Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / નેત્તિપ્પકરણ-ટીકા • Nettippakaraṇa-ṭīkā

    ૩. નિદ્દેસવારવણ્ણના

    3. Niddesavāravaṇṇanā

    . નિદ્દેસવારે સામઞ્ઞતોતિ સાધારણતો. વિસેસેનાતિ અસાધારણતો. પદત્થોતિ સદ્દત્થો. લક્ખણન્તિ સભાવો. કમોતિ અનુપુબ્બી. એત્તાવતાતિ એત્તકપ્પમાણભાવો. હેત્વાદીતિ હેતુફલભૂમિઉપનિસાસભાગવિસભાગલક્ખણનયા. વિસેસતો પન લક્ખણન્તિ સમ્બન્ધો.

    4. Niddesavāre sāmaññatoti sādhāraṇato. Visesenāti asādhāraṇato. Padatthoti saddattho. Lakkhaṇanti sabhāvo. Kamoti anupubbī. Ettāvatāti ettakappamāṇabhāvo. Hetvādīti hetuphalabhūmiupanisāsabhāgavisabhāgalakkhaṇanayā. Visesato pana lakkhaṇanti sambandho.

    હારસઙ્ખેપવણ્ણના

    Hārasaṅkhepavaṇṇanā

    . યં, ભિક્ખવેતિ એત્થ ન્તિ પચ્ચત્તવચનં, તઞ્ચ સુખં, સોમનસ્સન્તિ દ્વયેન સમાનાધિકરણન્તિ કત્વા ‘‘અસ્સાદીયતીતિ અસ્સાદો, સુખં, સોમનસ્સઞ્ચા’’તિ વુત્તં. સુખાદિવેદના વિય મનાપિયરૂપાદિપિ અવીતરાગસ્સ અસ્સાદેતબ્બન્તિ આહ ‘‘એવં ઇટ્ઠારમ્મણમ્પી’’તિ. ‘‘અસ્સાદેતિ એતાયાતિ વા અસ્સાદો, તણ્હા’’તિ એતેન ‘‘ય’’ન્તિ હેતુઅત્થે નિપાતોતિ દસ્સેતિ. તત્રાયમત્થો – યેન હેતુના પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધે પટિચ્ચ અસ્સાદનીયભાવેન ઉપ્પજ્જતિ સુખં સોમનસ્સં, અયં તણ્હાસઙ્ખાતો અસ્સાદો અસ્સાદનકિરિયાય કારણન્તિ. ઇતિ કત્વા અયમત્થો દિટ્ઠાભિનન્દનાદિભાવતો વિપલ્લાસેસુપિ સમ્ભવતીતિ આહ ‘‘એવં વિપલ્લાસાપી’’તિ. અનિટ્ઠમ્પીતિ પિ-સદ્દેન ઇટ્ઠમ્પીતિ યોજેતબ્બં, અનવસેસા સાસવા ધમ્મા ઇધ આરમ્મણગ્ગહણેન ગહિતાતિ આહ ‘‘સબ્બેસં તેભૂમકસઙ્ખારાન’’ન્તિ.

    1.Yaṃ, bhikkhaveti ettha yanti paccattavacanaṃ, tañca sukhaṃ, somanassanti dvayena samānādhikaraṇanti katvā ‘‘assādīyatīti assādo, sukhaṃ, somanassañcā’’ti vuttaṃ. Sukhādivedanā viya manāpiyarūpādipi avītarāgassa assādetabbanti āha ‘‘evaṃ iṭṭhārammaṇampī’’ti. ‘‘Assādeti etāyāti vā assādo, taṇhā’’ti etena ‘‘ya’’nti hetuatthe nipātoti dasseti. Tatrāyamattho – yena hetunā pañcupādānakkhandhe paṭicca assādanīyabhāvena uppajjati sukhaṃ somanassaṃ, ayaṃ taṇhāsaṅkhāto assādo assādanakiriyāya kāraṇanti. Iti katvā ayamattho diṭṭhābhinandanādibhāvato vipallāsesupi sambhavatīti āha ‘‘evaṃ vipallāsāpī’’ti. Aniṭṭhampīti pi-saddena iṭṭhampīti yojetabbaṃ, anavasesā sāsavā dhammā idha ārammaṇaggahaṇena gahitāti āha ‘‘sabbesaṃ tebhūmakasaṅkhārāna’’nti.

    દુક્ખાદુક્ખમસુખવેદનાનન્તિ એત્થ દુક્ખસભાવા એવ અદુક્ખમસુખા વેદના ગહિતા અનિટ્ઠારમ્મણસ્સ અધિપ્પેતત્તા, ન સુખસભાવા. યં સન્ધાય વુત્તં ‘‘યાયં, ભન્તે, અદુક્ખમસુખા વેદના, સન્તસ્મિં એસા પણીતે સુખે વુત્તા ભગવતા’’તિ (મ॰ નિ॰ ૨.૮૮; સં॰ નિ॰ ૪.૨૬૭). ‘‘સુખપરિયાયસબ્ભાવતો’’તિ ઇમિના ઇટ્ઠતામત્તતોપિ લેસેન સત્તાનં આરમ્મણસ્સ અસ્સાદનીયતા સમ્ભવતીતિ દસ્સેતિ.

    Dukkhādukkhamasukhavedanānanti ettha dukkhasabhāvā eva adukkhamasukhā vedanā gahitā aniṭṭhārammaṇassa adhippetattā, na sukhasabhāvā. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘yāyaṃ, bhante, adukkhamasukhā vedanā, santasmiṃ esā paṇīte sukhe vuttā bhagavatā’’ti (ma. ni. 2.88; saṃ. ni. 4.267). ‘‘Sukhapariyāyasabbhāvato’’ti iminā iṭṭhatāmattatopi lesena sattānaṃ ārammaṇassa assādanīyatā sambhavatīti dasseti.

    આદીનવો દોસનિસ્સન્દનતાય દોસો, સ્વાયં પીળનવુત્તિયા વેદિતબ્બોતિ આહ ‘‘આદીનવો દુક્ખા વેદના, તિસ્સોપિ વા દુક્ખતા’’તિ. એવં દોસત્થતં આદીનવસ્સ દસ્સેત્વા ઇદાનિ કપણત્થતં દસ્સેતું ‘‘અથ વા’’તિઆદિ વુત્તં. યતોતિ યસ્મા દોસકપણસભાવત્તાતિ વુત્તં હોતિ.

    Ādīnavo dosanissandanatāya doso, svāyaṃ pīḷanavuttiyā veditabboti āha ‘‘ādīnavo dukkhā vedanā, tissopi vā dukkhatā’’ti. Evaṃ dosatthataṃ ādīnavassa dassetvā idāni kapaṇatthataṃ dassetuṃ ‘‘atha vā’’tiādi vuttaṃ. Yatoti yasmā dosakapaṇasabhāvattāti vuttaṃ hoti.

    નિસ્સરતીતિ વિવિત્તિ, સબ્બસઙ્ખારવિવેકોતિ અત્થો. સામઞ્ઞનિદ્દેસેનાતિ નિસ્સરણસદ્દવચનીયતાસામઞ્ઞેન. પુરિમાનન્તિ અસ્સાદાદીનવતાનં. ઉપાયો ચાતિઆદીસુ -સદ્દો પદપૂરણમત્તન્તિ કત્વા આહ ‘‘પચ્છિમાનઞ્ચા’’તિ, ફલાદીનન્તિ અત્થો. તદન્તોગધભેદાનન્તિ અરિયમગ્ગપરિયાપન્નવિસેસાનં.

    Nissaratīti vivitti, sabbasaṅkhāravivekoti attho. Sāmaññaniddesenāti nissaraṇasaddavacanīyatāsāmaññena. Purimānanti assādādīnavatānaṃ. Upāyo cātiādīsu ca-saddo padapūraṇamattanti katvā āha ‘‘pacchimānañcā’’ti, phalādīnanti attho. Tadantogadhabhedānanti ariyamaggapariyāpannavisesānaṃ.

    કામભવાદીનન્તિ આદિ-સદ્દેન ન રૂપારૂપભવા એવ ગહિતા, અથ ખો તે ચ સઞ્ઞીભવાદયો ચ એકવોકારભવાદયો ચ ગહિતા. તેનાહ ‘‘તિણ્ણં તિણ્ણં ભવાન’’ન્તિ.

    Kāmabhavādīnanti ādi-saddena na rūpārūpabhavā eva gahitā, atha kho te ca saññībhavādayo ca ekavokārabhavādayo ca gahitā. Tenāha ‘‘tiṇṇaṃ tiṇṇaṃ bhavāna’’nti.

    યાવદેવ અનુપાદાપરિનિબ્બાનત્થા ભગવતો દેસનાતિ આહ ‘‘નનુ ચ…પે॰… નિપ્ફાદીયતી’’તિ. ‘‘વુત્તમેવા’’તિ ઇમિના પુનરુત્તિદોસં ચોદેતિ. ઇતરો ‘‘સચ્ચમેત’’ન્તિ અનુજાનિત્વા ‘‘તઞ્ચ ખો’’તિઆદિના પરિહરતિ. ‘‘પરમ્પરાયા’’તિ એતેન અજ્ઝત્તં યોનિસોમનસિકારો વિય ન પરતોઘોસો આસન્નકારણં ધમ્માધિગમસ્સ ધમ્મસ્સ પચ્ચત્તં વેદનીયત્તાતિ દસ્સેતિ. તથા હિ ‘‘અક્ખાતારો તથાગતા, પટિપન્ના પમોક્ખન્તિ, ઝાયિનો મારબન્ધના’’તિ (ધ॰ પ॰ ૨૭૬) વુત્તં. તદધિગમકારણં અરિયમગ્ગાધિગમકારણં સિયા. કિં પન તન્તિ આહ ‘‘સમ્પત્તિભવહેતૂ’’તિ, તેન ચરિમત્તભાવહેતુભૂતં પુઞ્ઞસમ્પત્તિં વદતિ.

    Yāvadeva anupādāparinibbānatthā bhagavato desanāti āha ‘‘nanu ca…pe… nipphādīyatī’’ti. ‘‘Vuttamevā’’ti iminā punaruttidosaṃ codeti. Itaro ‘‘saccameta’’nti anujānitvā ‘‘tañca kho’’tiādinā pariharati. ‘‘Paramparāyā’’ti etena ajjhattaṃ yonisomanasikāro viya na paratoghoso āsannakāraṇaṃ dhammādhigamassa dhammassa paccattaṃ vedanīyattāti dasseti. Tathā hi ‘‘akkhātāro tathāgatā, paṭipannā pamokkhanti, jhāyino mārabandhanā’’ti (dha. pa. 276) vuttaṃ. Tadadhigamakāraṇaṃ ariyamaggādhigamakāraṇaṃ siyā. Kiṃ pana tanti āha ‘‘sampattibhavahetū’’ti, tena carimattabhāvahetubhūtaṃ puññasampattiṃ vadati.

    ‘‘અત્તાનુદિટ્ઠિં ઊહચ્ચ, એવં મચ્ચુતરો સિયા’’તિ ઇદં અરિયમગ્ગસ્સ પુબ્બભાગપટિપદાય ફલભાવસાધનં. યેન હિ વિધિના અત્તાનુદિટ્ઠિસમુગ્ઘાતો, મચ્ચુતરણઞ્ચ સિયા, સો ‘‘એવ’’ન્તિ ઇમિના પકાસિતોતિ. અત્તાનુદિટ્ઠિસમુગ્ઘાતમચ્ચુતરણાનં ફલભાવે વત્તબ્બમેવ નત્થિ.

    ‘‘Attānudiṭṭhiṃ ūhacca, evaṃ maccutaro siyā’’ti idaṃ ariyamaggassa pubbabhāgapaṭipadāya phalabhāvasādhanaṃ. Yena hi vidhinā attānudiṭṭhisamugghāto, maccutaraṇañca siyā, so ‘‘eva’’nti iminā pakāsitoti. Attānudiṭṭhisamugghātamaccutaraṇānaṃ phalabhāve vattabbameva natthi.

    ‘‘ધમ્મો હવે’’તિ પન ગાથાયં લોકિયસ્સ પુઞ્ઞફલસ્સ વુત્તત્તા આહ ‘‘ઇદં ફલ’’ન્તિ. યં નિબ્બત્તેતબ્બં, તં ફલં. યં નિબ્બત્તકં, સો ઉપાયો. અયમેત્થ વિનિચ્છયો. તેનાહ ‘‘એતેન નયેના’’તિઆદિ. ઉપધિસમ્પત્તીતિ અત્તભાવસોભા.

    ‘‘Dhammo have’’ti pana gāthāyaṃ lokiyassa puññaphalassa vuttattā āha ‘‘idaṃ phala’’nti. Yaṃ nibbattetabbaṃ, taṃ phalaṃ. Yaṃ nibbattakaṃ, so upāyo. Ayamettha vinicchayo. Tenāha ‘‘etena nayenā’’tiādi. Upadhisampattīti attabhāvasobhā.

    વિસુદ્ધીતિ ઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિ અધિપ્પેતાતિ આહ – ‘‘એત્થાપિ…પે॰… વિઞ્ઞાતુ’’ન્તિ. ‘‘યસ્મા પના’’તિઆદિનાપિ તમેવત્થં વચનન્તરે પાકટતરં કરોતિ.

    Visuddhīti ñāṇadassanavisuddhi adhippetāti āha – ‘‘etthāpi…pe… viññātu’’nti. ‘‘Yasmā panā’’tiādināpi tamevatthaṃ vacanantare pākaṭataraṃ karoti.

