુકામો ‘‘સન્તુસ્સકો ચા’’તિ દુતિયગાથમાહ.
2. Evaṃ bhagavā santaṃ padaṃ abhisamecca viharitukāmassa tadadhigamāya vā paṭipajjamānassa visesato āraññakassa bhikkhuno ekaccaṃ karaṇīyaṃ vatvā puna tatuttaripi vattukāmo ‘‘santussako cā’’ti dutiyagāthamāha.
તત્થ ‘‘સન્તુટ્ઠી ચ કતઞ્ઞુતા’’તિ એત્થ વુત્તપ્પભેદેન દ્વાદસવિધેન સન્તોસેન સન્તુસ્સતીતિ સન્તુસ્સકો. અથ વા તુસ્સતીતિ તુસ્સકો, સકેન તુસ્સકો, સન્તેન તુસ્સકો, સમેન તુસ્સકોતિ સન્તુસ્સકો. તત્થ સકં નામ ‘‘પિણ્ડિયાલોપભોજનં નિસ્સાયા’’તિ એવં ઉપસમ્પદમણ્ડલે ઉદ્દિટ્ઠં અત્તના ચ સમ્પટિચ્છિતં ચતુપચ્ચયજાતં, તેન સુન્દરેન વા અસુન્દરેન વા સક્કચ્ચં વા અસક્કચ્ચં વા દિન્નેન પટિગ્ગહણકાલે પરિભોગકાલે ચ વિકારં અદસ્સેત્વા યાપેન્તો ‘‘સકેન તુસ્સકો’’તિ વુચ્ચતિ. સન્તં નામ યં લદ્ધં હોતિ અત્તનો ‘વિજ્જમાનં , તેન સન્તેનેવ તુસ્સન્તો તતો પરં ન પત્થેન્તો અત્રિચ્છતં પજહન્તો ‘‘સન્તેન તુસ્સકો’’તિ વુચ્ચતિ. સમં નામ ઇટ્ઠાનિટ્ઠેસુ અનુનયપટિઘપ્પહાનં, તેન સમેન સબ્બારમ્મણેસુ તુસ્સન્તો ‘‘સમેન તુસ્સકો’’તિ વુચ્ચતિ.
Tattha ‘‘santuṭṭhī ca kataññutā’’ti ettha vuttappabhedena dvādasavidhena santosena santussatīti santussako. Atha vā tussatīti tussako, sakena tussako, santena tussako, samena tussakoti santussako. Tattha sakaṃ nāma ‘‘piṇḍiyālopabhojanaṃ nissāyā’’ti evaṃ upasampadamaṇḍale uddiṭṭhaṃ attanā ca sampaṭicchitaṃ catupaccayajātaṃ, tena sundarena vā asundarena vā sakkaccaṃ vā asakkaccaṃ vā dinnena paṭiggahaṇakāle paribhogakāle ca vikāraṃ adassetvā yāpento ‘‘sakena tussako’’ti vuccati. Santaṃ nāma yaṃ laddhaṃ hoti attano ‘vijjamānaṃ , tena santeneva tussanto tato paraṃ na patthento atricchataṃ pajahanto ‘‘santena tussako’’ti vuccati. Samaṃ nāma iṭṭhāniṭṭhesu anunayapaṭighappahānaṃ, tena samena sabbārammaṇesu tussanto ‘‘samena tussako’’ti vuccati.
સુખેન ભરીયતીતિ સુભરો, સુપોસોતિ વુત્તં હોતિ. યો હિ ભિક્ખુ મનુસ્સેહિ સાલિમંસોદનાદીનં પત્તે પૂરેત્વા દિન્નેપિ દુમ્મુખભાવં અનત્તમનભાવમેવ ચ દસ્સેતિ, તેસં વા સમ્મુખાવ તં પિણ્ડપાતં ‘‘કિં તુમ્હેહિ દિન્ન’’ન્તિ અપસાદેન્તો સામણેરગહટ્ઠાદીનં દેતિ, એસ દુબ્ભરો. એતં દિસ્વા મનુસ્સા દૂરતોવ પરિવજ્જેન્તિ ‘‘દુબ્ભરો ભિક્ખુ ન સક્કા પોસેતુ’’ન્તિ . યો પન યં કિઞ્ચિ લૂખં વા પણીતં વા અપ્પં વા બહું વા લભિત્વા અત્તમનો વિપ્પસન્નમુખો હુત્વા યાપેતિ, એસ સુભરો. એતં દિસ્વા મનુસ્સા અતિવિય વિસ્સત્થા હોન્તિ, ‘‘અમ્હાકં ભદન્તો સુભરો, થોકથોકેનાપિ તુસ્સતિ, મયમેવ નં પોસેસ્સામા’’તિ પટિઞ્ઞં કત્વા પોસેન્તિ. એવરૂપો ઇધ સુભરોતિ અધિપ્પેતો.
Sukhena bharīyatīti subharo, suposoti vuttaṃ hoti. Yo hi bhikkhu manussehi sālimaṃsodanādīnaṃ patte pūretvā dinnepi dummukhabhāvaṃ anattamanabhāvameva ca dasseti, tesaṃ vā sammukhāva taṃ piṇḍapātaṃ ‘‘kiṃ tumhehi dinna’’nti apasādento sāmaṇeragahaṭṭhādīnaṃ deti, esa dubbharo. Etaṃ disvā manussā dūratova parivajjenti ‘‘dubbharo bhikkhu na sakkā posetu’’nti . Yo pana yaṃ kiñci lūkhaṃ vā paṇītaṃ vā appaṃ vā bahuṃ vā labhitvā attamano vippasannamukho hutvā yāpeti, esa subharo. Etaṃ disvā manussā ativiya vissatthā honti, ‘‘amhākaṃ bhadanto subharo, thokathokenāpi tussati, mayameva naṃ posessāmā’’ti paṭiññaṃ katvā posenti. Evarūpo idha subharoti adhippeto.
અપ્પં કિચ્ચમસ્સાતિ અપ્પકિચ્ચો, ન કમ્મારામતાભસ્સારામતાસઙ્ગણિકારામતાદિઅનેકકિચ્ચબ્યાવટો, અથ વા સકલવિહારે નવકમ્મસઙ્ઘપરિભોગસામણેરઆરામિકવોસાસનાદિકિચ્ચવિરહિતો, અત્તનો કેસનખચ્છેદનપત્તચીવરકમ્માદિં કત્વા સમણધમ્મકિચ્ચપરો હોતીતિ વુત્તં હોતિ.
Appaṃ kiccamassāti appakicco, na kammārāmatābhassārāmatāsaṅgaṇikārāmatādianekakiccabyāvaṭo, atha vā sakalavihāre navakammasaṅghaparibhogasāmaṇeraārāmikavosāsanādikiccavirahito, attano kesanakhacchedanapattacīvarakammādiṃ katvā samaṇadhammakiccaparo hotīti vuttaṃ hoti.
સલ્લહુકા વુત્તિ અસ્સાતિ સલ્લહુકવુત્તિ. યથા એકચ્ચો બહુભણ્ડો ભિક્ખુ દિસાપક્કમનકાલે બહું પત્તચીવરપચ્ચત્થરણતેલગુળાદિં મહાજનેન સીસભારકટિભારાદીહિ ઉબ્બહાપેત્વા પક્કમતિ, એવં અહુત્વા યો અપ્પપરિક્ખારો હોતિ, પત્તચીવરાદિઅટ્ઠસમણપરિક્ખારમત્તમેવ પરિહરતિ, દિસાપક્કમનકાલે પક્ખી સકુણો વિય સમાદાયેવ પક્કમતિ , એવરૂપો ઇધ સલ્લહુકવુત્તીતિ અધિપ્પેતો. સન્તાનિ ઇન્દ્રિયાનિ અસ્સાતિ સન્તિન્દ્રિયો, ઇટ્ઠારમ્મણાદીસુ રાગાદિવસેન અનુદ્ધતિન્દ્રિયોતિ વુત્તં હોતિ. નિપકોતિ વિઞ્ઞૂ વિભાવી પઞ્ઞવા, સીલાનુરક્ખણપઞ્ઞાય ચીવરાદિવિચારણપઞ્ઞાય આવાસાદિસત્તસપ્પાયપરિજાનનપઞ્ઞાય ચ સમન્નાગતોતિ અધિપ્પાયો.
Sallahukā vutti assāti sallahukavutti. Yathā ekacco bahubhaṇḍo bhikkhu disāpakkamanakāle bahuṃ pattacīvarapaccattharaṇatelaguḷādiṃ mahājanena sīsabhārakaṭibhārādīhi ubbahāpetvā pakkamati, evaṃ ahutvā yo appaparikkhāro hoti, pattacīvarādiaṭṭhasamaṇaparikkhāramattameva pariharati, disāpakkamanakāle pakkhī sakuṇo viya samādāyeva pakkamati , evarūpo idha sallahukavuttīti adhippeto. Santāni indriyāni assāti santindriyo, iṭṭhārammaṇādīsu rāgādivasena anuddhatindriyoti vuttaṃ hoti. Nipakoti viññū vibhāvī paññavā, sīlānurakkhaṇapaññāya cīvarādivicāraṇapaññāya āvāsādisattasappāyaparijānanapaññāya ca samannāgatoti adhippāyo.
ન પગબ્ભોતિ અપ્પગબ્ભો, અટ્ઠટ્ઠાનેન કાયપાગબ્ભિયેન ચતુટ્ઠાનેન વચીપાગબ્ભિયેન અનેકેન ઠાનેન મનોપાગબ્ભિયેન ચ વિરહિતોતિ અત્થો.
