Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / જાતક-અટ્ઠકથા • Jātaka-aṭṭhakathā |
[૨૮૯] ૯. નાનાછન્દજાતકવણ્ણના
[289] 9. Nānāchandajātakavaṇṇanā
નાનાછન્દા, મહારાજાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો આયસ્મતો આનન્દસ્સ અટ્ઠવરલાભં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ એકાદસકનિપાતે જુણ્હજાતકે (જા॰ ૧.૧૧.૧૩ આદયો) આવિભવિસ્સતિ.
Nānāchandā, mahārājāti idaṃ satthā jetavane viharanto āyasmato ānandassa aṭṭhavaralābhaṃ ārabbha kathesi. Vatthu ekādasakanipāte juṇhajātake (jā. 1.11.13 ādayo) āvibhavissati.
અતીતે પન બોધિસત્તો બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે તસ્સ અગ્ગમહેસિયા કુચ્છિમ્હિ નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો તક્કસિલાયં સબ્બસિપ્પાનિ ઉગ્ગહેત્વા પિતુ અચ્ચયેન રજ્જં પાપુણિ. તસ્સ ઠાનતો અપનીતો પિતુ પુરોહિતો અત્થિ. સો દુગ્ગતો હુત્વા એકસ્મિં જરગેહે વસતિ. અથેકદિવસં બોધિસત્તો અઞ્ઞાતકવેસેન રત્તિભાગે નગરં પરિગ્ગણ્હન્તો વિચરતિ. તમેનં કતકમ્મચોરા એકસ્મિં સુરાપાને સુરં પિવિત્વા અપરમ્પિ ઘટેનાદાય અત્તનો ગેહં ગચ્છન્તા અન્તરવીથિયં દિસ્વા ‘‘અરે કોસિ ત્વ’’ન્તિ વત્વા પહરિત્વા ઉત્તરિસાટકં ગહેત્વા ઘટં ઉક્ખિપાપેત્વા તાસેન્તા ગચ્છિંસુ. સોપિ ખો બ્રાહ્મણો તસ્મિં ખણે નિક્ખમિત્વા અન્તરવીથિયં ઠિતો નક્ખત્તં ઓલોકેન્તો રઞ્ઞો અમિત્તાનં હત્થગતભાવં ઞત્વા બ્રાહ્મણિં આમન્તેસિ. સા ‘‘કિં, અય્યા’’તિ વત્વા વેગેન તસ્સ સન્તિકં આગતા. અથ નં સો આહ – ‘‘ભોતિ અમ્હાકં રાજા અમિત્તાનં વસં ગતો’’તિ. ‘‘અય્ય, કિં તે રઞ્ઞો સન્તિકે પવત્તિયા, બ્રાહ્મણા જાનિસ્સન્તી’’તિ.
Atīte pana bodhisatto bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente tassa aggamahesiyā kucchimhi nibbattitvā vayappatto takkasilāyaṃ sabbasippāni uggahetvā pitu accayena rajjaṃ pāpuṇi. Tassa ṭhānato apanīto pitu purohito atthi. So duggato hutvā ekasmiṃ jaragehe vasati. Athekadivasaṃ bodhisatto aññātakavesena rattibhāge nagaraṃ pariggaṇhanto vicarati. Tamenaṃ katakammacorā ekasmiṃ surāpāne suraṃ pivitvā aparampi ghaṭenādāya attano gehaṃ gacchantā antaravīthiyaṃ disvā ‘‘are kosi tva’’nti vatvā paharitvā uttarisāṭakaṃ gahetvā ghaṭaṃ ukkhipāpetvā tāsentā gacchiṃsu. Sopi kho brāhmaṇo tasmiṃ khaṇe nikkhamitvā antaravīthiyaṃ ṭhito nakkhattaṃ olokento rañño amittānaṃ hatthagatabhāvaṃ ñatvā brāhmaṇiṃ āmantesi. Sā ‘‘kiṃ, ayyā’’ti vatvā vegena tassa santikaṃ āgatā. Atha naṃ so āha – ‘‘bhoti amhākaṃ rājā amittānaṃ vasaṃ gato’’ti. ‘‘Ayya, kiṃ te rañño santike pavattiyā, brāhmaṇā jānissantī’’ti.