    સરૂપતો આગતાનિ ‘‘યતો ખો, ભિક્ખવે, ભિક્ખુ પઞ્ચન્નં ઉપાદાનક્ખન્ધાનં સમુદયઞ્ચ અત્થઙ્ગમઞ્ચ અસ્સાદઞ્ચ આદીનવઞ્ચ નિસ્સરણઞ્ચ યથાભૂતં પજાનાતી’’તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૩.૨૬-૨૮). એકદેસેન આગતાનિ ‘‘સંયોજનિયેસુ, ભિક્ખવે, ધમ્મેસુ અસ્સાદાનુપસ્સિનો વિહરતો (સં॰ નિ॰ ૨.૫૩), બહુદુક્ખા બહુપાયાસા, આદીનવો એત્થ ભિય્યો (મ॰ નિ॰ ૧.૧૧૭), સઙ્ખારાનમેતં નિસ્સરણં, યદિદં નિબ્બાન’’ન્તિઆદીસુ (પટિ॰ મ॰ ૧.૨૪; ૩.૪૧). ન સરૂપેન આગતાનિ યથા સામઞ્ઞફલસુત્તાદીસુ. અત્થવસેનાતિ અસ્સાદેતબ્બાદિઅત્થવસેન. ન પપઞ્ચિતોતિ ન વિત્થારિતો.

    Sarūpato āgatāni ‘‘yato kho, bhikkhave, bhikkhu pañcannaṃ upādānakkhandhānaṃ samudayañca atthaṅgamañca assādañca ādīnavañca nissaraṇañca yathābhūtaṃ pajānātī’’tiādīsu (saṃ. ni. 3.26-28). Ekadesenaāgatāni ‘‘saṃyojaniyesu, bhikkhave, dhammesu assādānupassino viharato (saṃ. ni. 2.53), bahudukkhā bahupāyāsā, ādīnavo ettha bhiyyo (ma. ni. 1.117), saṅkhārānametaṃ nissaraṇaṃ, yadidaṃ nibbāna’’ntiādīsu (paṭi. ma. 1.24; 3.41). Na sarūpena āgatāni yathā sāmaññaphalasuttādīsu. Atthavasenāti assādetabbādiatthavasena. Na papañcitoti na vitthārito.

    . એસેવ નયોતિ અતિદેસેન વિચિયમાનવચનસેસો અતિદિટ્ઠો. ભાવત્થે તોહિ આહ ‘‘વિસ્સજ્જિતન્તિ વિસ્સજ્જના’’તિ. સુત્તે આગતં ન અત્થસંવણ્ણનાવસેન અટ્ઠકથાયં આગતન્તિ અધિપ્પાયો. પુચ્છાનુરૂપતા ઇધ પુબ્બાપરન્તિ ચતુબ્યૂહપુબ્બાપરતો ઇમં વિસેસેત્વા દસ્સેતિ. પુચ્છાનુસન્ધીતિ પુચ્છાય વિસ્સજ્જનેન અનુસન્ધાનં. અટ્ઠકથાયં પન હેટ્ઠિમદેસનાય પુચ્છાનિમિત્તપવત્તઉપરિદેસનાય સમ્બન્ધો ‘‘પુચ્છાનુસન્ધી’’તિ વુત્તં. પુબ્બાપેક્ખન્તિ પુચ્છિતવિસ્સજ્જિતપદાપેક્ખં. ‘‘સુત્તસ્સા’’તિ વા ઇમિના પુચ્છાવિસ્સજ્જનાઅનુગીતિયો ઠપેત્વા સેસો વિચયહારપદત્થો સઙ્ગહિતોતિ પદસ્સાપિ સઙ્ગહો વેદિતબ્બો. ઇમસ્મિં પક્ખે ગાથાયં -સદ્દો પદપૂરણમત્તે દટ્ઠબ્બો.

    2.Esevanayoti atidesena viciyamānavacanaseso atidiṭṭho. Bhāvatthe tohi āha ‘‘vissajjitanti vissajjanā’’ti. Sutte āgataṃ na atthasaṃvaṇṇanāvasena aṭṭhakathāyaṃ āgatanti adhippāyo. Pucchānurūpatā idha pubbāparanti catubyūhapubbāparato imaṃ visesetvā dasseti. Pucchānusandhīti pucchāya vissajjanena anusandhānaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana heṭṭhimadesanāya pucchānimittapavattauparidesanāya sambandho ‘‘pucchānusandhī’’ti vuttaṃ. Pubbāpekkhanti pucchitavissajjitapadāpekkhaṃ. ‘‘Suttassā’’ti vā iminā pucchāvissajjanāanugītiyo ṭhapetvā seso vicayahārapadattho saṅgahitoti padassāpi saṅgaho veditabbo. Imasmiṃ pakkhe gāthāyaṃ ca-saddo padapūraṇamatte daṭṭhabbo.

    ‘‘ચક્ખુ અનિચ્ચ’’ન્તિ પુટ્ઠે ‘‘આમ, ચક્ખુ અનિચ્ચમેવા’’તિ એકન્તતો વિસ્સજ્જનં એકંસબ્યાકરણં. ‘‘અઞ્ઞિન્દ્રિયં ભાવેતબ્બં, સચ્છિકાતબ્બઞ્ચા’’તિ પુટ્ઠે ‘‘મગ્ગપરિયાપન્નં ભાવેતબ્બં, ફલપરિયાપન્નં સચ્છિકાતબ્બ’’ન્તિ વિભજિત્વા વિસ્સજ્જનં વિભજ્જબ્યાકરણં. ‘‘અઞ્ઞિન્દ્રિયં કુસલ’’ન્તિ પુટ્ઠે ‘‘કિં અનવજ્જટ્ઠો કુસલટ્ઠો, ઉદાહુ સુખવિપાકટ્ઠો’’તિ પટિપુચ્છિત્વા વિસ્સજ્જનં પટિપુચ્છાબ્યાકરણં. ‘‘સસ્સતો અત્તા, અસસ્સતો વા’’તિ વુત્તે ‘‘અબ્યાકતમેત’’ન્તિઆદિના અવિસ્સજ્જનં ઠપનં. ‘‘કિં પનેતે કુસલાતિ વા ધમ્માતિ વા એકત્થા, ઉદાહુ નાનત્થા’’તિ ઇદં પુચ્છનં સાવસેસં. વિસ્સજ્જનસ્સ પન સાવસેસતા વેનેય્યજ્ઝાસયવસેન દેસનાયં વેદિતબ્બા. અપ્પાટિહીરકં સઉત્તરં. સપ્પાટિહીરકં નિરુત્તરં. સેસં વિચયહારનિદ્દેસે સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

    ‘‘Cakkhu anicca’’nti puṭṭhe ‘‘āma, cakkhu aniccamevā’’ti ekantato vissajjanaṃ ekaṃsabyākaraṇaṃ. ‘‘Aññindriyaṃ bhāvetabbaṃ, sacchikātabbañcā’’ti puṭṭhe ‘‘maggapariyāpannaṃ bhāvetabbaṃ, phalapariyāpannaṃ sacchikātabba’’nti vibhajitvā vissajjanaṃ vibhajjabyākaraṇaṃ. ‘‘Aññindriyaṃ kusala’’nti puṭṭhe ‘‘kiṃ anavajjaṭṭho kusalaṭṭho, udāhu sukhavipākaṭṭho’’ti paṭipucchitvā vissajjanaṃ paṭipucchābyākaraṇaṃ. ‘‘Sassato attā, asassato vā’’ti vutte ‘‘abyākatameta’’ntiādinā avissajjanaṃ ṭhapanaṃ. ‘‘Kiṃ panete kusalāti vā dhammāti vā ekatthā, udāhu nānatthā’’ti idaṃ pucchanaṃ sāvasesaṃ. Vissajjanassa pana sāvasesatā veneyyajjhāsayavasena desanāyaṃ veditabbā. Appāṭihīrakaṃ sauttaraṃ. Sappāṭihīrakaṃ niruttaraṃ. Sesaṃ vicayahāraniddese suviññeyyameva.

    એત્થ ચ અસ્સાદો અસ્સાદહેતુ યાવ આણત્તિહેતૂતિ એવં હેતૂનમ્પિ અસ્સાદાદયો વેદિતબ્બા. તત્થ સઙ્ખેપતો સુખસુખપચ્ચયલક્ખણો અસ્સાદો, સો વિસેસતો સગ્ગસમ્પત્તિયા દીપેતબ્બો. સા હિ તસ્સ ઉક્કંસો, સેસા પનેત્થ ભવસમ્પત્તિ તદન્વાયિકા વેદિતબ્બા. તસ્સ હેતુ દાનમયં, સીલમયઞ્ચ પુઞ્ઞકિરિયવત્થુ. દુક્ખદુક્ખપચ્ચયલક્ખણો આદીનવો. વિપરિણામસઙ્ખારદુક્ખતાનં તદવરોધતો વટ્ટદુક્ખસ્સાપિ એત્થ સઙ્ગહો. વિસેસતો પન કામાનં ઓકારોતિ દટ્ઠબ્બો, સ્વાયં સંકિલેસવત્થુના, ઇત્તરપચ્ચુપટ્ઠાનતાદીહિ ચ વિભાવેતબ્બો, તસ્સ હેતુ દસ અકુસલકમ્મપથા. નેક્ખમ્મં નિસ્સરણં, તસ્સ હેતુ યથારહં તદનુચ્છવિકા પુબ્બભાગપ્પટિપદા. ફલં દેસનાફલમેવ, તસ્સ હેતુ દેસના. ઉપાયો યથાવુત્તઉપાયોવ, તસ્સ હેતુ ચત્તારિ ચક્કાનિ. આણત્તિ ઉપદેસો, તસ્સ રાગગ્ગિઆદીહિ લોકસ્સ આદિત્તતા, સત્થુ મહાકરુણાયોગો ચ હેતુ.

    Ettha ca assādo assādahetu yāva āṇattihetūti evaṃ hetūnampi assādādayo veditabbā. Tattha saṅkhepato sukhasukhapaccayalakkhaṇo assādo, so visesato saggasampattiyā dīpetabbo. Sā hi tassa ukkaṃso, sesā panettha bhavasampatti tadanvāyikā veditabbā. Tassa hetu dānamayaṃ, sīlamayañca puññakiriyavatthu. Dukkhadukkhapaccayalakkhaṇo ādīnavo. Vipariṇāmasaṅkhāradukkhatānaṃ tadavarodhato vaṭṭadukkhassāpi ettha saṅgaho. Visesato pana kāmānaṃ okāroti daṭṭhabbo, svāyaṃ saṃkilesavatthunā, ittarapaccupaṭṭhānatādīhi ca vibhāvetabbo, tassa hetu dasa akusalakammapathā. Nekkhammaṃ nissaraṇaṃ, tassa hetu yathārahaṃ tadanucchavikā pubbabhāgappaṭipadā. Phalaṃ desanāphalameva, tassa hetu desanā. Upāyo yathāvuttaupāyova, tassa hetu cattāri cakkāni. Āṇatti upadeso, tassa rāgaggiādīhi lokassa ādittatā, satthu mahākaruṇāyogo ca hetu.

    તથા ચતૂસુ અરિયસચ્ચેસુ સમુદયેન અસ્સાદો, દુક્ખેન આદીનવો, મગ્ગનિરોધેહિ નિસ્સરણં, મગ્ગો વા ઉપાયો, તદુપદેસો આણત્તિ, અનુપાદિસેસા નિબ્બાનધાતુ ફલં. ઇતિ અનુપુબ્બકથાય સદ્ધિં બુદ્ધાનં સામુક્કંસિકાય ધમ્મદેસનાય નિદ્ધારણભાવેન વિચયો વેદિતબ્બો. પદસ્સ પદત્થસમ્બન્ધો હેતુ. સો હિ તસ્સ પવત્તિનિમિત્તં, પઞ્હસ્સ ઞાતુકામતા, કથેકુકામતા ચ. અદિટ્ઠજોતનાદીનઞ્હિ ચતુન્નં ઞાતુકામતા, ઇતરસ્સ ઇતરા. વિસ્સજ્જનસ્સ પઞ્હો હેતુ. એવં સેસાનમ્પિ યથારહં વત્તબ્બં.

    Tathā catūsu ariyasaccesu samudayena assādo, dukkhena ādīnavo, magganirodhehi nissaraṇaṃ, maggo vā upāyo, tadupadeso āṇatti, anupādisesā nibbānadhātu phalaṃ. Iti anupubbakathāya saddhiṃ buddhānaṃ sāmukkaṃsikāya dhammadesanāya niddhāraṇabhāvena vicayo veditabbo. Padassa padatthasambandho hetu. So hi tassa pavattinimittaṃ, pañhassa ñātukāmatā, kathekukāmatā ca. Adiṭṭhajotanādīnañhi catunnaṃ ñātukāmatā, itarassa itarā. Vissajjanassa pañho hetu. Evaṃ sesānampi yathārahaṃ vattabbaṃ.