Na pagabbhoti appagabbho, aṭṭhaṭṭhānena kāyapāgabbhiyena catuṭṭhānena vacīpāgabbhiyena anekena ṭhānena manopāgabbhiyena ca virahitoti attho.
અટ્ઠટ્ઠાનં કાયપાગબ્ભિયં (મહાનિ॰ ૮૭) નામ સઙ્ઘગણપુગ્ગલભોજનસાલાજન્તાઘરન્હાનતિત્થભિક્ખાચારમગ્ગઅન્તરઘરપ્પવેસનેસુ કાયેન અપ્પતિરૂપકરણં. સેય્યથિદં – ઇધેકચ્ચો સઙ્ઘમજ્ઝે પલ્લત્થિકાય વા નિસીદતિ પાદે પાદમોદહિત્વા વાતિ એવમાદિ. તથા ગણમજ્ઝે ચતુપરિસસન્નિપાતે, તથા વુડ્ઢતરે પુગ્ગલે. ભોજનસાલાયં પન વુડ્ઢાનં આસનં ન દેતિ, નવાનં આસનં પટિબાહતિ. તથા જન્તાઘરે, વુડ્ઢે ચેત્થ અનાપુચ્છા અગ્ગિજાલનાદીનિ કરોતિ. ન્હાનતિત્થે ચ યદિદં ‘‘દહરો વુડ્ઢોતિ પમાણં અકત્વા આગતપટિપાટિયા ન્હાયિતબ્બ’’ન્તિ વુત્તં, તમ્પિ અનાદિયન્તો પચ્છા આગન્ત્વા ઉદકં ઓતરિત્વા વુડ્ઢે ચ નવે ચ બાધેતિ. ભિક્ખાચારમગ્ગે પન અગ્ગાસનઅગ્ગોદકઅગ્ગપિણ્ડત્થં વુડ્ઢાનં પુરતો પુરતો યાતિ, બાહાય બાહં પહરન્તો. અન્તરઘરપ્પવેસને વુડ્ઢાનં પઠમતરં પવિસતિ, દહરેહિ કાયકીળનં કરોતીતિ એવમાદિ.
Aṭṭhaṭṭhānaṃ kāyapāgabbhiyaṃ (mahāni. 87) nāma saṅghagaṇapuggalabhojanasālājantāgharanhānatitthabhikkhācāramaggaantaragharappavesanesu kāyena appatirūpakaraṇaṃ. Seyyathidaṃ – idhekacco saṅghamajjhe pallatthikāya vā nisīdati pāde pādamodahitvā vāti evamādi. Tathā gaṇamajjhe catuparisasannipāte, tathā vuḍḍhatare puggale. Bhojanasālāyaṃ pana vuḍḍhānaṃ āsanaṃ na deti, navānaṃ āsanaṃ paṭibāhati. Tathā jantāghare, vuḍḍhe cettha anāpucchā aggijālanādīni karoti. Nhānatitthe ca yadidaṃ ‘‘daharo vuḍḍhoti pamāṇaṃ akatvā āgatapaṭipāṭiyā nhāyitabba’’nti vuttaṃ, tampi anādiyanto pacchā āgantvā udakaṃ otaritvā vuḍḍhe ca nave ca bādheti. Bhikkhācāramagge pana aggāsanaaggodakaaggapiṇḍatthaṃ vuḍḍhānaṃ purato purato yāti, bāhāya bāhaṃ paharanto. Antaragharappavesane vuḍḍhānaṃ paṭhamataraṃ pavisati, daharehi kāyakīḷanaṃ karotīti evamādi.
ચતુટ્ઠાનં વચીપાગબ્ભિયં (મહાનિ॰ ૮૭) નામ સઙ્ઘગણપુગ્ગલઅન્તરઘરેસુ અપ્પતિરૂપવાચાનિચ્છારણં. સેય્યથિદં – ઇધેકચ્ચો સઙ્ઘમજ્ઝે અનાપુચ્છા ધમ્મં ભાસતિ, તથા પુબ્બે વુત્તપ્પકારે ગણે વુડ્ઢતરે પુગ્ગલે ચ, તત્થ મનુસ્સેહિ પઞ્હં પુટ્ઠો વુડ્ઢતરં અનાપુચ્છા વિસ્સજ્જેતિ, અન્તરઘરે પન ‘‘ઇત્થન્નામે કિં અત્થિ, કિં યાગુ ઉદાહુ ખાદનીયં વા ભોજનીયં વા, કિં મે દસ્સસિ, કિં અજ્જ ખાદિસ્સામિ, કિં ભુઞ્જિસ્સામિ, કિં પિવિસ્સામી’’તિ એવમાદિં ભાસતિ.
Catuṭṭhānaṃ vacīpāgabbhiyaṃ (mahāni. 87) nāma saṅghagaṇapuggalaantaragharesu appatirūpavācānicchāraṇaṃ. Seyyathidaṃ – idhekacco saṅghamajjhe anāpucchā dhammaṃ bhāsati, tathā pubbe vuttappakāre gaṇe vuḍḍhatare puggale ca, tattha manussehi pañhaṃ puṭṭho vuḍḍhataraṃ anāpucchā vissajjeti, antaraghare pana ‘‘itthannāme kiṃ atthi, kiṃ yāgu udāhu khādanīyaṃ vā bhojanīyaṃ vā, kiṃ me dassasi, kiṃ ajja khādissāmi, kiṃ bhuñjissāmi, kiṃ pivissāmī’’ti evamādiṃ bhāsati.
અનેકટ્ઠાનં મનોપાગબ્ભિયં (મહાનિ॰ ૮૭) નામ તેસુ તેસુ ઠાનેસુ કાયવાચાહિ અજ્ઝાચારં અનાપજ્જિત્વાપિ મનસા એવ કામવિતક્કાદિનાનપ્પકારં અપ્પતિરૂપવિતક્કનં.
Anekaṭṭhānaṃ manopāgabbhiyaṃ (mahāni. 87) nāma tesu tesu ṭhānesu kāyavācāhi ajjhācāraṃ anāpajjitvāpi manasā eva kāmavitakkādinānappakāraṃ appatirūpavitakkanaṃ.
કુલેસ્વનનુગિદ્ધોતિ યાનિ તાનિ કુલાનિ ઉપસઙ્કમતિ, તેસુ પચ્ચયતણ્હાય વા અનનુલોમિકગિહિસંસગ્ગવસેન વા અનનુગિદ્ધો, ન સહસોકી, ન સહનન્દી, ન સુખિતેસુ સુખિતો, ન દુક્ખિતેસુ દુક્ખિતો, ન ઉપ્પન્નેસુ કિચ્ચકરણીયેસુ અત્તના વા ઉય્યોગમાપજ્જિતાતિ વુત્તં હોતિ. ઇમિસ્સાય ચ ગાથાય યં ‘‘સુવચો ચસ્સા’’તિ એત્થ વુત્તં અસ્સાતિ વચનં, તં સબ્બપદેહિ સદ્ધિં સન્તુસ્સકો ચ અસ્સ, સુભરો ચ અસ્સાતિ એવં યોજેતબ્બં.
Kulesvananugiddhoti yāni tāni kulāni upasaṅkamati, tesu paccayataṇhāya vā ananulomikagihisaṃsaggavasena vā ananugiddho, na sahasokī, na sahanandī, na sukhitesu sukhito, na dukkhitesu dukkhito, na uppannesu kiccakaraṇīyesu attanā vā uyyogamāpajjitāti vuttaṃ hoti. Imissāya ca gāthāya yaṃ ‘‘suvaco cassā’’ti ettha vuttaṃ assāti vacanaṃ, taṃ sabbapadehi saddhiṃ santussako ca assa, subharo ca assāti evaṃ yojetabbaṃ.
તતિયગાથાવણ્ણના
Tatiyagāthāvaṇṇanā
૩. એવં ભગવા સન્તં પદં અભિસમેચ્ચ વિહરિતુકામસ્સ તદધિગમાય વા પટિપજ્જિતુકામસ્સ વિસેસતો આરઞ્ઞકસ્સ ભિક્ખુનો તદુત્તરિપિ કરણીયં આચિક્ખિત્વા ઇદાનિ અકરણીયમ્પિ આચિક્ખિતુકામો ‘‘ન ચ ખુદ્દમાચરે કિઞ્ચિ, યેન વિઞ્ઞૂ પરે ઉપવદેય્યુ’’ન્તિ ઇમં ઉપડ્ઢગાથમાહ.
3. Evaṃ bhagavā santaṃ padaṃ abhisamecca viharitukāmassa tadadhigamāya vā paṭipajjitukāmassa visesato āraññakassa bhikkhuno taduttaripi karaṇīyaṃ ācikkhitvā idāni akaraṇīyampi ācikkhitukāmo ‘‘na ca khuddamācare kiñci, yena viññū pare upavadeyyu’’nti imaṃ upaḍḍhagāthamāha.
તસ્સત્થો – એવમિમં કરણીયં કરોન્તો યં તં કાયવચીમનોદુચ્ચરિતં ખુદ્દં લામકન્તિ વુચ્ચતિ, તં ન ચ ખુદ્દં સમાચરે, અસમાચરન્તો ચ ન કેવલં ઓળારિકં, કિન્તુ કિઞ્ચિ ન સમાચરે, અપ્પમત્તકમ્પિ અણુમત્તકમ્પિ ન સમાચરેતિ વુત્તં હોતિ.