રાજા બ્રાહ્મણસ્સ સદ્દં સુત્વા થોકં ગન્ત્વા ધુત્તે આહ – ‘‘દુગ્ગતોમ્હિ, સામિ, ઉત્તરાસઙ્ગં ગહેત્વા વિસ્સજ્જેથ મ’’ન્તિ. તે પુનપ્પુનં કથેન્તં કારુઞ્ઞેન વિસ્સજ્જેસું. સો તેસં વસનગેહં સલ્લક્ખેત્વા નિવત્તિ. અથ પોરાણકપુરોહિતો બ્રાહ્મણોપિ ‘‘ભોતિ, અમ્હાકં રાજા અમિત્તહત્થતો મુત્તો’’તિ આહ. રાજા તમ્પિ સુત્વા તમ્પિ ગેહં સલ્લક્ખેત્વા પાસાદં અભિરુહિ. સો વિભાતાય રત્તિયા બ્રાહ્મણે પક્કોસાપેત્વા ‘‘કિં આચરિયા રત્તિં નક્ખત્તં ઓલોકયિત્થા’’તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, દેવા’’તિ. ‘‘કિં સોભન’’ન્તિ? ‘‘સોભનં, દેવા’’તિ. ‘‘કોચિ ગાહો નત્થી’’તિ. ‘‘નત્થિ, દેવા’’તિ. રાજા ‘‘અસુકગેહતો બ્રાહ્મણં પક્કોસથા’’તિ પોરાણકપુરોહિતં પક્કોસાપેત્વા ‘‘કિં, આચરિય, રત્તિં તે નક્ખત્તં દિટ્ઠ’’ન્તિ પુચ્છિ. ‘‘આમ, દેવા’’તિ. ‘‘અત્થિ કોચિ ગાહો’’તિ. ‘‘આમ, મહારાજ, અજ્જ રત્તિં તુમ્હે અમિત્તવસં ગન્ત્વા મુહુત્તેનેવ મુત્તા’’તિ. રાજા ‘‘નક્ખત્તજાનનકેન નામ એવરૂપેન ભવિતબ્બ’’ન્તિ સેસબ્રાહ્મણે નિક્કડ્ઢાપેત્વા ‘‘બ્રાહ્મણ, પસન્નોસ્મિ તે, વરં ત્વં ગણ્હા’’તિ આહ. ‘‘મહારાજ, પુત્તદારેન સદ્ધિં મન્તેત્વા ગણ્હિસ્સામી’’તિ. ‘‘ગચ્છ મન્તેત્વા એહી’’તિ.