    . બ્યઞ્જનત્થાનં યુત્તાયુત્તપરિક્ખાતિ બ્યઞ્જનગ્ગહણેન પદં ગહિતં, અત્થગ્ગહણેન પઞ્હાદીહિ સદ્ધિં અસ્સાદાદયો ગહિતા. વિચયહારપદત્થા એવ હિ યુત્તાયુત્તાદિવિસેસસહિતા યુત્તિહારાદીનં પદત્થા. તથા હિ પદટ્ઠાનપદટ્ઠાનિકભાવવિસિટ્ઠા તેયેવ પદટ્ઠાનહારસ્સ પદત્થા. લક્ખણલક્ખિતબ્બતાવિસિટ્ઠા, નિદ્ધારિતા ચ લક્ખણહારસ્સ, નિબ્બચનાદિવિભાવનાવિસિટ્ઠા ચતુબ્યૂહહારસ્સ, સભાગધમ્મવસેન, વિસભાગધમ્મવસેન ચ આવટ્ટનવિસિટ્ઠા આવટ્ટહારસ્સ, ભૂમિવિભાગાદિવિસિટ્ઠા વિભત્તિહારસ્સ, પટિપક્ખતો પરિવત્તનવિસિટ્ઠા પરિવત્તનહારસ્સ, પરિયાયવેવચનવિસિટ્ઠા વેવચનહારસ્સ, પભવાદિપઞ્ઞાપનવિસિટ્ઠા પઞ્ઞત્તિહારસ્સ, ખન્ધાદિમુખેહિ ઓતરણવિસિટ્ઠા ઓતરણહારસ્સ, પદપદત્થપઞ્હારમ્ભસોધનવિસિટ્ઠા સોધનહારસ્સ, સામઞ્ઞવિસેસનિદ્ધારણવિસિટ્ઠા અધિટ્ઠાનહારસ્સ, પચ્ચયધમ્મેહિ પરિક્ખરણવિસિટ્ઠા પરિક્ખારહારસ્સ, પહાતબ્બભાવેતબ્બતાનિદ્ધારણવિસિટ્ઠા સમારોપનહારસ્સ પદત્થા. ‘‘બ્યઞ્જનસ્સ સભાવનિરુત્તિતા, અત્થસ્સ સુત્તાદીહિ અવિલોમનં યુત્તભાવો’’તિ ઇમિના અસભાવનિરુત્તિતા, સુત્તાદીહિ વિલોમનઞ્ચ અયુત્તભાવોતિ દીપેતિ, તેન યુત્તાયુત્તીનં હેતું દસ્સેતિ.

    3.Byañjanatthānaṃ yuttāyuttaparikkhāti byañjanaggahaṇena padaṃ gahitaṃ, atthaggahaṇena pañhādīhi saddhiṃ assādādayo gahitā. Vicayahārapadatthā eva hi yuttāyuttādivisesasahitā yuttihārādīnaṃ padatthā. Tathā hi padaṭṭhānapadaṭṭhānikabhāvavisiṭṭhā teyeva padaṭṭhānahārassa padatthā. Lakkhaṇalakkhitabbatāvisiṭṭhā, niddhāritā ca lakkhaṇahārassa, nibbacanādivibhāvanāvisiṭṭhā catubyūhahārassa, sabhāgadhammavasena, visabhāgadhammavasena ca āvaṭṭanavisiṭṭhā āvaṭṭahārassa, bhūmivibhāgādivisiṭṭhā vibhattihārassa, paṭipakkhato parivattanavisiṭṭhā parivattanahārassa, pariyāyavevacanavisiṭṭhā vevacanahārassa, pabhavādipaññāpanavisiṭṭhā paññattihārassa, khandhādimukhehi otaraṇavisiṭṭhā otaraṇahārassa, padapadatthapañhārambhasodhanavisiṭṭhā sodhanahārassa, sāmaññavisesaniddhāraṇavisiṭṭhā adhiṭṭhānahārassa, paccayadhammehi parikkharaṇavisiṭṭhā parikkhārahārassa, pahātabbabhāvetabbatāniddhāraṇavisiṭṭhā samāropanahārassa padatthā. ‘‘Byañjanassa sabhāvaniruttitā, atthassa suttādīhi avilomanaṃ yuttabhāvo’’ti iminā asabhāvaniruttitā, suttādīhi vilomanañca ayuttabhāvoti dīpeti, tena yuttāyuttīnaṃ hetuṃ dasseti.

    . યોનિસોમનસિકારાદીતિ આદિસદ્દેન સદ્ધમ્મસ્સવનસપ્પુરિસૂપનિસ્સયાદિસાધારણં, અસાધારણઞ્ચ દેય્યપટિગ્ગાહકાદિં સઙ્ગણ્હાતિ. સમ્ભવતોતિ યથારહં તસ્સ ધમ્મસ્સ અનુરૂપં. યાવ સબ્બધમ્માતિ એત્થ સબ્બં નામ પદેસસબ્બં, ન સબ્બસબ્બન્તિ. અયઞ્હિ સબ્બસદ્દો યથા પઠમવિકપ્પે સુત્તે આગતધમ્મવસેન પદેસવિસયો, એવં દુતિયવિકપ્પે પદટ્ઠાનપદટ્ઠાનિકનિદ્ધારણેન તંતંપકરણપરિચ્છિન્નધમ્મગ્ગહણતો પદેસવિસયો એવ, ન અનવસેસધમ્મવિસયોતિ. સુત્તાગતધમ્માનં યાનિ પદટ્ઠાનાનિ, તેસઞ્ચ યાનીતિ એવં કારણપરમ્પરાનિદ્ધારણલક્ખણો પદટ્ઠાનહારો, પરિક્ખારહારો પન સુત્તાગતધમ્માનં તંતંપચ્ચયુપ્પન્નાનં પટિહેતુપચ્ચયતાવિસેસવિભાવનલક્ખણોતિ સતિપિ કારણવિચારણભાવે અયં પદટ્ઠાનહારપરિક્ખારહારાનં વિસેસો.

    4.Yonisomanasikārādīti ādisaddena saddhammassavanasappurisūpanissayādisādhāraṇaṃ, asādhāraṇañca deyyapaṭiggāhakādiṃ saṅgaṇhāti. Sambhavatoti yathārahaṃ tassa dhammassa anurūpaṃ. Yāva sabbadhammāti ettha sabbaṃ nāma padesasabbaṃ, na sabbasabbanti. Ayañhi sabbasaddo yathā paṭhamavikappe sutte āgatadhammavasena padesavisayo, evaṃ dutiyavikappe padaṭṭhānapadaṭṭhānikaniddhāraṇena taṃtaṃpakaraṇaparicchinnadhammaggahaṇato padesavisayo eva, na anavasesadhammavisayoti. Suttāgatadhammānaṃ yāni padaṭṭhānāni, tesañca yānīti evaṃ kāraṇaparamparāniddhāraṇalakkhaṇo padaṭṭhānahāro, parikkhārahāro pana suttāgatadhammānaṃ taṃtaṃpaccayuppannānaṃ paṭihetupaccayatāvisesavibhāvanalakkhaṇoti satipi kāraṇavicāraṇabhāve ayaṃ padaṭṭhānahāraparikkhārahārānaṃ viseso.

    . યથા ‘‘સમાનાધિકરણસમાનપદે’’તિઆદીસુ એકસદ્દસ્સ અત્થો સમાનસદ્દો, એવં એકરસટ્ઠેન ભાવના ‘‘એકુપ્પાદા’’તિઆદીસુ (કથા॰ ૪૭૩) વિય એકલક્ખણાતિ એત્થ એકસદ્દો સમાનત્થોતિ આહ ‘‘સમાનલક્ખણા’’તિ. સંવણ્ણનાવસેનાતિ એત્થ કમ્મત્થે અન-સદ્દો, સંવણ્ણેતબ્બતાવસેનાતિ અત્થો. લક્ખણાતિ ઉપલક્ખણા. ‘‘નાનત્તકાયનાનત્તસઞ્ઞિનો (દી॰ નિ॰ ૩.૩૪૧, ૩૫૭, ૩૫૯; અ॰ નિ॰ ૯.૨૪), નાનત્તસઞ્ઞાનં અમનસિકારા’’તિઆદીસુ સહચારિતા દટ્ઠબ્બા. સઞ્ઞાસહગતા હિ ધમ્મા તત્થ સઞ્ઞાગ્ગહણેન ગહિતા. ‘‘દદં મિત્તાનિ ગન્થતી’’તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૧.૨૪૬; સુ॰ નિ॰ ૧૮૯) સમાનકિચ્ચતા. પિયવચનત્થચરિયા સમાનત્તતાપિ હિ તત્થ મિત્તગન્થનકિચ્ચેન સમાનકિચ્ચા ગય્હન્તિ સઙ્ગહવત્થુભાવતો. ‘‘ફસ્સપચ્ચયા વેદના’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૩.૧૨૬; સં॰ નિ॰ ૨.૧, ૩૯; મહાવ॰ ૧; વિભ॰ ૨૨૫; ઉદા॰ ૧; નેત્તિ॰ ૨૪) સમાનહેતુતા. યથા હિ ફસ્સો વેદનાય, એવં સઞ્ઞાદીનમ્પિ સહજાતાદિના પચ્ચયો હોતિ એવાતિ તેપિ સમાનહેતુતાય વુત્તા એવ હોન્તિ. તથા હિ વુત્તં ‘‘તજ્જામનોવિઞ્ઞાણધાતુસમ્ફસ્સજા ચેતના’’તિ (ધ॰ સ॰ ૫), ‘‘ફુટ્ઠો સઞ્જાનાતિ, ફુટ્ઠો ચેતેતી’’તિઆદિ (સં॰ નિ॰ ૪.૯૩). એવં ‘‘તણ્હાપચ્ચયા ઉપાદાન’’ન્તિ (મ॰ નિ॰ ૩.૧૨૬; સં॰ નિ॰ ૨.૧, ૩૯; મહાવ॰ ૧; વિભ॰ ૨૨૫; ઉદા॰ ૧; નેત્તિ॰ ૨૪) એવમાદિપિ ઉદાહરિતબ્બં. ‘‘અવિજ્જાપચ્ચયા સઙ્ખારા’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૩.૧૨૬; સં॰ નિ॰ ૨.૧, ૩૯; મહાવ॰ ૧; વિભ॰ ૨૨૫; ઉદા॰ ૧; નેત્તિ॰ ૨૪) સમાનફલતા દટ્ઠબ્બા. યથા હિ સઙ્ખારા અવિજ્જાય ફલં, એવં તણ્હુપાદાદીનમ્પીતિ તેપિ તત્થ ગહિતાવ હોન્તિ. તેનાહ ‘‘પુરિમકમ્મભવસ્મિં મોહો અવિજ્જા આયૂહના સઙ્ખારા નિકન્તિ તણ્હા ઉપગમનં ઉપાદાન’’ન્તિ. ‘‘રૂપં અસ્સાદેતિ અભિનન્દતિ , તં આરબ્ભ રાગો ઉપ્પજ્જતી’’તિ (પટ્ઠા॰ ૧.૧.૪૨૪) વુત્તે તંસમ્પયુત્તા વેદનાદયો વુત્તા એવ હોન્તિ સમાનારમ્મણભાવતો. ન હિ તેહિ વિના તસ્સ ઉપ્પત્તિ અત્થિ. એવમાદીહીતિ એત્થ આદિસદ્દેન અત્થપ્પકરણલિઙ્ગસદ્દન્તરસન્નિધાનસામત્થિયાદીનમ્પિ સઙ્ગહો દટ્ઠબ્બો. અત્થાદિવસેનપિ હિ સુત્તે અવુત્તાનમ્પિ વુત્તાનં વિય નિદ્ધારણં સમ્ભવતીતિ. વુત્તપ્પકારેનાતિ ‘‘વધકટ્ઠેન એકલક્ખણાની’’તિઆદિના પાળિયં, ‘‘સહચારિતા’’તિઆદિના અટ્ઠકથાયઞ્ચ વુત્તેન પકારેન.

    5. Yathā ‘‘samānādhikaraṇasamānapade’’tiādīsu ekasaddassa attho samānasaddo, evaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā ‘‘ekuppādā’’tiādīsu (kathā. 473) viya ekalakkhaṇāti ettha ekasaddo samānatthoti āha ‘‘samānalakkhaṇā’’ti. Saṃvaṇṇanāvasenāti ettha kammatthe ana-saddo, saṃvaṇṇetabbatāvasenāti attho. Lakkhaṇāti upalakkhaṇā. ‘‘Nānattakāyanānattasaññino (dī. ni. 3.341, 357, 359; a. ni. 9.24), nānattasaññānaṃ amanasikārā’’tiādīsu sahacāritā daṭṭhabbā. Saññāsahagatā hi dhammā tattha saññāggahaṇena gahitā. ‘‘Dadaṃ mittāni ganthatī’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.246; su. ni. 189) samānakiccatā. Piyavacanatthacariyā samānattatāpi hi tattha mittaganthanakiccena samānakiccā gayhanti saṅgahavatthubhāvato. ‘‘Phassapaccayā vedanā’’tiādīsu (ma. ni. 3.126; saṃ. ni. 2.1, 39; mahāva. 1; vibha. 225; udā. 1; netti. 24) samānahetutā. Yathā hi phasso vedanāya, evaṃ saññādīnampi sahajātādinā paccayo hoti evāti tepi samānahetutāya vuttā eva honti. Tathā hi vuttaṃ ‘‘tajjāmanoviññāṇadhātusamphassajā cetanā’’ti (dha. sa. 5), ‘‘phuṭṭho sañjānāti, phuṭṭho cetetī’’tiādi (saṃ. ni. 4.93). Evaṃ ‘‘taṇhāpaccayā upādāna’’nti (ma. ni. 3.126; saṃ. ni. 2.1, 39; mahāva. 1; vibha. 225; udā. 1; netti. 24) evamādipi udāharitabbaṃ. ‘‘Avijjāpaccayā saṅkhārā’’tiādīsu (ma. ni. 3.126; saṃ. ni. 2.1, 39; mahāva. 1; vibha. 225; udā. 1; netti. 24) samānaphalatā daṭṭhabbā. Yathā hi saṅkhārā avijjāya phalaṃ, evaṃ taṇhupādādīnampīti tepi tattha gahitāva honti. Tenāha ‘‘purimakammabhavasmiṃ moho avijjā āyūhanā saṅkhārā nikanti taṇhā upagamanaṃ upādāna’’nti. ‘‘Rūpaṃ assādeti abhinandati , taṃ ārabbha rāgo uppajjatī’’ti (paṭṭhā. 1.1.424) vutte taṃsampayuttā vedanādayo vuttā eva honti samānārammaṇabhāvato. Na hi tehi vinā tassa uppatti atthi. Evamādīhīti ettha ādisaddena atthappakaraṇaliṅgasaddantarasannidhānasāmatthiyādīnampi saṅgaho daṭṭhabbo. Atthādivasenapi hi sutte avuttānampi vuttānaṃ viya niddhāraṇaṃ sambhavatīti. Vuttappakārenāti ‘‘vadhakaṭṭhena ekalakkhaṇānī’’tiādinā pāḷiyaṃ, ‘‘sahacāritā’’tiādinā aṭṭhakathāyañca vuttena pakārena.