Tassattho – evamimaṃ karaṇīyaṃ karonto yaṃ taṃ kāyavacīmanoduccaritaṃ khuddaṃ lāmakanti vuccati, taṃ na ca khuddaṃ samācare, asamācaranto ca na kevalaṃ oḷārikaṃ, kintu kiñci na samācare, appamattakampi aṇumattakampi na samācareti vuttaṃ hoti.
તતો તસ્સ સમાચારે સન્દિટ્ઠિકમેવાદીનવં દસ્સેતિ ‘‘યેન વિઞ્ઞૂ પરે ઉપવદેય્યુ’’ન્તિ. એત્થ ચ યસ્મા અવિઞ્ઞૂ પરે અપ્પમાણં. તે હિ અનવજ્જં વા સાવજ્જં કરોન્તિ, અપ્પસાવજ્જં વા મહાસાવજ્જં. વિઞ્ઞૂ એવ પન પમાણં. તે હિ અનુવિચ્ચ પરિયોગાહેત્વા અવણ્ણારહસ્સ અવણ્ણં ભાસન્તિ, વણ્ણારહસ્સ વણ્ણં ભાસન્તિ. તસ્મા ‘‘વિઞ્ઞૂ પરે’’તિ વુત્તં.
Tato tassa samācāre sandiṭṭhikamevādīnavaṃ dasseti ‘‘yena viññū pare upavadeyyu’’nti. Ettha ca yasmā aviññū pare appamāṇaṃ. Te hi anavajjaṃ vā sāvajjaṃ karonti, appasāvajjaṃ vā mahāsāvajjaṃ. Viññū eva pana pamāṇaṃ. Te hi anuvicca pariyogāhetvā avaṇṇārahassa avaṇṇaṃ bhāsanti, vaṇṇārahassa vaṇṇaṃ bhāsanti. Tasmā ‘‘viññū pare’’ti vuttaṃ.
એવં ભગવા ઇમાહિ અડ્ઢતેય્યાહિ ગાથાહિ સન્તં પદં અભિસમેચ્ચ વિહરિતુકામસ્સ તદધિગમાય વા પટિપજ્જિતુકામસ્સ વિસેસતો આરઞ્ઞકસ્સ, આરઞ્ઞકસીસેન ચ સબ્બેસમ્પિ કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા વિહરિતુકામાનં કરણીયાકરણીયભેદં કમ્મટ્ઠાનૂપચારં વત્વા ઇદાનિ તેસં ભિક્ખૂનં તસ્સ દેવતાભયસ્સ પટિઘાતાય પરિત્તત્થં વિપસ્સનાપાદકજ્ઝાનવસેન કમ્મટ્ઠાનત્થઞ્ચ ‘‘સુખિનોવ ખેમિનો હોન્તૂ’’તિઆદિના નયેન મેત્તકથં કથેતુમારદ્ધો.
Evaṃ bhagavā imāhi aḍḍhateyyāhi gāthāhi santaṃ padaṃ abhisamecca viharitukāmassa tadadhigamāya vā paṭipajjitukāmassa visesato āraññakassa, āraññakasīsena ca sabbesampi kammaṭṭhānaṃ gahetvā viharitukāmānaṃ karaṇīyākaraṇīyabhedaṃ kammaṭṭhānūpacāraṃ vatvā idāni tesaṃ bhikkhūnaṃ tassa devatābhayassa paṭighātāya parittatthaṃ vipassanāpādakajjhānavasena kammaṭṭhānatthañca ‘‘sukhinova khemino hontū’’tiādinā nayena mettakathaṃ kathetumāraddho.
તત્થ સુખિનોતિ સુખસમ્પન્ના. ખેમિનોતિ ખેમવન્તો, અભયા નિરુપદ્દવાતિ વુત્તં હોતિ. સબ્બેતિ અનવસેસા. સત્તાતિ પાણિનો. સુખિતત્તાતિ સુખિતચિત્તા. એત્થ ચ કાયિકેન સુખેન સુખિનો, માનસેન સુખિતત્તા, તદુભયેનાપિ સબ્બભયુપદ્દવવિગમેન વા ખેમિનોતિ વેદિતબ્બો. કસ્મા પન એવં વુત્તં? મેત્તાભાવનાકારદસ્સનત્થં. એવઞ્હિ મેત્તા ભાવેતબ્બા ‘‘સબ્બે સત્તા સુખિનો હોન્તૂ’’તિ વા, ‘‘ખેમિનો હોન્તૂ’’તિ વા, ‘‘સુખિતત્તા હોન્તૂ’’તિ વા.
Tattha sukhinoti sukhasampannā. Kheminoti khemavanto, abhayā nirupaddavāti vuttaṃ hoti. Sabbeti anavasesā. Sattāti pāṇino. Sukhitattāti sukhitacittā. Ettha ca kāyikena sukhena sukhino, mānasena sukhitattā, tadubhayenāpi sabbabhayupaddavavigamena vā kheminoti veditabbo. Kasmā pana evaṃ vuttaṃ? Mettābhāvanākāradassanatthaṃ. Evañhi mettā bhāvetabbā ‘‘sabbe sattā sukhino hontū’’ti vā, ‘‘khemino hontū’’ti vā, ‘‘sukhitattā hontū’’ti vā.
ચતુત્થગાથાવણ્ણના
Catutthagāthāvaṇṇanā
૪. એવં યાવ ઉપચારતો અપ્પનાકોટિ, તાવ સઙ્ખેપેન મેત્તાભાવનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ વિત્થારતોપિ તં દસ્સેતું ‘‘યે કેચી’’તિ ગાથાદ્વયમાહ. અથ વા યસ્મા પુથુત્તારમ્મણે પરિચિતં ચિત્તં ન આદિકેનેવ એકત્તે સણ્ઠાતિ આરમ્મણપ્પભેદં પન અનુગન્ત્વા અનુગન્ત્વા કમેન સણ્ઠાતિ, તસ્મા તસ્સ તસથાવરાદિદુકતિકપ્પભેદે આરમ્મણે અનુગન્ત્વા અનુગન્ત્વા સણ્ઠાનત્થમ્પિ ‘‘યે કેચી’’તિ ગાથાદ્વયમાહ. અથ વા યસ્મા યસ્સ યં આરમ્મણં વિભૂતં હોતિ, તસ્સ તત્થ ચિત્તં સુખં તિટ્ઠતિ, તસ્મા તેસં ભિક્ખૂનં યસ્સ યં વિભૂતં આરમ્મણં, તસ્સ તત્થ ચિત્તં સણ્ઠાપેતુકામો તસથાવરાદિદુકતિકારમ્મણભેદદીપકં ‘‘યે કેચી’’તિ ઇમં ગાથાદ્વયમાહ.
4. Evaṃ yāva upacārato appanākoṭi, tāva saṅkhepena mettābhāvanaṃ dassetvā idāni vitthāratopi taṃ dassetuṃ ‘‘ye kecī’’ti gāthādvayamāha. Atha vā yasmā puthuttārammaṇe paricitaṃ cittaṃ na ādikeneva ekatte saṇṭhāti ārammaṇappabhedaṃ pana anugantvā anugantvā kamena saṇṭhāti, tasmā tassa tasathāvarādidukatikappabhede ārammaṇe anugantvā anugantvā saṇṭhānatthampi ‘‘ye kecī’’ti gāthādvayamāha. Atha vā yasmā yassa yaṃ ārammaṇaṃ vibhūtaṃ hoti, tassa tattha cittaṃ sukhaṃ tiṭṭhati, tasmā tesaṃ bhikkhūnaṃ yassa yaṃ vibhūtaṃ ārammaṇaṃ, tassa tattha cittaṃ saṇṭhāpetukāmo tasathāvarādidukatikārammaṇabhedadīpakaṃ ‘‘ye kecī’’ti imaṃ gāthādvayamāha.
એત્થ હિ તસથાવરદુકં દિટ્ઠાદિટ્ઠદુકં દૂરસન્તિકદુકં ભૂતસમ્ભવેસિદુકન્તિ ચત્તારો દુકે, દીઘાદીહિ ચ છહિ પદેહિ મજ્ઝિમપદસ્સ તીસુ અણુકપદસ્સ ચ દ્વીસુ તિકેસુ અત્થસમ્ભવતો દીઘરસ્સમજ્ઝિમતિકં મહન્તાણુકમજ્ઝિમતિકં થૂલાણુકમજ્ઝિમતિકન્તિ તયો તિકે ચ દીપેતિ. તત્થ યે કેચીતિ અનવસેસવચનં. પાણા એવ ભૂતા પાણભૂતા. અથ વા પાણન્તીતિ પાણા, એતેન અસ્સાસપસ્સાસપ્પટિબદ્ધે પઞ્ચવોકારસત્તે ગણ્હાતિ. ભવન્તીતિ ભૂતા, એતેન એકવોકારચતુવોકારસત્તે ગણ્હાતિ. અત્થીતિ સન્તિ સંવિજ્જન્તિ.
Ettha hi tasathāvaradukaṃ diṭṭhādiṭṭhadukaṃ dūrasantikadukaṃ bhūtasambhavesidukanti cattāro duke, dīghādīhi ca chahi padehi majjhimapadassa tīsu aṇukapadassa ca dvīsu tikesu atthasambhavato dīgharassamajjhimatikaṃ mahantāṇukamajjhimatikaṃ thūlāṇukamajjhimatikanti tayo tike ca dīpeti. Tattha ye kecīti anavasesavacanaṃ. Pāṇā eva bhūtā pāṇabhūtā. Atha vā pāṇantīti pāṇā, etena assāsapassāsappaṭibaddhe pañcavokārasatte gaṇhāti. Bhavantīti bhūtā, etena ekavokāracatuvokārasatte gaṇhāti. Atthīti santi saṃvijjanti.