Rājā brāhmaṇassa saddaṃ sutvā thokaṃ gantvā dhutte āha – ‘‘duggatomhi, sāmi, uttarāsaṅgaṃ gahetvā vissajjetha ma’’nti. Te punappunaṃ kathentaṃ kāruññena vissajjesuṃ. So tesaṃ vasanagehaṃ sallakkhetvā nivatti. Atha porāṇakapurohito brāhmaṇopi ‘‘bhoti, amhākaṃ rājā amittahatthato mutto’’ti āha. Rājā tampi sutvā tampi gehaṃ sallakkhetvā pāsādaṃ abhiruhi. So vibhātāya rattiyā brāhmaṇe pakkosāpetvā ‘‘kiṃ ācariyā rattiṃ nakkhattaṃ olokayitthā’’ti pucchi. ‘‘Āma, devā’’ti. ‘‘Kiṃ sobhana’’nti? ‘‘Sobhanaṃ, devā’’ti. ‘‘Koci gāho natthī’’ti. ‘‘Natthi, devā’’ti. Rājā ‘‘asukagehato brāhmaṇaṃ pakkosathā’’ti porāṇakapurohitaṃ pakkosāpetvā ‘‘kiṃ, ācariya, rattiṃ te nakkhattaṃ diṭṭha’’nti pucchi. ‘‘Āma, devā’’ti. ‘‘Atthi koci gāho’’ti. ‘‘Āma, mahārāja, ajja rattiṃ tumhe amittavasaṃ gantvā muhutteneva muttā’’ti. Rājā ‘‘nakkhattajānanakena nāma evarūpena bhavitabba’’nti sesabrāhmaṇe nikkaḍḍhāpetvā ‘‘brāhmaṇa, pasannosmi te, varaṃ tvaṃ gaṇhā’’ti āha. ‘‘Mahārāja, puttadārena saddhiṃ mantetvā gaṇhissāmī’’ti. ‘‘Gaccha mantetvā ehī’’ti.
સો ગન્ત્વા બ્રાહ્મણિઞ્ચ પુત્તઞ્ચ સુણિસઞ્ચ દાસિઞ્ચ પક્કોસિત્વા ‘‘રાજા મે વરં દદાતિ, કિં ગણ્હામા’’તિ પુચ્છિ. બ્રાહ્મણી ‘‘મય્હં ધેનુસતં આનેહી’’તિ આહ, પુત્તો છત્તમાણવો નામ ‘‘મય્હં કુમુદવણ્ણેહિ ચતૂહિ સિન્ધવેહિ યુત્તં આજઞ્ઞરથ’’ન્તિ, સુણિસા ‘‘મય્હં મણિકુણ્ડલં આદિં કત્વા સબ્બાલઙ્કાર’’ન્તિ, પુણ્ણા નામ દાસી ‘‘મય્હં ઉદુક્ખલમુસલઞ્ચેવ સુપ્પઞ્ચા’’તિ. બ્રાહ્મણો પન ગામવરં ગહેતુકામો રઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘કિં , બ્રાહ્મણ, પુચ્છિતો તે પુત્તદારો’’તિ પુટ્ઠો ‘‘આમ, દેવ, પુચ્છિતો, અનેકચ્છન્દો’’તિ વત્વા પઠમં ગાથાદ્વયમાહ –
So gantvā brāhmaṇiñca puttañca suṇisañca dāsiñca pakkositvā ‘‘rājā me varaṃ dadāti, kiṃ gaṇhāmā’’ti pucchi. Brāhmaṇī ‘‘mayhaṃ dhenusataṃ ānehī’’ti āha, putto chattamāṇavo nāma ‘‘mayhaṃ kumudavaṇṇehi catūhi sindhavehi yuttaṃ ājaññaratha’’nti, suṇisā ‘‘mayhaṃ maṇikuṇḍalaṃ ādiṃ katvā sabbālaṅkāra’’nti, puṇṇā nāma dāsī ‘‘mayhaṃ udukkhalamusalañceva suppañcā’’ti. Brāhmaṇo pana gāmavaraṃ gahetukāmo rañño santikaṃ gantvā ‘‘kiṃ , brāhmaṇa, pucchito te puttadāro’’ti puṭṭho ‘‘āma, deva, pucchito, anekacchando’’ti vatvā paṭhamaṃ gāthādvayamāha –
૧૧૫.
115.
‘‘નાનાછન્દા મહારાજ, એકાગારે વસામસે;
‘‘Nānāchandā mahārāja, ekāgāre vasāmase;
અહં ગામવરં ઇચ્છે, બ્રાહ્મણી ચ ગવં સતં.
Ahaṃ gāmavaraṃ icche, brāhmaṇī ca gavaṃ sataṃ.
૧૧૬.
116.