    . ‘‘ફુસનટ્ઠેન ફસ્સો’’તિઆદિના નિદ્ધારેત્વા વચનં નિબ્બચનં, તં પન પદસ્સેવ, ન વાક્યસ્સાતિ આહ ‘‘પદનિબ્બચન’’ન્તિ. અધિપ્પાયનિદાનાનિપેત્થ બ્યઞ્જનમુખેનેવ નિદ્ધારેતબ્બાનિ. નિબ્બચનપુબ્બાપરસન્ધીસુ વત્તબ્બમેવ નત્થીતિ આહ ‘‘વિસેસતો બ્યઞ્જનદ્વારેનેવ અત્થપરિયેસના’’તિ. પવત્તિનિમિત્તં અજ્ઝાસયાદિ.

    6. ‘‘Phusanaṭṭhena phasso’’tiādinā niddhāretvā vacanaṃ nibbacanaṃ, taṃ pana padasseva, na vākyassāti āha ‘‘padanibbacana’’nti. Adhippāyanidānānipettha byañjanamukheneva niddhāretabbāni. Nibbacanapubbāparasandhīsu vattabbameva natthīti āha ‘‘visesato byañjanadvāreneva atthapariyesanā’’ti. Pavattinimittaṃ ajjhāsayādi.

    . ‘‘પદટ્ઠાને’’તિ ઇદં સુત્તે આગતધમ્માનં કારણભૂતેપિ ધમ્મે નિદ્ધારેત્વા સભાગતો, વિસભાગતો ચ આવટ્ટનં કાતબ્બન્તિ દસ્સનત્થં વુત્તં, ન તન્તિવસેન. તસ્મા પદટ્ઠાનનિદ્ધારણાય વિનાપિ આવટ્ટનં યુત્તમેવાતિ સિદ્ધં હોતિ. પદસ્સ વા સદ્દપવત્તિટ્ઠાનં પદટ્ઠાનં પદત્થો. એતસ્મિં પક્ખે ‘‘આરમ્ભથ નિક્કમથાતિ (સં॰ નિ॰ ૧.૧૮૫; નેત્તિ॰ ૨૯; પેટકો॰ ૩૮; મિ॰ પ॰ ૫.૧.૪) વીરિયસ્સ પદટ્ઠાન’’ન્તિ (નેત્તિ॰ ૨૯) એત્થ ય્વાયમારમ્ભધાતુઆદિકો અત્થો વુત્તો, તં વીરિયસદ્દસ્સ પવત્તિટ્ઠાનં વીરિયસદ્દાભિધેય્યો અત્થોતિ એવમત્થો વેદિતબ્બો. સેસેસુપિ એસેવ નયો. સેસકં નામગહિતતો ઇતરં, તં પન તસ્સ પટિપક્ખભૂતં વા સિયા, અઞ્ઞં વાતિ આહ ‘‘વિસભાગતાય અગ્ગહણેન વા’’તિ. સંવણ્ણનાય યોજેન્તોતિ યથાવુત્તવિસભાગધમ્મનિદ્ધારણભૂતેન અત્થકથનેન પાળિયં યોજેન્તો. તેનાહ ‘‘દેસન’’ન્તિ. ‘‘પટિપક્ખે’’તિ ઇદં નિદસ્સનમત્તં દટ્ઠબ્બં સભાગધમ્મવસેનપિ આવટ્ટનસ્સ ઇચ્છિતત્તા.

    7.‘‘Padaṭṭhāne’’ti idaṃ sutte āgatadhammānaṃ kāraṇabhūtepi dhamme niddhāretvā sabhāgato, visabhāgato ca āvaṭṭanaṃ kātabbanti dassanatthaṃ vuttaṃ, na tantivasena. Tasmā padaṭṭhānaniddhāraṇāya vināpi āvaṭṭanaṃ yuttamevāti siddhaṃ hoti. Padassa vā saddapavattiṭṭhānaṃ padaṭṭhānaṃ padattho. Etasmiṃ pakkhe ‘‘ārambhatha nikkamathāti (saṃ. ni. 1.185; netti. 29; peṭako. 38; mi. pa. 5.1.4) vīriyassa padaṭṭhāna’’nti (netti. 29) ettha yvāyamārambhadhātuādiko attho vutto, taṃ vīriyasaddassa pavattiṭṭhānaṃ vīriyasaddābhidheyyo atthoti evamattho veditabbo. Sesesupi eseva nayo. Sesakaṃ nāmagahitato itaraṃ, taṃ pana tassa paṭipakkhabhūtaṃ vā siyā, aññaṃ vāti āha ‘‘visabhāgatāya aggahaṇena vā’’ti. Saṃvaṇṇanāya yojentoti yathāvuttavisabhāgadhammaniddhāraṇabhūtena atthakathanena pāḷiyaṃ yojento. Tenāha ‘‘desana’’nti. ‘‘Paṭipakkhe’’ti idaṃ nidassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ sabhāgadhammavasenapi āvaṭṭanassa icchitattā.

    . નામવસેનાતિ સાધારણનામવસેન. પાળિયં પન ‘‘મિચ્છત્તનિયતાનં સત્તાનં, અનિયતાનઞ્ચ સત્તાનં દસ્સનપહાતબ્બા કિલેસા સાધારણા’’તિઆગતત્તા (નેત્તિ॰ ૩૪) ‘‘દસ્સનપહાતબ્બાદિનામવસેના’’તિ વુત્તં. વત્થુવસેનાતિ સત્તસન્તાનવસેન. સો હિ ધમ્માનં પવત્તિટ્ઠાનતાય ઇધ ‘‘વત્થૂ’’તિ અધિપ્પેતો. તેનાહ – ‘‘પુથુજ્જનસ્સ, સોતાપન્નસ્સ ચ કામરાગબ્યાપાદા સાધારણા’’તિઆદિ (નેત્તિ॰ ૩૪). વુત્તવિપરિયાયેનાતિ નામતો, વત્થુતો ચ આવેણિકતાય. તંતંમગ્ગફલટ્ઠાનઞ્હિ તંતંમગ્ગફલટ્ઠતા, ભબ્બાનં ભબ્બતા, અભબ્બાનં અભબ્બતા અસાધારણા.

    8.Nāmavasenāti sādhāraṇanāmavasena. Pāḷiyaṃ pana ‘‘micchattaniyatānaṃ sattānaṃ, aniyatānañca sattānaṃ dassanapahātabbā kilesā sādhāraṇā’’tiāgatattā (netti. 34) ‘‘dassanapahātabbādināmavasenā’’ti vuttaṃ. Vatthuvasenāti sattasantānavasena. So hi dhammānaṃ pavattiṭṭhānatāya idha ‘‘vatthū’’ti adhippeto. Tenāha – ‘‘puthujjanassa, sotāpannassa ca kāmarāgabyāpādā sādhāraṇā’’tiādi (netti. 34). Vuttavipariyāyenāti nāmato, vatthuto ca āveṇikatāya. Taṃtaṃmaggaphalaṭṭhānañhi taṃtaṃmaggaphalaṭṭhatā, bhabbānaṃ bhabbatā, abhabbānaṃ abhabbatā asādhāraṇā.

    . ‘‘ભાવિતે’’તિ ઇદં ભાવનાકિરિયાય ઉપલક્ખણં, ન એત્થ કાલવચનિચ્છાતિ આહ ‘‘ભાવેતબ્બેતિ અત્થો’’તિ. ભાવના ચેત્થ આસેવનાતિ, કુસલસદ્દોપિ અનવજ્જટ્ઠોતિ વેદિતબ્બો . પટિપક્ખતોતિ વિપક્ખતો. વિસદિસૂદાહરણેન બ્યતિરેકતો યથાધિપ્પેતધમ્મપ્પતિટ્ઠાના હેસા.

    9.‘‘Bhāvite’’ti idaṃ bhāvanākiriyāya upalakkhaṇaṃ, na ettha kālavacanicchāti āha ‘‘bhāvetabbeti attho’’ti. Bhāvanā cettha āsevanāti, kusalasaddopi anavajjaṭṭhoti veditabbo . Paṭipakkhatoti vipakkhato. Visadisūdāharaṇena byatirekato yathādhippetadhammappatiṭṭhānā hesā.

    ૧૦. પદત્થસ્સાતિ પદાભિધેય્યસ્સ અત્થસ્સ, સભાવધમ્મસ્સ વા.

    10.Padatthassāti padābhidheyyassa atthassa, sabhāvadhammassa vā.

    ૧૧.

    11.

    નિક્ખેપો દેસના. પભવો સમુદયો.

    Nikkhepo desanā. Pabhavo samudayo.

    ૧૨. ‘‘અવુત્તાનમ્પિ સઙ્ગહો’’તિ ઇમિના અવુત્તસમુચ્ચયત્થો -સદ્દોતિ દસ્સેતિ.

    12.‘‘Avuttānampi saṅgaho’’ti iminā avuttasamuccayattho ca-saddoti dasseti.

    ૧૩. ‘‘ગાથારુળ્હે’’તિ ઇમિના પાળિઆગતોવ પઞ્હો વેદિતબ્બો, ન ઇતરોતિ દસ્સેતિ. તેનાહ ‘‘બુદ્ધાદીહિ બ્યાકતે’’તિ. તસ્સ અત્થસ્સાતિ આરદ્ધસ્સ અત્થસ્સ, તેન આરમ્ભસોધનસ્સ વિસયમાહ. એત્થ ચ અત્થદ્વારેનેવ પદપુચ્છાસોધનમ્પિ કરીયતીતિ પુન ‘‘તસ્સ અત્થસ્સા’’તિ વુત્તં. અથ વા વિસ્સજ્જિતમ્હીતિ વિસ્સજ્જને. વિસ્સજ્જનસોધનેન હિ પઞ્હાસોધનં. પઞ્હેતિ પુચ્છાયં. ગાથાયન્તિ ઉપલક્ખણં, તેન ગાથાયં, સુત્તગેય્યાદીસુ ચાતિ વુત્તં હોતિ. યમારબ્ભાતિ યં સીલાદિમારબ્ભ ગાથાદીસુ દેસિતં, તસ્મિં આરમ્ભેતિ અત્થો. પુચ્છિતાતિ પુચ્છાકારિની, ‘‘કા એત્થ પદસુદ્ધિ, કા પઞ્હાસુદ્ધિ, કા આરમ્ભસુદ્ધી’’તિ એવં પુચ્છાકારિની પુચ્છં કત્વા પવત્તિતા સુદ્ધાસુદ્ધપરિક્ખાતિ યોજના.

    13.‘‘Gāthāruḷhe’’ti iminā pāḷiāgatova pañho veditabbo, na itaroti dasseti. Tenāha ‘‘buddhādīhi byākate’’ti. Tassa atthassāti āraddhassa atthassa, tena ārambhasodhanassa visayamāha. Ettha ca atthadvāreneva padapucchāsodhanampi karīyatīti puna ‘‘tassa atthassā’’ti vuttaṃ. Atha vā vissajjitamhīti vissajjane. Vissajjanasodhanena hi pañhāsodhanaṃ. Pañheti pucchāyaṃ. Gāthāyanti upalakkhaṇaṃ, tena gāthāyaṃ, suttageyyādīsu cāti vuttaṃ hoti. Yamārabbhāti yaṃ sīlādimārabbha gāthādīsu desitaṃ, tasmiṃ ārambheti attho. Pucchitāti pucchākārinī, ‘‘kā ettha padasuddhi, kā pañhāsuddhi, kā ārambhasuddhī’’ti evaṃ pucchākārinī pucchaṃ katvā pavattitā suddhāsuddhaparikkhāti yojanā.

    ૧૪. ન વિકપ્પયિતબ્બાતિ યથા લોકે ‘‘જાતિ સામઞ્ઞં, ભેદો સામઞ્ઞં, સમ્બન્ધો સામઞ્ઞ’’ન્તિઆદિના સામઞ્ઞં જાતિઆદિં, તબ્બિધુરઞ્ચ વિસેસં વિકપ્પેન્તિ પરિકપ્પેન્તિ, એવં ન વિકપ્પયિતબ્બાતિ અત્થો. યદા યો કાલવિસેસો ‘‘સ્વે’’તિ લદ્ધવોહારો, તદા સો તંદિવસાતિક્કમે ‘‘અજ્જા’’તિ, પુન તંદિવસાતિક્કમે ‘‘હિય્યો’’તિ વોહરીયતીતિ અનવટ્ઠિતસભાવા એતે કાલવિસેસા. દિસાયપિ ‘‘એકં અવધિં અપેક્ખિત્વા પુરત્થિમા દિસા, તતો અઞ્ઞં અપેક્ખિત્વા પચ્છિમા નામ હોતી’’તિઆદિના અનવટ્ઠિતસભાવતા વેદિતબ્બા. જાતિઆદિઅપેક્ખાયાતિ જાતિઆદિદુક્ખવિસેસાપેક્ખાય. સચ્ચાપેક્ખાયાતિ સચ્ચસામઞ્ઞાપેક્ખાય. ‘‘તણ્હા’’તિ વુચ્ચમાનં કામતણ્હાદિઅપેક્ખાય સામઞ્ઞમ્પિ સમાનં સચ્ચાપેક્ખાય વિસેસો હોતીતિ એવમાદિં સન્ધાયાહ ‘‘એસ નયો સમુદયાદીસુપી’’તિ.