એવં ‘‘યે કેચિ પાણભૂતત્થી’’તિ ઇમિના વચનેન દુકતિકેહિ સઙ્ગહેતબ્બે સબ્બસત્તે એકતો દસ્સેત્વા ઇદાનિ સબ્બેપિ તે તસા વા થાવરા વ નવસેસાતિ ઇમિના દુકેન સઙ્ગહેત્વા દસ્સેતિ.
Evaṃ ‘‘ye keci pāṇabhūtatthī’’ti iminā vacanena dukatikehi saṅgahetabbe sabbasatte ekato dassetvā idāni sabbepi te tasā vā thāvarā va navasesāti iminā dukena saṅgahetvā dasseti.
તત્થ તસન્તીતિ તસા, સતણ્હાનં સભયાનઞ્ચેતં અધિવચનં. તિટ્ઠન્તીતિ થાવરા, પહીનતણ્હાભયાનં અરહતં એતં અધિવચનં. નત્થિ તેસં અવસેસન્તિ અનવસેસા, સબ્બેપીતિ વુત્તં હોતિ. યઞ્ચ દુતિયગાથાય અન્તે વુત્તં, તં સબ્બદુકતિકેહિ સમ્બન્ધિતબ્બં ‘‘યે કેચિ પાણભૂતત્થિ તસા વા થાવરા વા અનવસેસા, ઇમેપિ સબ્બે સત્તા ભવન્તુ સુખિતત્તા. એવં યાવ ભૂતા વા સમ્ભવેસી વા, ઇમેપિ સબ્બે સત્તા ભવન્તુ સુખિતત્તા’’તિ.
Tattha tasantīti tasā, sataṇhānaṃ sabhayānañcetaṃ adhivacanaṃ. Tiṭṭhantīti thāvarā, pahīnataṇhābhayānaṃ arahataṃ etaṃ adhivacanaṃ. Natthi tesaṃ avasesanti anavasesā, sabbepīti vuttaṃ hoti. Yañca dutiyagāthāya ante vuttaṃ, taṃ sabbadukatikehi sambandhitabbaṃ ‘‘ye keci pāṇabhūtatthi tasā vā thāvarā vā anavasesā, imepi sabbe sattā bhavantu sukhitattā. Evaṃ yāva bhūtā vā sambhavesī vā, imepi sabbe sattā bhavantu sukhitattā’’ti.
ઇદાનિ દીઘરસ્સમજ્ઝિમાદિતિકત્તયદીપકેસુ દીઘા વાતિઆદીસુ છસુ પદેસુ દીઘાતિ દીઘત્તભાવા નાગમચ્છગોધાદયો. અનેકબ્યામસતપ્પમાણાપિ હિ મહાસમુદ્દે નાગાનં અત્તભાવા અનેકયોજનપ્પમાણા ચ મચ્છગોધાદીનં અત્તભાવા હોન્તિ. મહન્તાતિ મહન્તત્તભાવા જલે મચ્છકચ્છપાદયો, થલે હત્થિનાગાદયો, અમનુસ્સેસુ દાનવાદયો . આહ ચ ‘‘રાહુગ્ગં અત્તભાવીન’’ન્તિ (અ॰ નિ॰ ૪.૧૫). તસ્સ હિ અત્તભાવો ઉબ્બેધેન ચત્તારિ યોજનસહસ્સાનિ અટ્ઠ ચ યોજનસતાનિ, બાહૂ દ્વાદસયોજનસતપરિમાણા, પઞ્ઞાસયોજનં ભમુકન્તરં, તથા અઙ્ગુલન્તરિકા, હત્થતલાનિ દ્વે યોજનસતાનીતિ. મજ્ઝિમાતિ અસ્સગોણમહિંસસૂકરાદીનં અત્તભાવા. રસ્સકાતિ તાસુ તાસુ જાતીસુ વામનાદયો દીઘમજ્ઝિમેહિ ઓમકપ્પમાણા સત્તા. અણુકાતિ મંસચક્ખુસ્સ અગોચરા દિબ્બચક્ખુવિસયા ઉદકાદીસુ નિબ્બત્તા સુખુમત્તભાવા સત્તા ઊકાદયો વા. અપિચ યે તાસુ તાસુ જાતીસુ મહન્તમજ્ઝિમેહિ થૂલમજ્ઝિમેહિ ચ ઓમકપ્પમાણા સત્તા, તે અણુકાતિ વેદિતબ્બા. થૂલાતિ પરિમણ્ડલત્તભાવા સિપ્પિકસમ્બુકાદયો સત્તા.
Idāni dīgharassamajjhimāditikattayadīpakesu dīghā vātiādīsu chasu padesu dīghāti dīghattabhāvā nāgamacchagodhādayo. Anekabyāmasatappamāṇāpi hi mahāsamudde nāgānaṃ attabhāvā anekayojanappamāṇā ca macchagodhādīnaṃ attabhāvā honti. Mahantāti mahantattabhāvā jale macchakacchapādayo, thale hatthināgādayo, amanussesu dānavādayo . Āha ca ‘‘rāhuggaṃ attabhāvīna’’nti (a. ni. 4.15). Tassa hi attabhāvo ubbedhena cattāri yojanasahassāni aṭṭha ca yojanasatāni, bāhū dvādasayojanasataparimāṇā, paññāsayojanaṃ bhamukantaraṃ, tathā aṅgulantarikā, hatthatalāni dve yojanasatānīti. Majjhimāti assagoṇamahiṃsasūkarādīnaṃ attabhāvā. Rassakāti tāsu tāsu jātīsu vāmanādayo dīghamajjhimehi omakappamāṇā sattā. Aṇukāti maṃsacakkhussa agocarā dibbacakkhuvisayā udakādīsu nibbattā sukhumattabhāvā sattā ūkādayo vā. Apica ye tāsu tāsu jātīsu mahantamajjhimehi thūlamajjhimehi ca omakappamāṇā sattā, te aṇukāti veditabbā. Thūlāti parimaṇḍalattabhāvā sippikasambukādayo sattā.
પઞ્ચમગાથાવણ્ણના
Pañcamagāthāvaṇṇanā
૫. એવં તીહિ તિકેહિ અનવસેસતો સત્તે દસ્સેત્વા ઇદાનિ ‘‘દિટ્ઠા વા યે વ અદિટ્ઠા’’તિઆદીહિ તીહિ દુકેહિપિ તે સઙ્ગહેત્વા દસ્સેતિ.
5. Evaṃ tīhi tikehi anavasesato satte dassetvā idāni ‘‘diṭṭhā vā ye va adiṭṭhā’’tiādīhi tīhi dukehipi te saṅgahetvā dasseti.
તત્થ દિટ્ઠાતિ યે અત્તનો ચક્ખુસ્સ આપાથમાગતવસેન દિટ્ઠપુબ્બા. અદિટ્ઠાતિ યે પરસમુદ્દપરસેલપરચક્કવાળાદીસુ ઠિતા. ‘‘યે વા દૂરે વસન્તિ અવિદૂરે’’તિ ઇમિના પન દુકેન અત્તનો અત્તભાવસ્સ દૂરે ચ અવિદૂરે ચ વસન્તે સત્તે દસ્સેતિ, તે અપદદ્વિપદવસેન વેદિતબ્બા. અત્તનો હિ કાયે વસન્તા સત્તા અવિદૂરે, બહિકાયે વસન્તા સત્તા દૂરે. તથા અન્તોઉપચારે વસન્તા અવિદૂરે, બહિઉપચારે વસન્તા દૂરે. અત્તનો વિહારે ગામે જનપદે દીપે ચક્કવાળે વસન્તા અવિદૂરે, પરચક્કવાળે વસન્તા દૂરે વસન્તીતિ વુચ્ચન્તિ.
Tattha diṭṭhāti ye attano cakkhussa āpāthamāgatavasena diṭṭhapubbā. Adiṭṭhāti ye parasamuddaparaselaparacakkavāḷādīsu ṭhitā. ‘‘Ye vā dūre vasanti avidūre’’ti iminā pana dukena attano attabhāvassa dūre ca avidūre ca vasante satte dasseti, te apadadvipadavasena veditabbā. Attano hi kāye vasantā sattā avidūre, bahikāye vasantā sattā dūre. Tathā antoupacāre vasantā avidūre, bahiupacāre vasantā dūre. Attano vihāre gāme janapade dīpe cakkavāḷe vasantā avidūre, paracakkavāḷe vasantā dūre vasantīti vuccanti.
ભૂતાતિ જાતા અભિનિબ્બત્તા. યે ભૂતા એવ, ન પુન ભવિસ્સન્તીતિ સઙ્ખ્યં ગચ્છન્તિ, તેસં ખીણાસવાનં એતં અધિવચનં. સમ્ભવમેસન્તીતિ સમ્ભવેસી. અપ્પહીનભવસંયોજનત્તા આયતિમ્પિ સમ્ભવં એસન્તાનં સેખપુથુજ્જનાનમેતં અધિવચનં. અથ વા ચતૂસુ યોનીસુ અણ્ડજજલાબુજા સત્તા યાવ અણ્ડકોસં વત્થિકોસઞ્ચ ન ભિન્દન્તિ, તાવ સમ્ભવેસી નામ, અણ્ડકોસં વત્થિકોસઞ્ચ ભિન્દિત્વા બહિ નિક્ખન્તા ભૂતા નામ . સંસેદજા ઓપપાતિકા ચ પઠમચિત્તક્ખણે સમ્ભવેસી નામ, દુતિયચિત્તક્ખણતો પભુતિ ભૂતા નામ. યેન વા ઇરિયાપથેન જાયન્તિ, યાવ તતો અઞ્ઞં ન પાપુણન્તિ, તાવ સમ્ભવેસી નામ, તતો પરં ભૂતાતિ.