‘‘પુત્તો ચ આજઞ્ઞરથં, કઞ્ઞા ચ મણિકુણ્ડલં;
‘‘Putto ca ājaññarathaṃ, kaññā ca maṇikuṇḍalaṃ;
યા ચેસા પુણ્ણિકા જમ્મી, ઉદુક્ખલંભિકઙ્ખતી’’તિ.
Yā cesā puṇṇikā jammī, udukkhalaṃbhikaṅkhatī’’ti.
તત્થ ઇચ્છેતિ ઇચ્છામિ. ગવં સતન્તિ ધેનૂનં ગુન્નં સતં. કઞ્ઞાતિ સુણિસા. યા ચેસાતિ યા એસા અમ્હાકં ઘરે પુણ્ણિકા નામ દાસી, સા જમ્મી લામિકા સુપ્પમુસલેહિ સદ્ધિં ઉદુક્ખલં અભિકઙ્ખતિ ઇચ્છતીતિ.
Tattha iccheti icchāmi. Gavaṃ satanti dhenūnaṃ gunnaṃ sataṃ. Kaññāti suṇisā. Yā cesāti yā esā amhākaṃ ghare puṇṇikā nāma dāsī, sā jammī lāmikā suppamusalehi saddhiṃ udukkhalaṃ abhikaṅkhati icchatīti.
રાજા ‘‘સબ્બેસં ઇચ્છિતિચ્છિતં દેથા’’તિ આણાપેન્તો –
Rājā ‘‘sabbesaṃ icchiticchitaṃ dethā’’ti āṇāpento –
૧૧૭.
117.
‘‘બ્રાહ્મણસ્સ ગામવરં, બ્રાહ્મણિયા ગવં સતં;
‘‘Brāhmaṇassa gāmavaraṃ, brāhmaṇiyā gavaṃ sataṃ;
પુત્તસ્સ આજઞ્ઞરથં, કઞ્ઞાય મણિકુણ્ડલં;
Puttassa ājaññarathaṃ, kaññāya maṇikuṇḍalaṃ;
યઞ્ચેતં પુણ્ણિકં જમ્મિં, પટિપાદેથુદુક્ખલ’’ન્તિ. – ગાથમાહ;
Yañcetaṃ puṇṇikaṃ jammiṃ, paṭipādethudukkhala’’nti. – gāthamāha;
તત્થ યઞ્ચેતન્તિ યઞ્ચ એતં પુણ્ણિકન્તિ વદતિ, તં જમ્મિં ઉદુક્ખલં પટિપાદેથ સમ્પટિચ્છાપેથાતિ.
Tattha yañcetanti yañca etaṃ puṇṇikanti vadati, taṃ jammiṃ udukkhalaṃ paṭipādetha sampaṭicchāpethāti.
ઇતિ રાજા બ્રાહ્મણેન પત્થિતઞ્ચ અઞ્ઞઞ્ચ મહન્તં યસં દત્વા ‘‘ઇતો પટ્ઠાય અમ્હાકં કત્તબ્બકિચ્ચેસુ ઉસ્સુક્કં આપજ્જા’’તિ વત્વા બ્રાહ્મણં અત્તનો સન્તિકે અકાસિ.
Iti rājā brāhmaṇena patthitañca aññañca mahantaṃ yasaṃ datvā ‘‘ito paṭṭhāya amhākaṃ kattabbakiccesu ussukkaṃ āpajjā’’ti vatvā brāhmaṇaṃ attano santike akāsi.
સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા બ્રાહ્મણો આનન્દો અહોસિ, રાજા પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā brāhmaṇo ānando ahosi, rājā pana ahameva ahosi’’nti.
નાનાછન્દજાતકવણ્ણના નવમા.
Nānāchandajātakavaṇṇanā navamā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / જાતકપાળિ • Jātakapāḷi / ૨૮૯. નાનાછન્દજાતકં • 289. Nānāchandajātakaṃ