    14.Na vikappayitabbāti yathā loke ‘‘jāti sāmaññaṃ, bhedo sāmaññaṃ, sambandho sāmañña’’ntiādinā sāmaññaṃ jātiādiṃ, tabbidhurañca visesaṃ vikappenti parikappenti, evaṃ na vikappayitabbāti attho. Yadā yo kālaviseso ‘‘sve’’ti laddhavohāro, tadā so taṃdivasātikkame ‘‘ajjā’’ti, puna taṃdivasātikkame ‘‘hiyyo’’ti voharīyatīti anavaṭṭhitasabhāvā ete kālavisesā. Disāyapi ‘‘ekaṃ avadhiṃ apekkhitvā puratthimā disā, tato aññaṃ apekkhitvā pacchimā nāma hotī’’tiādinā anavaṭṭhitasabhāvatā veditabbā. Jātiādiapekkhāyāti jātiādidukkhavisesāpekkhāya. Saccāpekkhāyāti saccasāmaññāpekkhāya. ‘‘Taṇhā’’ti vuccamānaṃ kāmataṇhādiapekkhāya sāmaññampi samānaṃ saccāpekkhāya viseso hotīti evamādiṃ sandhāyāha ‘‘esa nayo samudayādīsupī’’ti.

    ૧૬. એત્થાતિ એતસ્મિં બુદ્ધવચને. તેનાહ ‘‘સિક્ખત્તયસઙ્ખાતસ્સા’’તિઆદિ. યથારુતં યથાકથિતં સદ્દતો અધિગતં નિદ્ધારિતં, ન અત્થપ્પકરણલિઙ્ગસદ્દન્તરસન્નિધાનાદિપ્પમાણન્તરાધિગતં . ‘‘અત્થતો દસ્સિતા’’તિ ઇદં યસ્મિં સુત્તે ભાવનાવ કથિતા, ન પહાનં, તં સન્ધાય વુત્તં.

    16.Etthāti etasmiṃ buddhavacane. Tenāha ‘‘sikkhattayasaṅkhātassā’’tiādi. Yathārutaṃ yathākathitaṃ saddato adhigataṃ niddhāritaṃ, na atthappakaraṇaliṅgasaddantarasannidhānādippamāṇantarādhigataṃ . ‘‘Atthato dassitā’’ti idaṃ yasmiṃ sutte bhāvanāva kathitā, na pahānaṃ, taṃ sandhāya vuttaṃ.

    નયસઙ્ખેપવણ્ણના

    Nayasaṅkhepavaṇṇanā

    ૧૭. તણ્હાવિજ્જાહિ કરણભૂતાહિ. સંકિલેસો પક્ખો એતસ્સાતિ સંકિલેસપક્ખો, સંકિલેસપક્ખિકો સુત્તત્થો, તસ્સ નયનલક્ખણોતિ યોજના. વોદાનપક્ખસ્સ સુત્તત્થસ્સાતિ સમ્બન્ધો. વુટ્ઠાનગામિનિયા, બલવવિપસ્સનાય ચ દુક્ખાદીસુ પરિઞ્ઞેય્યતાદીનિ મગ્ગાનુગુણો ગહણાકારો અનુગાહણનયો. યદિ એવં કથં નયોતિ આહ ‘‘તસ્સ પના’’તિઆદિ. તત્થ ‘‘નયવોહારો’’તિ ઇમિના નયાધિટ્ઠાનં નયોતિ વુત્તન્તિ દસ્સેતિ.

    17.Taṇhāvijjāhi karaṇabhūtāhi. Saṃkileso pakkho etassāti saṃkilesapakkho, saṃkilesapakkhiko suttattho, tassa nayanalakkhaṇoti yojanā. Vodānapakkhassa suttatthassāti sambandho. Vuṭṭhānagāminiyā, balavavipassanāya ca dukkhādīsu pariññeyyatādīni maggānuguṇo gahaṇākāro anugāhaṇanayo. Yadi evaṃ kathaṃ nayoti āha ‘‘tassa panā’’tiādi. Tattha ‘‘nayavohāro’’ti iminā nayādhiṭṭhānaṃ nayoti vuttanti dasseti.

    ૧૮. બાધકાદિભાવતોતિ બાધકપભવસન્તિનિય્યાનભાવતો. અઞ્ઞથાભાવાભાવેનાતિ અબાધકઅપ્પભવઅસન્તિ અનિય્યાનભાવાભાવેન. સચ્ચસભાવત્તાતિ અમુસાસભાવત્તા. અવિસંવાદનતોતિ અરિયસભાવાદિભાવસ્સ ન વિસંવાદનતો એકન્તિકત્તાતિ અત્થો.

    18.Bādhakādibhāvatoti bādhakapabhavasantiniyyānabhāvato. Aññathābhāvābhāvenāti abādhakaappabhavaasanti aniyyānabhāvābhāvena. Saccasabhāvattāti amusāsabhāvattā. Avisaṃvādanatoti ariyasabhāvādibhāvassa na visaṃvādanato ekantikattāti attho.

    ૧૯. સંકિલિટ્ઠધમ્માતિ સંકિલેસસમન્નાગતા ધમ્મા સદ્ધમ્મનયકોવિદાતિ સચ્ચપટિચ્ચસમુપ્પાદાદિધમ્મનયકુસલા, એકત્તાદિનયકુસલા વા.

    19.Saṃkiliṭṭhadhammāti saṃkilesasamannāgatā dhammā saddhammanayakovidāti saccapaṭiccasamuppādādidhammanayakusalā, ekattādinayakusalā vā.

    ૨૦. અત્થવિસ્સજ્જનેસૂતિ ‘‘ઇમે ધમ્મા કુસલા’’તિઆદિના (ધ॰ સ॰ ૧) સુત્તે કતપઞ્હવિસ્સજ્જનેસુ ચેવ અટ્ઠકથાય કતઅત્થસંવણ્ણનાસુ ચ. ‘‘વોદાનિયા’’તિ ઇમિના અનવજ્જધમ્મા ઇધ કુસલાતિ અધિપ્પેતા, ન સુખવિપાકાતિ દસ્સેતિ. તસ્સ તસ્સ અત્થનયસ્સ યોજનત્થં મનસા વોલોકયતેતિ યોજના.

    20.Atthavissajjanesūti ‘‘ime dhammā kusalā’’tiādinā (dha. sa. 1) sutte katapañhavissajjanesu ceva aṭṭhakathāya kataatthasaṃvaṇṇanāsu ca. ‘‘Vodāniyā’’ti iminā anavajjadhammā idha kusalāti adhippetā, na sukhavipākāti dasseti. Tassa tassa atthanayassa yojanatthaṃ manasā volokayateti yojanā.

    ૨૧. યદિ કરણભૂતં, કથં તસ્સ અત્થન્તરાભાવોતિ આહ ‘‘યેન હી’’તિઆદિ. દિસાભૂતધમ્માનં વોલોકયનસમાનયનભાવતો વોહારભૂતો, કમ્મભૂતો ચ નયો, ન નન્દિયાવટ્ટાદયો વિય અત્થભૂતોતિ ‘‘વોહારનયો, કમ્મનયો’’તિ ચ વુચ્ચતિ.

    21. Yadi karaṇabhūtaṃ, kathaṃ tassa atthantarābhāvoti āha ‘‘yena hī’’tiādi. Disābhūtadhammānaṃ volokayanasamānayanabhāvato vohārabhūto, kammabhūto ca nayo, na nandiyāvaṭṭādayo viya atthabhūtoti ‘‘vohāranayo, kammanayo’’ti ca vuccati.

    દ્વાદસપદવણ્ણના

    Dvādasapadavaṇṇanā

    ૨૩. અપરિયોસિતે પદેતિ ઉચ્ચારણવેલાયં પદે અસમત્તે, વિપ્પકતેતિ અત્થો. પરિયોસિતે હિ ‘‘પદ’’ન્ત્વે સમઞ્ઞા સિયા, ન ‘‘અક્ખર’’ન્તિ અધિપ્પાયો. પદસ્સ વેવચનતાય અત્થવસેન પરિયાયં ખરન્તં સઞ્ચરન્તં વિય હોતિ, ન એવં વણ્ણો અવેવચનત્તાતિ આહ પરિયાયવસેન અક્ખરણતો’’તિ. ન હિ વણ્ણસ્સ પરિયાયો વિજ્જતી’’તિ ઇદં અકારાદિવણ્ણવિસેસં સન્ધાય વદતિ, ન વણ્ણસામઞ્ઞં. તસ્સ હિ વણ્ણો અક્ખરન્તિ પરિયાયો વુત્તો એવાતિ.

    23.Apariyosite padeti uccāraṇavelāyaṃ pade asamatte, vippakateti attho. Pariyosite hi ‘‘pada’’ntve samaññā siyā, na ‘‘akkhara’’nti adhippāyo. Padassa vevacanatāya atthavasena pariyāyaṃ kharantaṃ sañcarantaṃ viya hoti, na evaṃ vaṇṇo avevacanattāti āha pariyāyavasena akkharaṇato’’ti. Na hi vaṇṇassa pariyāyo vijjatī’’ti idaṃ akārādivaṇṇavisesaṃ sandhāya vadati, na vaṇṇasāmaññaṃ. Tassa hi vaṇṇo akkharanti pariyāyo vutto evāti.

    અક્ખરસદ્દસ્સ અત્થં વત્વા તપ્પસઙ્ગેન વણ્ણસદ્દસ્સપિ વત્તું ‘‘કેનટ્ઠેન વણ્ણો’’તિઆદિમાહ. તત્થ નનુ પદેન, વાક્યેન વા અત્થો સંવણ્ણીયતિ, ન અક્ખરેનાતિ ચોદનં મનસિ કત્વા આહ ‘‘વણ્ણો એવ હી’’તિઆદિ. પદાદિભાવેનાતિ પદવાક્યભાવેન. યથાસમ્બન્ધન્તિ યથાસઙ્કેતં. અયં-સદ્દો ઇમસ્સત્થસ્સ વાચકો, અયં અત્થો ઇમસ્સ સદ્દસ્સ વચનીયોતિ યથાગહિતસઙ્કેતાનુરૂપં સદ્દત્થાનં વાચકવચનીયભાવો. અથ વા ય્વાયં સદ્દત્થાનં અઞ્ઞમઞ્ઞં અવિનાભાવો, સો સમ્બન્ધો. તદનુરૂપં એકક્ખરં નામપદં ‘‘મા એવં મઞ્ઞસી’’તિઆદીસુ મા-કારાદિ. કેચીતિ અભયગિરિવાસિનો. તે હિ અભિધમ્મદેસનં ‘‘મનસાદેસના’’તિ વદન્તિ, યતો રાહુલાચરિયો ‘‘વિસુદ્ધકરુણાનં મનસાદેસના વાચાય અક્ખરણતો અક્ખરસઞ્ઞિતા’’તિ આહ.

    Akkharasaddassa atthaṃ vatvā tappasaṅgena vaṇṇasaddassapi vattuṃ ‘‘kenaṭṭhena vaṇṇo’’tiādimāha. Tattha nanu padena, vākyena vā attho saṃvaṇṇīyati, na akkharenāti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘vaṇṇo eva hī’’tiādi. Padādibhāvenāti padavākyabhāvena. Yathāsambandhanti yathāsaṅketaṃ. Ayaṃ-saddo imassatthassa vācako, ayaṃ attho imassa saddassa vacanīyoti yathāgahitasaṅketānurūpaṃ saddatthānaṃ vācakavacanīyabhāvo. Atha vā yvāyaṃ saddatthānaṃ aññamaññaṃ avinābhāvo, so sambandho. Tadanurūpaṃ ekakkharaṃ nāmapadaṃ ‘‘mā evaṃ maññasī’’tiādīsu -kārādi. Kecīti abhayagirivāsino. Te hi abhidhammadesanaṃ ‘‘manasādesanā’’ti vadanti, yato rāhulācariyo ‘‘visuddhakaruṇānaṃ manasādesanā vācāya akkharaṇato akkharasaññitā’’ti āha.

    સત્વપ્પધાનન્તિ દ્રબ્યપ્પધાનં. નામપદે હિ દ્રબ્યમાવિભૂતરૂપં, કિરિયા અનાવિભૂતરૂપા યથા ‘‘ફસ્સો’’તિ (મ॰ નિ॰ ૩.૧૨૬; સં॰ નિ॰ ૨.૧, ૩૯; મહાવ॰ ૧; વિભ॰ ૨૨૫; ઉદા॰ ૧; નેત્તિ॰ ૨૪). આખ્યાતપદે પન કિરિયા આવિભૂતરૂપા, દ્રબ્યમનાવિભૂતરૂપં યથા ‘‘ફુસતી’’તિ. તેન નેસં સત્વકિરિયાપ્પધાનતા વુત્તા. કિરિયાવિસેસગ્ગહણનિમિત્તન્તિ કિરિયાવિસેસાવબોધહેતુ કિરિયાવિસેસદીપનતો, યથા ‘‘ચિરપ્પવાસિ’’ન્તિ (ધ॰ પ॰ ૨૧૯) એત્થ -સદ્દો વસનકિરિયાય વિયોગવિસિટ્ઠતં દીપેતિ. ‘‘એવં મનસિ કરોથ, મા એવં મનસાકત્થા’’તિઆદીસુ કિરિયાવિસેસસ્સ જોતકો એવં-સદ્દો. ‘‘એવંસીલા (દી॰ નિ॰ ૩.૧૪૨) એવંધમ્મા’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૨.૧૩; મ॰ નિ॰ ૩. ૧૯૮; સં॰ નિ॰ ૫.૩૭૮) સત્વવિસેસસ્સ. એવં સેસનિપાતપદાનમ્પીતિ અધિપ્પાયો. તેનાહ ‘‘કિરિયાય…પે॰… નિપાતપદ’’ન્તિ.