Bhūtāti jātā abhinibbattā. Ye bhūtā eva, na puna bhavissantīti saṅkhyaṃ gacchanti, tesaṃ khīṇāsavānaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Sambhavamesantīti sambhavesī. Appahīnabhavasaṃyojanattā āyatimpi sambhavaṃ esantānaṃ sekhaputhujjanānametaṃ adhivacanaṃ. Atha vā catūsu yonīsu aṇḍajajalābujā sattā yāva aṇḍakosaṃ vatthikosañca na bhindanti, tāva sambhavesī nāma, aṇḍakosaṃ vatthikosañca bhinditvā bahi nikkhantā bhūtā nāma . Saṃsedajā opapātikā ca paṭhamacittakkhaṇe sambhavesī nāma, dutiyacittakkhaṇato pabhuti bhūtā nāma. Yena vā iriyāpathena jāyanti, yāva tato aññaṃ na pāpuṇanti, tāva sambhavesī nāma, tato paraṃ bhūtāti.
છટ્ઠગાથાવણ્ણના
Chaṭṭhagāthāvaṇṇanā
૬. એવં ભગવા ‘‘સુખિનો વા’’તિઆદીહિ અડ્ઢતેય્યાહિ ગાથાહિ નાનપ્પકારતો તેસં ભિક્ખૂનં હિતસુખાગમપત્થનાવસેન સત્તેસુ મેત્તાભાવનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ અહિતદુક્ખાનાગમપત્થનાવસેનાપિ તં દસ્સેન્તો આહ ‘‘ન પરો પરં નિકુબ્બેથા’’તિ. એસ પોરાણો પાઠો, ઇદાનિ પન ‘‘પરં હી’’તિપિ પઠન્તિ, અયં ન સોભનો.
6. Evaṃ bhagavā ‘‘sukhino vā’’tiādīhi aḍḍhateyyāhi gāthāhi nānappakārato tesaṃ bhikkhūnaṃ hitasukhāgamapatthanāvasena sattesu mettābhāvanaṃ dassetvā idāni ahitadukkhānāgamapatthanāvasenāpi taṃ dassento āha ‘‘na paro paraṃ nikubbethā’’ti. Esa porāṇo pāṭho, idāni pana ‘‘paraṃ hī’’tipi paṭhanti, ayaṃ na sobhano.
તત્થ પરોતિ પરજનો. પરન્તિ પરજનં. ન નિકુબ્બેથાતિ ન વઞ્ચેય્ય. નાતિમઞ્ઞેથાતિ ન અતિક્કમિત્વા મઞ્ઞેય્ય. કત્થચીતિ કત્થચિ ઓકાસે, ગામે વા ગામખેત્તે વા ઞાતિમજ્ઝે વા પૂગમજ્ઝે વાતિઆદિ. નન્તિ એતં. કઞ્ચીતિ યં કઞ્ચિ ખત્તિયં વા બ્રાહ્મણં વા ગહટ્ઠં વા પબ્બજિતં વા સુખિતં વા દુક્ખિતં વાતિઆદિ. બ્યારોસના પટિઘસઞ્ઞાતિ કાયવચીવિકારેહિ બ્યારોસનાય ચ મનોવિકારેન પટિઘસઞ્ઞાય ચ. ‘‘બ્યારોસનાય પટિઘસઞ્ઞાયા’’તિ હિ વત્તબ્બે ‘‘બ્યારોસના પટિઘસઞ્ઞા’’તિ વુચ્ચતિ, યથા ‘‘સમ્મદઞ્ઞાય વિમુત્તા’’તિ વત્તબ્બે ‘‘સમ્મદઞ્ઞા વિમુત્તા’’તિ, યથા ચ ‘‘અનુપુબ્બસિક્ખાય અનુપુબ્બકિરિયાય અનુપુબ્બપટિપદાયા’’તિ વત્તબ્બે ‘‘અનુપુબ્બસિક્ખા અનુપુબ્બકિરિયા અનુપુબ્બપટિપદા’’તિ. નાઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ દુક્ખમિચ્છેય્યાતિ અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ દુક્ખં ન ઇચ્છેય્ય . કિં વુત્તં હોતિ? ન કેવલં ‘‘સુખિનો વા ખેમિનો વા હોન્તૂ’’તિઆદિમનસિકારવસેનેવ મેત્તં ભાવેય્ય, કિન્તુ ‘‘અહોવત યો કોચિ પરપુગ્ગલો યં કઞ્ચિ પરપુગ્ગલં વઞ્ચનાદીહિ નિકતીહિ ન નિકુબ્બેથ, જાતિઆદીહિ ચ નવહિ માનવત્થૂહિ કત્થચિ પદેસે કઞ્ચિ પરપુગ્ગલં નાતિમઞ્ઞેય્ય, અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ ચ બ્યારોસનાય વા પટિઘસઞ્ઞાય વા દુક્ખં ન ઇચ્છેય્યા’’તિ એવમ્પિ મનસિકરોન્તો ભાવેય્યાતિ.
Tattha paroti parajano. Paranti parajanaṃ. Na nikubbethāti na vañceyya. Nātimaññethāti na atikkamitvā maññeyya. Katthacīti katthaci okāse, gāme vā gāmakhette vā ñātimajjhe vā pūgamajjhe vātiādi. Nanti etaṃ. Kañcīti yaṃ kañci khattiyaṃ vā brāhmaṇaṃ vā gahaṭṭhaṃ vā pabbajitaṃ vā sukhitaṃ vā dukkhitaṃ vātiādi. Byārosanā paṭighasaññāti kāyavacīvikārehi byārosanāya ca manovikārena paṭighasaññāya ca. ‘‘Byārosanāya paṭighasaññāyā’’ti hi vattabbe ‘‘byārosanā paṭighasaññā’’ti vuccati, yathā ‘‘sammadaññāya vimuttā’’ti vattabbe ‘‘sammadaññā vimuttā’’ti, yathā ca ‘‘anupubbasikkhāya anupubbakiriyāya anupubbapaṭipadāyā’’ti vattabbe ‘‘anupubbasikkhā anupubbakiriyā anupubbapaṭipadā’’ti. Nāññamaññassa dukkhamiccheyyāti aññamaññassa dukkhaṃ na iccheyya . Kiṃ vuttaṃ hoti? Na kevalaṃ ‘‘sukhino vā khemino vā hontū’’tiādimanasikāravaseneva mettaṃ bhāveyya, kintu ‘‘ahovata yo koci parapuggalo yaṃ kañci parapuggalaṃ vañcanādīhi nikatīhi na nikubbetha, jātiādīhi ca navahi mānavatthūhi katthaci padese kañci parapuggalaṃ nātimaññeyya, aññamaññassa ca byārosanāya vā paṭighasaññāya vā dukkhaṃ na iccheyyā’’ti evampi manasikaronto bhāveyyāti.
સત્તમગાથાવણ્ણના
Sattamagāthāvaṇṇanā
૭. એવં અહિતદુક્ખાનાગમપત્થનાવસેન અત્થતો મેત્તાભાવનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તમેવ ઉપમાય દસ્સેન્તો આહ ‘‘માતા યથા નિયંપુત્ત’’ન્તિ.
7. Evaṃ ahitadukkhānāgamapatthanāvasena atthato mettābhāvanaṃ dassetvā idāni tameva upamāya dassento āha ‘‘mātā yathā niyaṃputta’’nti.
તસ્સત્થો – યથા માતા નિયં પુત્તં અત્તનિ જાતં ઓરસં પુત્તં, તઞ્ચ એકપુત્તમેવ આયુસા અનુરક્ખે, તસ્સ દુક્ખાગમપ્પટિબાહનત્થં અત્તનો આયુમ્પિ ચજિત્વા તં અનુરક્ખે, એવમ્પિ સબ્બભૂતેસુ ઇદં મેત્તાખ્યં માનસં ભાવયે, પુનપ્પુનં જનયે વડ્ઢયે, તઞ્ચ અપરિમાણસત્તારમ્મણવસેન એકસ્મિં વા સત્તે અનવસેસફરણવસેન અપરિમાણં ભાવયેતિ.
Tassattho – yathā mātā niyaṃ puttaṃ attani jātaṃ orasaṃ puttaṃ, tañca ekaputtameva āyusā anurakkhe, tassa dukkhāgamappaṭibāhanatthaṃ attano āyumpi cajitvā taṃ anurakkhe, evampi sabbabhūtesu idaṃ mettākhyaṃ mānasaṃ bhāvaye, punappunaṃ janaye vaḍḍhaye, tañca aparimāṇasattārammaṇavasena ekasmiṃ vā satte anavasesapharaṇavasena aparimāṇaṃ bhāvayeti.
અટ્ઠમગાથાવણ્ણના
Aṭṭhamagāthāvaṇṇanā
૮. એવં સબ્બાકારેન મેત્તાભાવનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તસ્સેવ વડ્ઢનં દસ્સેન્તો આહ ‘‘મેત્તઞ્ચ સબ્બલોકસ્મી’’તિ.