    Satvappadhānanti drabyappadhānaṃ. Nāmapade hi drabyamāvibhūtarūpaṃ, kiriyā anāvibhūtarūpā yathā ‘‘phasso’’ti (ma. ni. 3.126; saṃ. ni. 2.1, 39; mahāva. 1; vibha. 225; udā. 1; netti. 24). Ākhyātapade pana kiriyā āvibhūtarūpā, drabyamanāvibhūtarūpaṃ yathā ‘‘phusatī’’ti. Tena nesaṃ satvakiriyāppadhānatā vuttā. Kiriyāvisesaggahaṇanimittanti kiriyāvisesāvabodhahetu kiriyāvisesadīpanato, yathā ‘‘cirappavāsi’’nti (dha. pa. 219) ettha pa-saddo vasanakiriyāya viyogavisiṭṭhataṃ dīpeti. ‘‘Evaṃ manasi karotha, mā evaṃ manasākatthā’’tiādīsu kiriyāvisesassa jotako evaṃ-saddo. ‘‘Evaṃsīlā (dī. ni. 3.142) evaṃdhammā’’tiādīsu (dī. ni. 2.13; ma. ni. 3. 198; saṃ. ni. 5.378) satvavisesassa. Evaṃ sesanipātapadānampīti adhippāyo. Tenāha ‘‘kiriyāya…pe… nipātapada’’nti.

    સઙ્ખેપતો વુત્તં, કિં પન તન્તિ આહ ‘‘પદાભિહિત’’ન્તિ. અથ વા સઙ્ખેપતો વુત્તં, યો અક્ખરેહિ સઙ્કાસિતોતિ વુચ્ચતિ. પદાભિહિતં પદેહિ કથિતં, યો પદેહિ પકાસિતોતિ વુચ્ચતિ. તદુભયં, યદિ પદસમુદાયો વાક્યં, તસ્સ કો પરિચ્છેદો. યાવતા અધિપ્પેતત્થપરિયોસાનં, તાવતા એકવાક્યન્તિપિ વદન્તિ, બહૂપેત્થ પકારે વણ્ણેન્તિ. કિં તેહિ, સાખ્યાતં સાબ્યયં સકારકં સવિસેસનં ‘‘વાક્ય’’ન્તિ દટ્ઠબ્બં. નનુ ચ પદેનપિ અત્થો બ્યઞ્જીયતીતિ ચોદનં મનસિ કત્વા આહ ‘‘પદમત્તસવનેપિ હી’’તિઆદિ. આકારેસુ વાક્યવિભાગેસુ અભિહિતં કથિતં નિબ્બચનં આકારાભિહિતં નિબ્બચનં. ‘‘અભિહિતન્તિ ચ પાળિઆગત’’ન્તિ વદન્તિ.

    Saṅkhepato vuttaṃ, kiṃ pana tanti āha ‘‘padābhihita’’nti. Atha vā saṅkhepato vuttaṃ, yo akkharehi saṅkāsitoti vuccati. Padābhihitaṃ padehi kathitaṃ, yo padehi pakāsitoti vuccati. Tadubhayaṃ, yadi padasamudāyo vākyaṃ, tassa ko paricchedo. Yāvatā adhippetatthapariyosānaṃ, tāvatā ekavākyantipi vadanti, bahūpettha pakāre vaṇṇenti. Kiṃ tehi, sākhyātaṃ sābyayaṃ sakārakaṃ savisesanaṃ ‘‘vākya’’nti daṭṭhabbaṃ. Nanu ca padenapi attho byañjīyatīti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘padamattasavanepi hī’’tiādi. Ākāresu vākyavibhāgesu abhihitaṃ kathitaṃ nibbacanaṃ ākārābhihitaṃ nibbacanaṃ. ‘‘Abhihitanti ca pāḷiāgata’’nti vadanti.

    ‘‘નિબ્બાનં મગ્ગતિ, નિબ્બાનત્થિકેહિ વા મગ્ગીયતિ, કિલેસે વા મારેન્તો ગચ્છતીતિ મગ્ગો’’તિઆદિના (ધ॰ સ॰ અટ્ઠ॰ ૧૬) નિબ્બચનાનં વિત્થારો. તંનિદ્દેસકથનત્તા નિદ્દેસોતિ ઇમમત્થમાહ ‘‘નિબ્બચનવિત્થારો નિરવસેસદેસનત્તા નિદ્દેસો’’તિ. પદેહીતિ વાક્યાવયવભૂતેહિ, વાક્યતો વિભજ્જમાનેહિ વા આખ્યાતાદિપદેહિ. તેનાહ ‘‘વાક્યસ્સ વિભાગો’’તિ, તથા ચાહ ‘‘અપરિયોસિતે’’તિઆદિ. અપરે પન ‘‘પકતિપચ્ચયલોપાદેસાદિવસેન અક્ખરવિભાગો આકારો, નિરુત્તિનયેન પદવિભાગો નિબ્બચનં, વાક્યવિભાગો નિદ્દેસો. વણ્ણપદવાક્યાનિ હિ અવિભત્તાનિ, વિભત્તાનિ ચ છ બ્યઞ્જનપદાની’’તિ વદન્તિ. છટ્ઠં વચનન્તિ છટ્ઠં પદં. કાતબ્બન્તિ ‘‘અક્ખરં પદં બ્યઞ્જનં આકારો તથેવ નિરુત્તિ નિદ્દેસો છટ્ઠવચન’’ન્તિ ગાથાયં એવં કત્તબ્બં, સંવણ્ણનાવસેન વા આકારપદં ચતુત્થં કાતબ્બન્તિ અત્થો. સબ્બો સદ્દવોહારો વિભત્તેહિ, અવિભત્તેહિ ચ અક્ખરપદવાક્યેહેવ, તદઞ્ઞપ્પકારો નત્થીતિ આહ ‘‘યાનિમાની’’તિઆદિ.

    ‘‘Nibbānaṃ maggati, nibbānatthikehi vā maggīyati, kilese vā mārento gacchatīti maggo’’tiādinā (dha. sa. aṭṭha. 16) nibbacanānaṃ vitthāro. Taṃniddesakathanattā niddesoti imamatthamāha ‘‘nibbacanavitthāro niravasesadesanattā niddeso’’ti. Padehīti vākyāvayavabhūtehi, vākyato vibhajjamānehi vā ākhyātādipadehi. Tenāha ‘‘vākyassa vibhāgo’’ti, tathā cāha ‘‘apariyosite’’tiādi. Apare pana ‘‘pakatipaccayalopādesādivasena akkharavibhāgo ākāro, niruttinayena padavibhāgo nibbacanaṃ, vākyavibhāgo niddeso. Vaṇṇapadavākyāni hi avibhattāni, vibhattāni ca cha byañjanapadānī’’ti vadanti. Chaṭṭhaṃ vacananti chaṭṭhaṃ padaṃ. Kātabbanti ‘‘akkharaṃ padaṃ byañjanaṃ ākāro tatheva nirutti niddeso chaṭṭhavacana’’nti gāthāyaṃ evaṃ kattabbaṃ, saṃvaṇṇanāvasena vā ākārapadaṃ catutthaṃ kātabbanti attho. Sabbo saddavohāro vibhattehi, avibhattehi ca akkharapadavākyeheva, tadaññappakāro natthīti āha ‘‘yānimānī’’tiādi.

    ૨૪. કાસનાસદ્દો કમ્મત્થોતિ દસ્સેતું ‘‘કાસીયતી’’તિઆદિ વુત્તં. પદેહિ તાવ અત્થસ્સ સઙ્કાસના, પકાસના ચ હોતુ, પદાવધિકાપિ સંવણ્ણના ઇચ્છિતાતિ અક્ખરેહિ પન કથન્તિ આહ ‘‘અક્ખરેહિ સુય્યમાનેહી’’તિઆદિ. પદત્થસમ્પટિપત્તીતિ પદાભિધેય્યઅત્થાવબોધો. ‘‘અક્ખરેહિ સઙ્કાસેતી’’તિઆદિના અક્ખરકરણં સઙ્કાસનભૂતં ઉગ્ઘટનકિરિયં વદન્તેન યથાવુત્તો અત્થો સાધિતોતિ દસ્સેતું ‘‘તથા હી’’તિઆદિ વુત્તં.

    24.Kāsanāsaddo kammatthoti dassetuṃ ‘‘kāsīyatī’’tiādi vuttaṃ. Padehi tāva atthassa saṅkāsanā, pakāsanā ca hotu, padāvadhikāpi saṃvaṇṇanā icchitāti akkharehi pana kathanti āha ‘‘akkharehi suyyamānehī’’tiādi. Padatthasampaṭipattīti padābhidheyyaatthāvabodho. ‘‘Akkharehi saṅkāsetī’’tiādinā akkharakaraṇaṃ saṅkāsanabhūtaṃ ugghaṭanakiriyaṃ vadantena yathāvutto attho sādhitoti dassetuṃ ‘‘tathā hī’’tiādi vuttaṃ.

    વિભજનુત્તાનીકમ્મપઞ્ઞત્તીતિ એકત્તનિદ્દેસો સમાહારોતિ અયં દ્વન્દસમાસો. ઉભયેનાતિ ‘‘વિવરણા, વિભજના’’તિ ઇમિના દ્વયેન. એતેહીતિ એત્થ એવ-કારો લુત્તનિદ્દિટ્ઠોતિ આહ ‘‘એતેહિ એવા’’તિ. ‘‘સઙ્કાસના…પે॰… અભાવતો’’તિ ઇમિના યથાધિપ્પેતઅનૂનાવધારણફલં દસ્સેતિ. ઉગ્ઘટનાદીતિ આદિસદ્દેન વિપઞ્ચનનયાનિ સઙ્ગણ્હાતિ.

    Vibhajanuttānīkammapaññattīti ekattaniddeso samāhāroti ayaṃ dvandasamāso. Ubhayenāti ‘‘vivaraṇā, vibhajanā’’ti iminā dvayena. Etehīti ettha eva-kāro luttaniddiṭṭhoti āha ‘‘etehi evā’’ti. ‘‘Saṅkāsanā…pe… abhāvato’’ti iminā yathādhippetaanūnāvadhāraṇaphalaṃ dasseti. Ugghaṭanādīti ādisaddena vipañcananayāni saṅgaṇhāti.

    ૨૫. સમ્મા યુત્તોતિ સમ્મા અવિપરીતં, અનવસેસતો ચ યુત્તો સહિતો. તથા હિ વુત્તં ‘‘અનૂના’’તિ. સબ્બો હિ પાળિઅત્થો અત્થપદઅત્થનયેહિ અનવસેસતો સઙ્ગહિતો. તેનાહ ‘‘સબ્બસ્સ હી’’તિઆદિ.

    25.Sammāyuttoti sammā aviparītaṃ, anavasesato ca yutto sahito. Tathā hi vuttaṃ ‘‘anūnā’’ti. Sabbo hi pāḷiattho atthapadaatthanayehi anavasesato saṅgahito. Tenāha ‘‘sabbassa hī’’tiādi.

    ૨૬. કસ્મા પનેત્થ મૂલપદપદટ્ઠાનાનિ અસઙ્ગહિતાનીતિ? પદત્થન્તરાભાવતો. મૂલપદાનિ હિ નયાનં સમુટ્ઠાનમત્તત્તા પદટ્ઠાનાનીતિ દસ્સિતોયં નયો. તેન વુત્તં ‘‘ઇતો વિનિમુત્તો કોચિ નેત્તિપદત્થો નત્થી’’તિ.

    26. Kasmā panettha mūlapadapadaṭṭhānāni asaṅgahitānīti? Padatthantarābhāvato. Mūlapadāni hi nayānaṃ samuṭṭhānamattattā padaṭṭhānānīti dassitoyaṃ nayo. Tena vuttaṃ ‘‘ito vinimutto koci nettipadattho natthī’’ti.

    નેત્તિયા કારણભૂતાય. હારા સંવણ્ણેતબ્બાતિ સુત્તસ્સ અત્થસંવણ્ણનાવસેન હારા વિત્થારેતબ્બા. સ્વાયન્તિ સો અયં સંવણ્ણનાક્કમો. યેન અનુક્કમેન નેત્તિયં દેસિતા, તેનેવ સુત્તે અત્થસંવણ્ણનાવસેન યોજેતબ્બાતિ. એવં સિદ્ધેતિ દેસનાક્કમેનેવ સિદ્ધે. અયં આરમ્ભોતિ ‘‘સોળસ હારા પઠમ’’ન્તિ એવં પવત્તો આરમ્ભો. ઇમમત્થન્તિ ઇમં વુચ્ચમાનનિયમસઙ્ખાતં અત્થં.

    Nettiyā kāraṇabhūtāya. Hārā saṃvaṇṇetabbāti suttassa atthasaṃvaṇṇanāvasena hārā vitthāretabbā. Svāyanti so ayaṃ saṃvaṇṇanākkamo. Yena anukkamena nettiyaṃ desitā, teneva sutte atthasaṃvaṇṇanāvasena yojetabbāti. Evaṃ siddheti desanākkameneva siddhe. Ayaṃ ārambhoti ‘‘soḷasa hārā paṭhama’’nti evaṃ pavatto ārambho. Imamatthanti imaṃ vuccamānaniyamasaṅkhātaṃ atthaṃ.

    યદિ દેસિતક્કમેનેવ હારનયા સુત્તે યોજેતબ્બા સિયું, કિં સો કમો કારણનિરપેક્ખો, ઉદાહુ કારણસાપેક્ખોતિ? કિઞ્ચેત્થ – યદિ તાવ કારણનિરપેક્ખો હારનયાનં અનુક્કમો, અનેકે અત્થા વુચ્ચમાના અવસ્સં એકેન કમેન વુચ્ચન્તીતિ. એવં સન્તે યેન કેનચિ કમેન સુત્તે યોજેતબ્બા સિયું, તથા સતિ નિયમો નિરત્થકો સિયા. અથ કારણસાપેક્ખો, કિં તં કારણન્તિ? ઇતરો કારણગવેસનં અકત્વા અત્થો એવેત્થ ગવેસિતબ્બોતિ અધિપ્પાયેન ‘‘નાયમનુયોગો ન કત્થચિ અનુક્કમે નિવિસતી’’તિ વત્વા ‘‘ન પન મયં દેવાનંપિયસ્સ મનોરથવિઘાતાય ચેતેમા’’તિ કમકારણં વિચારેન્તો ‘‘અપિચા’’તિઆદિના દેસનાહારસ્સ તાવ આદિતો દેસનાય કારણં પતિટ્ઠપેતિ. તત્થ ધમ્મદેસનાય નિસ્સયો અસ્સાદાદીનવનિસ્સરણાનિ, સરીરં આણત્તિ. પકતિયા સભાવેન. નિદ્ધારણેન વિનાપિ પતિટ્ઠાભાવતો નિસ્સયભાવતો.

    Yadi desitakkameneva hāranayā sutte yojetabbā siyuṃ, kiṃ so kamo kāraṇanirapekkho, udāhu kāraṇasāpekkhoti? Kiñcettha – yadi tāva kāraṇanirapekkho hāranayānaṃ anukkamo, aneke atthā vuccamānā avassaṃ ekena kamena vuccantīti. Evaṃ sante yena kenaci kamena sutte yojetabbā siyuṃ, tathā sati niyamo niratthako siyā. Atha kāraṇasāpekkho, kiṃ taṃ kāraṇanti? Itaro kāraṇagavesanaṃ akatvā attho evettha gavesitabboti adhippāyena ‘‘nāyamanuyogo na katthaci anukkame nivisatī’’ti vatvā ‘‘na pana mayaṃ devānaṃpiyassa manorathavighātāya cetemā’’ti kamakāraṇaṃ vicārento ‘‘apicā’’tiādinā desanāhārassa tāva ādito desanāya kāraṇaṃ patiṭṭhapeti. Tattha dhammadesanāya nissayo assādādīnavanissaraṇāni, sarīraṃ āṇatti. Pakatiyā sabhāvena. Niddhāraṇena vināpi patiṭṭhābhāvato nissayabhāvato.

    ‘‘તથા હિ વક્ખતી’’તિઆદિના યથાવુત્તં અત્થં પાકટતરં કરોતિ. એસ નયો ઇતરેસુપિ.

    ‘‘Tathā hi vakkhatī’’tiādinā yathāvuttaṃ atthaṃ pākaṭataraṃ karoti. Esa nayo itaresupi.

    વિચયાનન્તરન્તિ વિચયહારાનન્તરં. સેસેસુપિ એસેવ નયો. તથા હીતિ લક્ખણહારવિભઙ્ગે યુત્તાયુત્તાનં કારણપરમ્પરાય પરિગ્ગહિતસભાવાનં અવુત્તાનમ્પિ એકલક્ખણતાય ગહણં વુત્તં.

    Vicayānantaranti vicayahārānantaraṃ. Sesesupi eseva nayo. Tathā hīti lakkhaṇahāravibhaṅge yuttāyuttānaṃ kāraṇaparamparāya pariggahitasabhāvānaṃ avuttānampi ekalakkhaṇatāya gahaṇaṃ vuttaṃ.

    અત્થતો નિદ્ધારિતાનન્તિ અત્થુદ્ધારપુબ્બાપરાનુસન્ધિઆદિઅત્થતો સુત્તન્તરતો ઉદ્ધટાનં સંવણ્ણિયમાનસુત્તે આનીતાનં પાળિધમ્માનં. સદ્દતો, પમાણન્તરતો ચ લદ્ધાનં ઇધ વિચારેતબ્બત્તા આહ ‘‘નિરવસેસતો’’તિ. અત્થસ્સાતિ અભિધેય્યત્થસ્સ. ધમ્મસ્સાતિ સભાવધમ્મસ્સ. તત્થ તત્થ તં અભિનિરોપેતીતિ તસ્મિં તસ્મિં અત્થે, ધમ્મે ચ તં નામં અભિનિરોપેતિ, ‘‘અયમેવંનામો’’તિ વોહરતિ. ‘‘અત્થસ્સ, ધમ્મસ્સા’’તિ પદદ્વયેન સામઞ્ઞતો અત્થો, ધમ્મો ચ અનવસેસેત્વા ગહિતોતિ આહ ‘‘અનવસેસપરિયાદાન’’ન્તિ, યતો વુત્તં ‘‘તત્થ તત્થા’’તિ. તથાતિ યથા અનવસેસત્થાવબોધદીપકં અનવસેસપરિયાદાનં કતં ચતુબ્યૂહપાળિયં, એવં પુનપ્પુનં ગબ્ભમુપેતીતિ એત્થ અસદ્દવતી અત્થા પવત્તિવસેન લબ્ભમાના સમ્માપટિપત્તિ ઉદ્ધટાતિ ઉપસંહારત્થો તથા-સદ્દો.

    Atthato niddhāritānanti atthuddhārapubbāparānusandhiādiatthato suttantarato uddhaṭānaṃ saṃvaṇṇiyamānasutte ānītānaṃ pāḷidhammānaṃ. Saddato, pamāṇantarato ca laddhānaṃ idha vicāretabbattā āha ‘‘niravasesato’’ti. Atthassāti abhidheyyatthassa. Dhammassāti sabhāvadhammassa. Tattha tattha taṃ abhiniropetīti tasmiṃ tasmiṃ atthe, dhamme ca taṃ nāmaṃ abhiniropeti, ‘‘ayamevaṃnāmo’’ti voharati. ‘‘Atthassa, dhammassā’’ti padadvayena sāmaññato attho, dhammo ca anavasesetvā gahitoti āha ‘‘anavasesapariyādāna’’nti, yato vuttaṃ ‘‘tattha tatthā’’ti. Tathāti yathā anavasesatthāvabodhadīpakaṃ anavasesapariyādānaṃ kataṃ catubyūhapāḷiyaṃ, evaṃ punappunaṃ gabbhamupetīti ettha asaddavatī atthā pavattivasena labbhamānā sammāpaṭipatti uddhaṭāti upasaṃhārattho tathā-saddo.

    તેનેવાતિ સુત્તન્તરસંસન્દનસ્સ સભાગવિસભાગધમ્મન્તરાવટ્ટનૂપાયભાવતો એવ. યતોતિ સભાગવિસભાગધમ્માવટ્ટનસ્સ સાધારણાદિધમ્મવિભજનૂપાયત્તા. પટિવિભત્તસભાવેતિ પટિભાગભાવેન વિભત્તસભાવે.

    Tenevāti suttantarasaṃsandanassa sabhāgavisabhāgadhammantarāvaṭṭanūpāyabhāvato eva. Yatoti sabhāgavisabhāgadhammāvaṭṭanassa sādhāraṇādidhammavibhajanūpāyattā. Paṭivibhattasabhāveti paṭibhāgabhāvena vibhattasabhāve.

    તે ધમ્માતિ પટિપક્ખતો પરિવત્તિતધમ્મા. ન પરિયાયવિભાવના પઞ્ઞત્તિવિભાગપરિગ્ગાહિકાતિ આહ ‘‘પરિયા…પે॰… સુબોધનઞ્ચા’’તિ.

    Te dhammāti paṭipakkhato parivattitadhammā. Na pariyāyavibhāvanā paññattivibhāgapariggāhikāti āha ‘‘pariyā…pe… subodhanañcā’’ti.

    પુચ્છાવિસોધનં વિસ્સજ્જનં. આરમ્ભવિસોધનં દેસનાય અત્થકથનં. તદુભયવિચારો ધાતાદીસુ અસમ્મુય્હન્તસ્સેવ સમ્ભવતીતિ આહ ‘‘ધાતાયતના…પે॰… સમ્પાદેતુ’’ન્તિ. સુદ્ધો આરમ્ભોતિઆદિપાળિનિદસ્સનેનપિ અયમેવત્થો ઉદાહટોતિ વેદિતબ્બં.

    Pucchāvisodhanaṃ vissajjanaṃ. Ārambhavisodhanaṃ desanāya atthakathanaṃ. Tadubhayavicāro dhātādīsu asammuyhantasseva sambhavatīti āha ‘‘dhātāyatanā…pe… sampādetu’’nti. Suddho ārambhotiādipāḷinidassanenapi ayamevattho udāhaṭoti veditabbaṃ.

    ‘‘કારણાકારો’’તિ પદટ્ઠાનં સન્ધાય વદતિ. પભેદતો દેસનાકારોતિ વેવચનં. નિદ્ધારેત્વા વુચ્ચમાનાનીતિ ઉદ્ધરિત્વા સમારોપિયમાનાનીતિ અધિપ્પાયો. સુત્તસ્સ અત્થં તથત્તાવબોધાયાતિ સુત્તસ્સ પદત્થાવગમમુખેન ચતુસચ્ચાભિસમયાય.

    ‘‘Kāraṇākāro’’ti padaṭṭhānaṃ sandhāya vadati. Pabhedato desanākāroti vevacanaṃ. Niddhāretvā vuccamānānīti uddharitvā samāropiyamānānīti adhippāyo. Suttassa atthaṃ tathattāvabodhāyāti suttassa padatthāvagamamukhena catusaccābhisamayāya.

    વેનેય્યત્તયયુત્તો અત્થનયત્તયૂપદેસો ‘‘વેનેય્યત્તયપ્પયોજિતો’’તિ વુત્તો. વેનેય્યત્તયઞ્હિ પચ્ચયસમવાયે તદુપદેસફલં અધિગચ્છન્તં અત્થં પયોજેતિ નામાતિ. તદનુક્કમેનેવાતિ તેસં ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુઆદીનં દેસનાનુક્કમેનેવ. તેતિ તયો અત્થનયા. તેસન્તિ ઉગ્ઘટિતઞ્ઞુઆદીનં. યથા ઉદ્દેસાદીનં સઙ્ખેપમજ્ઝિમવિત્થારવુત્તિયા તિણ્ણં પુગ્ગલાનં ઉપકારતા, એવં તેસં અત્થનયાનં. તસ્સાતિ અત્થનયત્થસ્સ. તત્થાતિ તસ્સં તસ્સં ભૂમિયં.

    Veneyyattayayutto atthanayattayūpadeso ‘‘veneyyattayappayojito’’ti vutto. Veneyyattayañhi paccayasamavāye tadupadesaphalaṃ adhigacchantaṃ atthaṃ payojeti nāmāti. Tadanukkamenevāti tesaṃ ugghaṭitaññuādīnaṃ desanānukkameneva. Teti tayo atthanayā. Tesanti ugghaṭitaññuādīnaṃ. Yathā uddesādīnaṃ saṅkhepamajjhimavitthāravuttiyā tiṇṇaṃ puggalānaṃ upakāratā, evaṃ tesaṃ atthanayānaṃ. Tassāti atthanayatthassa. Tatthāti tassaṃ tassaṃ bhūmiyaṃ.

    સમુટ્ઠાનં નિદાનં. અનેકધા સદ્દનયતો, નિરુત્તિનયતો ચાતિ અનેકપ્પકારં. પદત્થો સદ્દત્થો. વિધિ અનુવાદોતિ ઇદમેત્થ વિધિવચનં, અયમનુવાદોતિ અયં વિભાગો વેદિતબ્બો. સમાધાતબ્બોતિ પરિહરિતબ્બો. અનુસન્ધીયા અનુરૂપં નિગમેતબ્બન્તિ યાય અનુસન્ધિયા સુત્તે ઉપરિ દેસના પવત્તા, તદનુરૂપં સંવણ્ણના નિગમેતબ્બા. પયોજનન્તિ ફલં. પિણ્ડત્થોતિ સઙ્ખેપત્થો. અનુસન્ધીતિ પુચ્છાનુસન્ધિઆદિઅનુસન્ધિ. ઉપોગ્ઘાટોતિ નિદસ્સનં. ચાલનાતિ ચોદના. પચ્ચુપટ્ઠાનં પરિહારો.

    Samuṭṭhānaṃ nidānaṃ. Anekadhā saddanayato, niruttinayato cāti anekappakāraṃ. Padattho saddattho. Vidhi anuvādoti idamettha vidhivacanaṃ, ayamanuvādoti ayaṃ vibhāgo veditabbo. Samādhātabboti pariharitabbo. Anusandhīyā anurūpaṃ nigametabbanti yāya anusandhiyā sutte upari desanā pavattā, tadanurūpaṃ saṃvaṇṇanā nigametabbā. Payojananti phalaṃ. Piṇḍatthoti saṅkhepattho. Anusandhīti pucchānusandhiādianusandhi. Upogghāṭoti nidassanaṃ. Cālanāti codanā. Paccupaṭṭhānaṃ parihāro.

    પકતિઆદિપદાવયવં ભિન્દિત્વા કથનં ભેદકથા યથા ‘‘દિબ્બન્તીતિ દેવા’’તિ (મ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧૫૩). પદસ્સ અત્થકથનં તત્વકથા યથા ‘‘બુદ્ધોતિ યો સો ભગવા સયમ્ભૂ અનાચરિયકો’’તિ (મહાનિ॰ ૧૯૨; ચૂળનિ॰ પારાયનત્થુતિગાથાનિદ્દેસ ૯૭; પટિ॰ મ॰ ૧.૧૬૧). પરિયાયવચનં વેવચનગ્ગહણં યથા ‘‘પઞ્ઞા પજાનના’’તિ (ધ॰ સ॰ ૧૬). વિચયયુત્તિચતુબ્યૂહપરિવત્તનહારેકદેસસઙ્ગહિતા, વેવચનહારસઙ્ગહિતા ચાતિ આહ ‘‘તે ઇધ કતિપયહારસઙ્ગહિતા’’તિ.