8. Evaṃ sabbākārena mettābhāvanaṃ dassetvā idāni tasseva vaḍḍhanaṃ dassento āha ‘‘mettañca sabbalokasmī’’ti.
તત્થ મિજ્જતિ તાયતિ ચાતિ મિત્તો, હિતજ્ઝાસયતાય સિનિય્હતિ, અહિતાગમતો રક્ખતિ ચાતિ અત્થો. મિત્તસ્સ ભાવો મેત્તં. સબ્બલોકસ્મીતિ અનવસેસે સત્તલોકે. મનસિ ભવન્તિ માનસં. તઞ્હિ ચિત્તસમ્પયુત્તત્તા એવં વુત્તં. ભાવયેતિ વડ્ઢયે. ન અસ્સ પરિમાણન્તિ અપરિમાણં, અપ્પમાણસત્તારમ્મણતાય એવં વુત્તં. ઉદ્ધન્તિ ઉપરિ, તેન અરૂપભવં ગણ્હાતિ. અધોતિ હેટ્ઠા, તેન કામભવં ગણ્હાતિ. તિરિયન્તિ વેમજ્ઝં, તેન રૂપભવં ગણ્હાતિ. અસમ્બાધન્તિ સમ્બાધવિરહિતં, ભિન્નસીમન્તિ વુત્તં હોતિ. સીમા નામ પચ્ચત્થિકો વુચ્ચતિ, તસ્મિમ્પિ પવત્તન્તિ અત્થો. અવેરન્તિ વેરવિરહિતં , અન્તરન્તરાપિ વેરચેતનાપાતુભાવવિરહિતન્તિ અત્થો. અસપત્તન્તિ વિગતપચ્ચત્થિકં. મેત્તાવિહારી હિ પુગ્ગલો મનુસ્સાનં પિયો હોતિ, અમનુસ્સાનં પિયો હોતિ, નાસ્સ કોચિ પચ્ચત્થિકો હોતિ, તેનસ્સ તં માનસં વિગતપચ્ચત્થિકત્તા અસપત્તન્તિ વુચ્ચતિ. પરિયાયવચનઞ્હિ એતં, યદિદં પચ્ચત્થિકો સપત્તોતિ. અયં અનુપદતો અત્થવણ્ણના.
Tattha mijjati tāyati cāti mitto, hitajjhāsayatāya siniyhati, ahitāgamato rakkhati cāti attho. Mittassa bhāvo mettaṃ. Sabbalokasmīti anavasese sattaloke. Manasi bhavanti mānasaṃ. Tañhi cittasampayuttattā evaṃ vuttaṃ. Bhāvayeti vaḍḍhaye. Na assa parimāṇanti aparimāṇaṃ, appamāṇasattārammaṇatāya evaṃ vuttaṃ. Uddhanti upari, tena arūpabhavaṃ gaṇhāti. Adhoti heṭṭhā, tena kāmabhavaṃ gaṇhāti. Tiriyanti vemajjhaṃ, tena rūpabhavaṃ gaṇhāti. Asambādhanti sambādhavirahitaṃ, bhinnasīmanti vuttaṃ hoti. Sīmā nāma paccatthiko vuccati, tasmimpi pavattanti attho. Averanti veravirahitaṃ , antarantarāpi veracetanāpātubhāvavirahitanti attho. Asapattanti vigatapaccatthikaṃ. Mettāvihārī hi puggalo manussānaṃ piyo hoti, amanussānaṃ piyo hoti, nāssa koci paccatthiko hoti, tenassa taṃ mānasaṃ vigatapaccatthikattā asapattanti vuccati. Pariyāyavacanañhi etaṃ, yadidaṃ paccatthiko sapattoti. Ayaṃ anupadato atthavaṇṇanā.
અયં પનેત્થ અધિપ્પેતત્થદીપના – યદિદં ‘‘એવમ્પિ સબ્બભૂતેસુ માનસં ભાવયે અપરિમાણ’’ન્તિ વુત્તં, તઞ્ચેતં અપરિમાણં મેત્તં માનસં સબ્બલોકસ્મિં ભાવયે વડ્ઢયે, વુડ્ઢિં વિરૂળ્હિં વેપુલ્લં ગમયે પાપયે. કથં? ઉદ્ધં અધો ચ તિરિયઞ્ચ, ઉદ્ધં યાવ ભવગ્ગા, અધો યાવ અવીચિતો, તિરિયં યાવ અવસેસદિસા. ઉદ્ધં વા આરુપ્પં, અધો કામધાતું, તિરિયં રૂપધાતું અનવસેસં ફરન્તો. એવં ભાવેન્તોપિ ચ તં યથા અસમ્બાધં અવેરં અસપત્તઞ્ચ હોતિ, તથા સમ્બાધવેરસપત્તાનં અભાવં કરોન્તો ભાવયે. યં વા તં ભાવનાસમ્પદં પત્તં સબ્બત્થ ઓકાસલોકવસેન અસમ્બાધં, અત્તનો પરેસુ આઘાતપ્પટિવિનયનેન અવેરં, અત્તનિ ચ પરેસં આઘાતવિનયનેન અસપત્તં હોતિ. તં અસમ્બાધમવેરમસપત્તં અપરિમાણં મેત્તં માનસં ઉદ્ધં અધો તિરિયઞ્ચાતિ તિવિધપરિચ્છેદે સબ્બલોકસ્મિં ભાવયે વડ્ઢયેતિ.
Ayaṃ panettha adhippetatthadīpanā – yadidaṃ ‘‘evampi sabbabhūtesu mānasaṃ bhāvaye aparimāṇa’’nti vuttaṃ, tañcetaṃ aparimāṇaṃ mettaṃ mānasaṃ sabbalokasmiṃ bhāvaye vaḍḍhaye, vuḍḍhiṃ virūḷhiṃ vepullaṃ gamaye pāpaye. Kathaṃ? Uddhaṃ adho ca tiriyañca, uddhaṃ yāva bhavaggā, adho yāva avīcito, tiriyaṃ yāva avasesadisā. Uddhaṃ vā āruppaṃ, adho kāmadhātuṃ, tiriyaṃ rūpadhātuṃ anavasesaṃ pharanto. Evaṃ bhāventopi ca taṃ yathā asambādhaṃ averaṃ asapattañca hoti, tathā sambādhaverasapattānaṃ abhāvaṃ karonto bhāvaye. Yaṃ vā taṃ bhāvanāsampadaṃ pattaṃ sabbattha okāsalokavasena asambādhaṃ, attano paresu āghātappaṭivinayanena averaṃ, attani ca paresaṃ āghātavinayanena asapattaṃ hoti. Taṃ asambādhamaveramasapattaṃ aparimāṇaṃ mettaṃ mānasaṃ uddhaṃ adho tiriyañcāti tividhaparicchede sabbalokasmiṃ bhāvaye vaḍḍhayeti.
નવમગાથાવણ્ણના
Navamagāthāvaṇṇanā
૯. એવં મેત્તાભાવનાય વડ્ઢનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ તં ભાવનમનુયુત્તસ્સ વિહરતો ઇરિયાપથનિયમાભાવં દસ્સેન્તો આહ ‘‘તિટ્ઠં ચરં…પે॰… અધિટ્ઠેય્યા’’તિ.
9. Evaṃ mettābhāvanāya vaḍḍhanaṃ dassetvā idāni taṃ bhāvanamanuyuttassa viharato iriyāpathaniyamābhāvaṃ dassento āha ‘‘tiṭṭhaṃ caraṃ…pe… adhiṭṭheyyā’’ti.
તસ્સત્થો – એવમેતં મેત્તં માનસં ભાવેન્તો સો ‘‘નિસીદતિ પલ્લઙ્કં આભુજિત્વા ઉજું કાયં પણિધાયા’’તિઆદીસુ વિય ઇરિયાપથનિયમં અકત્વા યથાસુખં અઞ્ઞતરઞ્ઞતરઇરિયાપથબાધનવિનોદનં કરોન્તો તિટ્ઠં વા ચરં વા નિસિન્નો વા સયાનો વા યાવતા વિગતમિદ્ધો અસ્સ, અથ એતં મેત્તાઝાનસતિં અધિટ્ઠેય્ય.
Tassattho – evametaṃ mettaṃ mānasaṃ bhāvento so ‘‘nisīdati pallaṅkaṃ ābhujitvā ujuṃ kāyaṃ paṇidhāyā’’tiādīsu viya iriyāpathaniyamaṃ akatvā yathāsukhaṃ aññataraññatarairiyāpathabādhanavinodanaṃ karonto tiṭṭhaṃ vā caraṃ vā nisinno vā sayāno vā yāvatā vigatamiddho assa, atha etaṃ mettājhānasatiṃ adhiṭṭheyya.
અથ વા એવં મેત્તાભાવનાય વડ્ઢનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ વસીભાવં દસ્સેન્તો આહ ‘‘તિટ્ઠં ચર’’ન્તિ. વસિપ્પત્તો હિ તિટ્ઠં વા ચરં વા નિસિન્નો વા સયાનો વા યાવતા ઇરિયાપથેન એતં મેત્તાઝાનસતિં અધિટ્ઠાતુકામો હોતિ, અથ વા તિટ્ઠં વા ચરં વા…પે॰… સયાનો વાતિ ન તસ્સ ઠાનાદીનિ અન્તરાયકરાનિ હોન્તિ, અપિચ ખો યાવતા એતં મેત્તાઝાનસતિં અધિટ્ઠાતુકામો હોતિ, તાવતા વિગતમિદ્ધો હુત્વા અધિટ્ઠાતિ, નત્થિ તસ્સ તત્થ દન્ધાયિતત્તં. તેનાહ ‘‘તિટ્ઠં ચરં નિસિન્નો વ, સયાનો યાવતાસ્સ વિતમિદ્ધો. એતં સતિં અધિટ્ઠેય્યા’’તિ.
Atha vā evaṃ mettābhāvanāya vaḍḍhanaṃ dassetvā idāni vasībhāvaṃ dassento āha ‘‘tiṭṭhaṃ cara’’nti. Vasippatto hi tiṭṭhaṃ vā caraṃ vā nisinno vā sayāno vā yāvatā iriyāpathena etaṃ mettājhānasatiṃ adhiṭṭhātukāmo hoti, atha vā tiṭṭhaṃ vā caraṃ vā…pe… sayāno vāti na tassa ṭhānādīni antarāyakarāni honti, apica kho yāvatā etaṃ mettājhānasatiṃ adhiṭṭhātukāmo hoti, tāvatā vigatamiddho hutvā adhiṭṭhāti, natthi tassa tattha dandhāyitattaṃ. Tenāha ‘‘tiṭṭhaṃ caraṃ nisinno va, sayāno yāvatāssa vitamiddho. Etaṃ satiṃ adhiṭṭheyyā’’ti.
તસ્સાયમધિપ્પાયો – યં તં ‘‘મેત્તઞ્ચ સબ્બલોકસ્મિ, માનસં ભાવયે’’તિ વુત્તં, તં યથા ભાવેય્ય, યથા ઠાનાદીસુ યાવતા ઇરિયાપથેન ઠાનાદીનિ વા અનાદિયિત્વા યાવતા એતં મેત્તાઝાનસતિં અધિટ્ઠાતુકામો અસ્સ, તાવતા વિગતમિદ્ધોવ હુત્વા એતં સતિં અધિટ્ઠેય્યાતિ.
Tassāyamadhippāyo – yaṃ taṃ ‘‘mettañca sabbalokasmi, mānasaṃ bhāvaye’’ti vuttaṃ, taṃ yathā bhāveyya, yathā ṭhānādīsu yāvatā iriyāpathena ṭhānādīni vā anādiyitvā yāvatā etaṃ mettājhānasatiṃ adhiṭṭhātukāmo assa, tāvatā vigatamiddhova hutvā etaṃ satiṃ adhiṭṭheyyāti.
એવં મેત્તાભાવનાય વસીભાવં દસ્સેન્તો ‘‘એતં સતિં અધિટ્ઠેય્યા’’તિ તસ્મિં મેત્તાવિહારે નિયોજેત્વા ઇદાનિ તં વિહારં થુનન્તો આહ ‘‘બ્રહ્મમેતં વિહારમિધમાહૂ’’તિ.
Evaṃ mettābhāvanāya vasībhāvaṃ dassento ‘‘etaṃ satiṃ adhiṭṭheyyā’’ti tasmiṃ mettāvihāre niyojetvā idāni taṃ vihāraṃ thunanto āha ‘‘brahmametaṃ vihāramidhamāhū’’ti.
તસ્સત્થો – ય્વાયં ‘‘સુખિનો વા ખેમિનો વા હોન્તૂ’’તિઆદિ કત્વા યાવ ‘‘એતં સતિં અધિટ્ઠેય્યા’’તિ વણ્ણિતો મેત્તાવિહારો. એતં ચતૂસુ દિબ્બબ્રહ્મઅરિયઇરિયાપથવિહારેસુ નિદ્દોસત્તા અત્તનોપિ પરેસમ્પિ અત્થકરત્તા ચ ઇધ અરિયસ્સ ધમ્મવિનયે બ્રહ્મવિહારમાહુ સેટ્ઠવિહારમાહૂતિ, યતો સતતં સમિતં અબ્બોકિણ્ણં તિટ્ઠં ચરં નિસિન્નો વા સયાનો વા યાવતાસ્સ વિગતમિદ્ધો, એતં સતિં અધિટ્ઠેય્યાતિ.
Tassattho – yvāyaṃ ‘‘sukhino vā khemino vā hontū’’tiādi katvā yāva ‘‘etaṃ satiṃ adhiṭṭheyyā’’ti vaṇṇito mettāvihāro. Etaṃ catūsu dibbabrahmaariyairiyāpathavihāresu niddosattā attanopi paresampi atthakarattā ca idha ariyassa dhammavinaye brahmavihāramāhu seṭṭhavihāramāhūti, yato satataṃ samitaṃ abbokiṇṇaṃ tiṭṭhaṃ caraṃ nisinno vā sayāno vā yāvatāssa vigatamiddho, etaṃ satiṃ adhiṭṭheyyāti.
દસમગાથાવણ્ણના
Dasamagāthāvaṇṇanā
૧૦. એવં ભગવા તેસં ભિક્ખૂનં નાનપ્પકારતો મેત્તાભાવનં દસ્સેત્વા ઇદાનિ યસ્મા મેત્તા સત્તારમ્મણત્તા અત્તદિટ્ઠિયા આસન્ના હોતિ, તસ્મા દિટ્ઠિગહનનિસેધનમુખેન તેસં ભિક્ખૂનં તદેવ મેત્તાઝાનં પાદકં કત્વા અરિયભૂમિપ્પત્તિં દસ્સેન્તો ‘‘દિટ્ઠિઞ્ચ અનુપગ્ગમ્મા’’તિ ઇમાય ગાથાય દેસનં સમાપેસિ.
10. Evaṃ bhagavā tesaṃ bhikkhūnaṃ nānappakārato mettābhāvanaṃ dassetvā idāni yasmā mettā sattārammaṇattā attadiṭṭhiyā āsannā hoti, tasmā diṭṭhigahananisedhanamukhena tesaṃ bhikkhūnaṃ tadeva mettājhānaṃ pādakaṃ katvā ariyabhūmippattiṃ dassento ‘‘diṭṭhiñca anupaggammā’’ti imāya gāthāya desanaṃ samāpesi.
તસ્સત્થો – ય્વાયં ‘‘બ્રહ્મમેતં વિહારમિધમાહૂ’’તિ સંવણ્ણિતો મેત્તાઝાનવિહારો, તતો વુટ્ઠાય યે તત્થ વિતક્કવિચારાદયો ધમ્મા, તે તેસઞ્ચ વત્થાદિઅનુસારેન રૂપધમ્મે પરિગ્ગહેત્વા ઇમિના નામરૂપપરિચ્છેદેન ‘‘સુદ્ધસઙ્ખારપુઞ્જોયં, નયિધ સત્તૂપલબ્ભતી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૧૭૧; મહાનિ॰ ૧૮૬) એવં દિટ્ઠિઞ્ચ અનુપગ્ગમ્મ અનુપુબ્બેન લોકુત્તરસીલેન સીલવા હુત્વા લોકુત્તરસીલસમ્પયુત્તેનેવ સોતાપત્તિમગ્ગસમ્માદિટ્ઠિસઞ્ઞિતેન દસ્સનેન સમ્પન્નો, તતો પરં યોપાયં વત્થુકામેસુ ગેધો કિલેસકામો અપ્પહીનો હોતિ, તમ્પિ સકદાગામિઅનાગામિમગ્ગેહિ તનુભાવેન અનવસેસપ્પહાનેન ચ કામેસુ ગેધં વિનેય્ય વિનયિત્વા વૂપસમેત્વા ન હિ જાતુ ગબ્ભસેય્યં પુન રેતિ એકંસેનેવ પુન ગબ્ભસેય્યં ન એતિ. સુદ્ધાવાસેસુ નિબ્બત્તિત્વા તત્થેવ અરહત્તં પાપુણિત્વા પરિનિબ્બાતીતિ.
Tassattho – yvāyaṃ ‘‘brahmametaṃ vihāramidhamāhū’’ti saṃvaṇṇito mettājhānavihāro, tato vuṭṭhāya ye tattha vitakkavicārādayo dhammā, te tesañca vatthādianusārena rūpadhamme pariggahetvā iminā nāmarūpaparicchedena ‘‘suddhasaṅkhārapuñjoyaṃ, nayidha sattūpalabbhatī’’ti (saṃ. ni. 1.171; mahāni. 186) evaṃ diṭṭhiñca anupaggamma anupubbena lokuttarasīlena sīlavā hutvā lokuttarasīlasampayutteneva sotāpattimaggasammādiṭṭhisaññitena dassanena sampanno, tato paraṃ yopāyaṃ vatthukāmesu gedho kilesakāmo appahīno hoti, tampi sakadāgāmianāgāmimaggehi tanubhāvena anavasesappahānena ca kāmesu gedhaṃ vineyya vinayitvā vūpasametvā na hi jātu gabbhaseyyaṃ puna reti ekaṃseneva puna gabbhaseyyaṃ na eti. Suddhāvāsesu nibbattitvā tattheva arahattaṃ pāpuṇitvā parinibbātīti.
એવં ભગવા દેસનં સમાપેત્વા તે ભિક્ખૂ આહ – ‘‘ગચ્છથ, ભિક્ખવે, તસ્મિંયેવ વનસણ્ડે વિહરથ, ઇમઞ્ચ સુત્તં માસસ્સ અટ્ઠસુ ધમ્મસ્સવનદિવસેસુ ઘણ્ડિં આકોટેત્વા ઉસ્સારેથ, ધમ્મકથં કરોથ સાકચ્છથ અનુમોદથ, ઇદમેવ કમ્મટ્ઠાનં આસેવથ ભાવેથ બહુલીકરોથ, તેપિ વો અમનુસ્સા તં ભેરવારમ્મણં ન દસ્સેસ્સન્તિ, અઞ્ઞદત્થુ અત્થકામા હિતકામા ભવિસ્સન્તી’’તિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ ભગવતો પટિસ્સુણિત્વા ઉટ્ઠાયાસના ભગવન્તં અભિવાદેત્વા પદક્ખિણં કત્વા તત્થ ગન્ત્વા તથા અકંસુ. દેવતાયો ચ ‘‘ભદન્તા અમ્હાકં અત્થકામા હિતકામા’’તિ પીતિસોમનસ્સજાતા હુત્વા સયમેવ સેનાસનં સમ્મજ્જન્તિ, ઉણ્હોદકં પટિયાદેન્તિ , પિટ્ઠિપરિકમ્મં પાદપરિકમ્મં કરોન્તિ, આરક્ખં સંવિદહન્તિ. તેપિ ભિક્ખૂ તમેવ મેત્તં ભાવેત્વા તમેવ ચ પાદકં કત્વા વિપસ્સનં આરભિત્વા સબ્બે તસ્મિંયેવ અન્તોતેમાસે અગ્ગફલં અરહત્તં પાપુણિત્વા મહાપવારણાય વિસુદ્ધિપવારણં પવારેસુન્તિ.
Evaṃ bhagavā desanaṃ samāpetvā te bhikkhū āha – ‘‘gacchatha, bhikkhave, tasmiṃyeva vanasaṇḍe viharatha, imañca suttaṃ māsassa aṭṭhasu dhammassavanadivasesu ghaṇḍiṃ ākoṭetvā ussāretha, dhammakathaṃ karotha sākacchatha anumodatha, idameva kammaṭṭhānaṃ āsevatha bhāvetha bahulīkarotha, tepi vo amanussā taṃ bheravārammaṇaṃ na dassessanti, aññadatthu atthakāmā hitakāmā bhavissantī’’ti. Te ‘‘sādhū’’ti bhagavato paṭissuṇitvā uṭṭhāyāsanā bhagavantaṃ abhivādetvā padakkhiṇaṃ katvā tattha gantvā tathā akaṃsu. Devatāyo ca ‘‘bhadantā amhākaṃ atthakāmā hitakāmā’’ti pītisomanassajātā hutvā sayameva senāsanaṃ sammajjanti, uṇhodakaṃ paṭiyādenti , piṭṭhiparikammaṃ pādaparikammaṃ karonti, ārakkhaṃ saṃvidahanti. Tepi bhikkhū tameva mettaṃ bhāvetvā tameva ca pādakaṃ katvā vipassanaṃ ārabhitvā sabbe tasmiṃyeva antotemāse aggaphalaṃ arahattaṃ pāpuṇitvā mahāpavāraṇāya visuddhipavāraṇaṃ pavāresunti.
એવમ્પિ અત્થકુસલેન તથાગતેન,
Evampi atthakusalena tathāgatena,
ધમ્મિસ્સરેન કથિતં કરણીયમત્થં;
Dhammissarena kathitaṃ karaṇīyamatthaṃ;
કત્વાનુભુય્ય પરમં હદયસ્સ સન્તિં,
Katvānubhuyya paramaṃ hadayassa santiṃ,
સન્તં પદં અભિસમેન્તિ સમત્તપઞ્ઞા.
Santaṃ padaṃ abhisamenti samattapaññā.
તસ્મા હિ તં અમતમબ્ભુતમરિયકન્તં,
Tasmā hi taṃ amatamabbhutamariyakantaṃ,
સન્તં પદં અભિસમેચ્ચ વિહરિતુકામો;
Santaṃ padaṃ abhisamecca viharitukāmo;
વિઞ્ઞૂ જનો વિમલસીલસમાધિપઞ્ઞા-
Viññū jano vimalasīlasamādhipaññā-
ભેદં કરેય્ય સતતં કરણીયમત્થન્તિ.
Bhedaṃ kareyya satataṃ karaṇīyamatthanti.
પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દકપાઠ-અટ્ઠકથાય
Paramatthajotikāya khuddakapāṭha-aṭṭhakathāya
મેત્તસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Mettasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
નિગમનકથા
Nigamanakathā
એત્તાવતા ચ યં વુત્તં –
Ettāvatā ca yaṃ vuttaṃ –
‘‘ઉત્તમં વન્દનેય્યાનં, વન્દિત્વા રતનત્તયં;
‘‘Uttamaṃ vandaneyyānaṃ, vanditvā ratanattayaṃ;
ખુદ્દકાનં કરિસ્સામિ, કેસઞ્ચિ અત્થવણ્ણન’’ન્તિ.
Khuddakānaṃ karissāmi, kesañci atthavaṇṇana’’nti.
તત્થ સરણસિક્ખાપદદ્વત્તિંસાકારકુમારપઞ્હમઙ્ગલસુત્તરતનસુત્તતિરોકુટ્ટનિધિકણ્ડમેત્તસુત્તવસેન નવપ્પભેદસ્સ ખુદ્દકપાઠસ્સ તાવ અત્થવણ્ણના કતા હોતિ. તેનેતં વુચ્ચતિ –
Tattha saraṇasikkhāpadadvattiṃsākārakumārapañhamaṅgalasuttaratanasuttatirokuṭṭanidhikaṇḍamettasuttavasena navappabhedassa khuddakapāṭhassa tāva atthavaṇṇanā katā hoti. Tenetaṃ vuccati –
‘‘ઇમં ખુદ્દકપાઠસ્સ, કરોન્તેનત્થવણ્ણનં;
‘‘Imaṃ khuddakapāṭhassa, karontenatthavaṇṇanaṃ;
સદ્ધમ્મટ્ઠિતિકામેન, યં પત્તં કુસલં મયા.
Saddhammaṭṭhitikāmena, yaṃ pattaṃ kusalaṃ mayā.
તસ્સાનુભાવતો ખિપ્પં, ધમ્મે અરિયપ્પવેદિતે;
Tassānubhāvato khippaṃ, dhamme ariyappavedite;
વુદ્ધિં વિરૂળ્હિં વેપુલ્લં, પાપુણાતુ અયં જનો’’તિ.
Vuddhiṃ virūḷhiṃ vepullaṃ, pāpuṇātu ayaṃ jano’’ti.
પરમવિસુદ્ધસદ્ધાબુદ્ધિવીરિયગુણપ્પટિમણ્ડિતેન સીલાચારજ્જવમદ્દવાદિગુણસમુદયસમુદિતેન સકસમયસમયન્તરગહનજ્ઝોગાહણસમત્થેન પઞ્ઞાવેય્યત્તિયસમન્નાગતેન તિપિટકપરિયત્તિધમ્મપ્પભેદે સાટ્ઠકથે સત્થુસાસને અપ્પટિહતઞાણપ્પભાવેન છમહાવેય્યાકરણેનછમહાવેય્યાકરણેન કરણસમ્પત્તિજનિતસુખવિનિગ્ગતમધુરોદારવચનલાવણ્ણયુત્તેન યુત્તમુત્તવાદિના વાદીવરેન મહાકવિના છળભિઞ્ઞાપટિસમ્ભિદાદિપ્પભેદગુણપ્પટિમણ્ડિતે ઉત્તરિમનુસ્સધમ્મે સુપ્પતિટ્ઠિતબુદ્ધીનં થેરવંસપ્પદીપાનં થેરાનં મહાવિહારવાસીનં વંસાલઙ્કારભૂતેન વિપુલવિસુદ્ધબુદ્ધિના બુદ્ધઘોસોતિ ગરૂહિ ગહિતનામધેય્યેન થેરેન કતા અયં પરમત્થજોતિકા નામ ખુદ્દકપાઠવણ્ણના –
Paramavisuddhasaddhābuddhivīriyaguṇappaṭimaṇḍitena sīlācārajjavamaddavādiguṇasamudayasamuditena sakasamayasamayantaragahanajjhogāhaṇasamatthena paññāveyyattiyasamannāgatena tipiṭakapariyattidhammappabhede sāṭṭhakathe satthusāsane appaṭihatañāṇappabhāvena chamahāveyyākaraṇenachamahāveyyākaraṇena karaṇasampattijanitasukhaviniggatamadhurodāravacanalāvaṇṇayuttena yuttamuttavādinā vādīvarena mahākavinā chaḷabhiññāpaṭisambhidādippabhedaguṇappaṭimaṇḍite uttarimanussadhamme suppatiṭṭhitabuddhīnaṃ theravaṃsappadīpānaṃ therānaṃ mahāvihāravāsīnaṃ vaṃsālaṅkārabhūtena vipulavisuddhabuddhinā buddhaghosoti garūhi gahitanāmadheyyena therena katā ayaṃ paramatthajotikā nāma khuddakapāṭhavaṇṇanā –
તાવ તિટ્ઠતુ લોકસ્મિં, લોકનિત્થરણેસિનં;
Tāva tiṭṭhatu lokasmiṃ, lokanittharaṇesinaṃ;
દસ્સેન્તી કુલપુત્તાનં, નયં સીલાદિસુદ્ધિયા.
Dassentī kulaputtānaṃ, nayaṃ sīlādisuddhiyā.
યાવ બુદ્ધોતિ નામમ્પિ, સુદ્ધચિત્તસ્સ તાદિનો;
Yāva buddhoti nāmampi, suddhacittassa tādino;
લોકમ્હિ લોકજેટ્ઠસ્સ, પવત્તતિ મહેસિનોતિ.
Lokamhi lokajeṭṭhassa, pavattati mahesinoti.
પરમત્થજોતિકાય ખુદ્દક-અટ્ઠકથાય
Paramatthajotikāya khuddaka-aṭṭhakathāya
ખુદ્દકપાઠવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Khuddakapāṭhavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / ખુદ્દકપાઠપાળિ • Khuddakapāṭhapāḷi / ૯. મેત્તસુત્તં • 9. Mettasuttaṃ