    Pakatiādipadāvayavaṃ bhinditvā kathanaṃ bhedakathā yathā ‘‘dibbantīti devā’’ti (ma. ni. aṭṭha. 1.153). Padassa atthakathanaṃ tatvakathā yathā ‘‘buddhoti yo so bhagavā sayambhū anācariyako’’ti (mahāni. 192; cūḷani. pārāyanatthutigāthāniddesa 97; paṭi. ma. 1.161). Pariyāyavacanaṃ vevacanaggahaṇaṃ yathā ‘‘paññā pajānanā’’ti (dha. sa. 16). Vicayayutticatubyūhaparivattanahārekadesasaṅgahitā, vevacanahārasaṅgahitā cāti āha ‘‘te idha katipayahārasaṅgahitā’’ti.

    અત્તનો ફલં ધારેતીતિ ધમ્મોતિ હેતુનો ધમ્મભાવો વેદિતબ્બો. ઞાપકહેતૂપિ ઞાણકરણટ્ઠેન કારકે પક્ખિપિત્વા આહ ‘‘કારકો સમ્પાપકોતિ દુવિધો’’તિ. પુન ચક્ખુબીજાદિનિબ્બત્તકમેવ કારણં કત્વા દસ્સેન્તો ‘‘પુન…પે॰… તિવિધો’’તિઆદિમાહ. ‘‘તયો કુસલહેતૂ’’તિઆદિના (ધ॰ સ॰ ૧૦૫૯-૧૦૬૦) આગતા અલોભાદયો, લોભાદયો ચ હેતુહેતુ નામ. ‘‘ચત્તારો ખો, ભિક્ખવે, મહાભૂતા હેતુ, ચત્તારો મહાભૂતા પચ્ચયો રૂપક્ખન્ધસ્સ પઞ્ઞાપનાયા’’તિઆદિના (મ॰ નિ॰ ૩.૮૬) આગતો પચ્ચયહેતુ નામ. કુસલાકુસલં કમ્મં અત્તનો વિપાકં પતિ ઉત્તમહેતુ નામ. ચક્ખાદિબીજાદિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણઅઙ્કુરાદીનં અસાધારણહેતુ નામ. કુસલાકુસલાનં સતિપિ પચ્ચયધમ્મભાવે ઇટ્ઠાનિટ્ઠફલવિસેસહેતુભાવદસ્સનત્થં વિસું ગહણં, સદ્દમગ્ગાનં પન ઞાપકસમ્પાપકહેતુભાવદસ્સનત્થન્તિ દટ્ઠબ્બં. અઙ્કુરાદિકસ્સ અસાધારણહેતુ બીજાદિસમાનજાતિયહેતુતાય સભાગહેતુ . સાધારણહેતુ ભુસસલિલાદિઅસમાનજાતિયતાય અસભાગહેતુ. ઇન્દ્રિયબદ્ધસન્તાનિકો અજ્ઝત્તિકહેતુ, ઇતરો બાહિરહેતુ. કેચિ પન ‘‘સસન્તાનિકો અજ્ઝત્તિકહેતુ, ઇતરો બાહિરહેતૂ’’તિ વદન્તિ. પરિગ્ગાહકો ઉપત્થમ્ભકો. પરમ્પરહેતુ ઉપનિસ્સયપચ્ચયો.

    Attano phalaṃ dhāretīti dhammoti hetuno dhammabhāvo veditabbo. Ñāpakahetūpi ñāṇakaraṇaṭṭhena kārake pakkhipitvā āha ‘‘kārako sampāpakoti duvidho’’ti. Puna cakkhubījādinibbattakameva kāraṇaṃ katvā dassento ‘‘puna…pe… tividho’’tiādimāha. ‘‘Tayo kusalahetū’’tiādinā (dha. sa. 1059-1060) āgatā alobhādayo, lobhādayo ca hetuhetu nāma. ‘‘Cattāro kho, bhikkhave, mahābhūtā hetu, cattāro mahābhūtā paccayo rūpakkhandhassa paññāpanāyā’’tiādinā (ma. ni. 3.86) āgato paccayahetu nāma. Kusalākusalaṃ kammaṃ attano vipākaṃ pati uttamahetu nāma. Cakkhādibījādi cakkhuviññāṇaaṅkurādīnaṃ asādhāraṇahetu nāma. Kusalākusalānaṃ satipi paccayadhammabhāve iṭṭhāniṭṭhaphalavisesahetubhāvadassanatthaṃ visuṃ gahaṇaṃ, saddamaggānaṃ pana ñāpakasampāpakahetubhāvadassanatthanti daṭṭhabbaṃ. Aṅkurādikassa asādhāraṇahetu bījādisamānajātiyahetutāya sabhāgahetu. Sādhāraṇahetu bhusasalilādiasamānajātiyatāya asabhāgahetu. Indriyabaddhasantāniko ajjhattikahetu, itaro bāhirahetu. Keci pana ‘‘sasantāniko ajjhattikahetu, itaro bāhirahetū’’ti vadanti. Pariggāhako upatthambhako. Paramparahetu upanissayapaccayo.

    નિબ્બાનસ્સ અનિબ્બત્તનિયેપિ સમુદયપ્પહાનસમુદયનિરોધાનં અધિગમાધિગન્તબ્બભાવતો નિબ્બાનં પતિ મગ્ગસ્સ હેતુભાવો વિય મગ્ગં પતિ નિબ્બાનસ્સ ફલભાવો ઉપચારસિદ્ધોતિ આહ ‘‘ફલપરિયાયો લબ્ભતી’’તિ.

    Nibbānassa anibbattaniyepi samudayappahānasamudayanirodhānaṃ adhigamādhigantabbabhāvato nibbānaṃ pati maggassa hetubhāvo viya maggaṃ pati nibbānassa phalabhāvo upacārasiddhoti āha ‘‘phalapariyāyo labbhatī’’ti.

    પટિપજ્જમાનભૂમિ મગ્ગધમ્મા. પટિપન્નભૂમિ ફલધમ્મા.

    Paṭipajjamānabhūmi maggadhammā. Paṭipannabhūmi phaladhammā.

    કિચ્ચતોતિ સરસતો. લક્ખણતોતિ ઉપલક્ખણતો. સામઞ્ઞતોતિ સમાનભાવતો. તેન સમાનહેતુતા, સમાનફલતા, સમાનારમ્મણતા ચ ગહિતા હોતીતિ. તત્થ યં વત્તબ્બં, તં હેટ્ઠા લક્ખણહારનિદ્દેસવણ્ણનાયં વુત્તમેવ.

    Kiccatoti sarasato. Lakkhaṇatoti upalakkhaṇato. Sāmaññatoti samānabhāvato. Tena samānahetutā, samānaphalatā, samānārammaṇatā ca gahitā hotīti. Tattha yaṃ vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā lakkhaṇahāraniddesavaṇṇanāyaṃ vuttameva.

    અપિચેત્થ સમ્પયોગવિપ્પયોગવિરોધપકરણલિઙ્ગસદ્દન્તરસન્નિધાનસામત્થિયાદીનમ્પિ વસેન નયવિભાગો વેદિતબ્બો. તત્થ સમ્પયોગતો તાવનયવિભાગો – ‘‘નાહં, ભિક્ખવે, અઞ્ઞં એકધમ્મમ્પિ સમનુપસ્સામિ, યં એવં લહુપરિવત્તં, યથયિદં ચિત્ત’’ન્તિ (અ॰ નિ॰ ૧.૪૮) ચિત્તસ્સ લહુપરિવત્તિતા ગહિતા, તંસમ્પયોગતો ચેતસિકાનમ્પિ ગહિતાવ હોતિ અઞ્ઞત્થ નેસં ચિત્તેન સમ્પયોગદીપનતો. અથ વા ‘‘સઞ્ઞિનો’’તિ. સઞ્ઞાસહિતતાવચનેન હિ નેસં વેદનાચેતનાદિવન્તતાપિ સમ્પયોગતો દીપિતા હોતિ.

    Apicettha sampayogavippayogavirodhapakaraṇaliṅgasaddantarasannidhānasāmatthiyādīnampi vasena nayavibhāgo veditabbo. Tattha sampayogato tāvanayavibhāgo – ‘‘nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ ekadhammampi samanupassāmi, yaṃ evaṃ lahuparivattaṃ, yathayidaṃ citta’’nti (a. ni. 1.48) cittassa lahuparivattitā gahitā, taṃsampayogato cetasikānampi gahitāva hoti aññattha nesaṃ cittena sampayogadīpanato. Atha vā ‘‘saññino’’ti. Saññāsahitatāvacanena hi nesaṃ vedanācetanādivantatāpi sampayogato dīpitā hoti.

    વિપ્પયોગતો – ‘‘અહેતુકા’’તિ. હેતુસમ્પયુત્તા હિ ધમ્મા ‘‘સહેતુકા’’તિ વુત્તાતિ તબ્બિધુરા ધમ્મા વિપ્પયોગતો ‘‘અહેતુકા’’તિ વુત્તાતિ વિઞ્ઞાયતિ. અથ વા ‘‘અસઞ્ઞિનો’’તિ. સઞ્ઞાવિપ્પયુત્તા હિ ધમ્મપવત્તિ ઇધાધિપ્પેતા, ન સઞ્ઞાય અભાવમત્તન્તિ વિઞ્ઞાયતિ.

    Vippayogato – ‘‘ahetukā’’ti. Hetusampayuttā hi dhammā ‘‘sahetukā’’ti vuttāti tabbidhurā dhammā vippayogato ‘‘ahetukā’’ti vuttāti viññāyati. Atha vā ‘‘asaññino’’ti. Saññāvippayuttā hi dhammapavatti idhādhippetā, na saññāya abhāvamattanti viññāyati.

    વિરોધતો – ‘‘અટ્ઠમકો (યમ॰ ૩.ઇન્દ્રિયયમકપાળિ.૪૩૯), સદ્ધાનુસારી’’તિ (પુ॰ પ॰ માતિકા ૭.૩૬) ચ વુત્તે તં સન્તતિયં સંયોજનત્તયપ્પહાનં વિઞ્ઞાયતિ, તથા ‘‘સતિ વા ઉપાદિસેસે અનાગામિતા’’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૪૦૪; મ॰ નિ॰ ૧.૧૩૭) વુત્તે પઞ્ચોરમ્ભાગિયસંયોજનપ્પહાનં , ‘‘દિટ્ઠેવ ધમ્મે અઞ્ઞા’’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૪૦૪; મ॰ નિ॰ ૧.૧૩૭) વુત્તે અનવસેસસંયોજનપ્પહાનં વિઞ્ઞાયતિ.

    Virodhato – ‘‘aṭṭhamako (yama. 3.indriyayamakapāḷi.439), saddhānusārī’’ti (pu. pa. mātikā 7.36) ca vutte taṃ santatiyaṃ saṃyojanattayappahānaṃ viññāyati, tathā ‘‘sati vā upādisese anāgāmitā’’ti (dī. ni. 2.404; ma. ni. 1.137) vutte pañcorambhāgiyasaṃyojanappahānaṃ , ‘‘diṭṭheva dhamme aññā’’ti (dī. ni. 2.404; ma. ni. 1.137) vutte anavasesasaṃyojanappahānaṃ viññāyati.

    પકરણતો – ‘‘અબ્યાકતા ધમ્મા’’તિ (ધ॰ સ॰ માતિકા). અધિકારતો હિ કુસલાકુસલભાવેન ન કથિતાતિ ઞાયતિ. ‘‘ઉપધી હિ નરસ્સ સોચના’’તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૧૨, ૧૪૪) ચ. બાહિરા હિ ધમ્મા ઇધ ‘‘ઉપધી’’તિ અધિપ્પેતાતિ વિઞ્ઞાયતિ.

    Pakaraṇato – ‘‘abyākatā dhammā’’ti (dha. sa. mātikā). Adhikārato hi kusalākusalabhāvena na kathitāti ñāyati. ‘‘Upadhī hi narassa socanā’’ti (saṃ. ni. 1.12, 144) ca. Bāhirā hi dhammā idha ‘‘upadhī’’ti adhippetāti viññāyati.

    લિઙ્ગતો – ‘‘સીતેનપિ રુપ્પતિ, ઉણ્હેનપિ રુપ્પતી’’તિઆદિ (સં॰ નિ॰ ૩.૭૯). સીતાદિગ્ગહણેન હિ લિઙ્ગેન ભૂતુપાદાયપ્પકારસ્સેવ ધમ્મસ્સ રૂપભાવો, ન ઇતરસ્સ.

    Liṅgato – ‘‘sītenapi ruppati, uṇhenapi ruppatī’’tiādi (saṃ. ni. 3.79). Sītādiggahaṇena hi liṅgena bhūtupādāyappakārasseva dhammassa rūpabhāvo, na itarassa.

    સદ્દન્તરસન્નિધાનતો – ‘‘કાયપસ્સદ્ધિ, કાયાયતન’’ન્તિ. ‘‘યા વેદનાક્ખન્ધસ્સા’’તિઆદિવચનતો હિ પુરિમો કાયસદ્દો સમૂહવાચી, ઇતરો આયતનસદ્દસન્નિધાનતો પસાદવાચી.

    Saddantarasannidhānato – ‘‘kāyapassaddhi, kāyāyatana’’nti. ‘‘Yā vedanākkhandhassā’’tiādivacanato hi purimo kāyasaddo samūhavācī, itaro āyatanasaddasannidhānato pasādavācī.

    સામત્થિયતો – ‘‘સબ્બં, ભિક્ખવે, આદિત્તં (સં॰ નિ॰ ૪.૨૮; મહાવ॰ ૫૪), સબ્બે તસન્તિ દણ્ડસ્સા’’તિ (ધ॰ પ॰ ૧૨૯) ચ, તથા ‘‘સબ્બાવન્તં લોકં મેત્તાસહગતેન ચેતસા…પે॰… ફરિત્વા વિહરતી’’તિઆદિ (દી॰ નિ॰ ૧.૫૫૬; ૩.૩૦૮; મ॰ નિ॰ ૧.૭૭, ૨૩૨, ૪૫૯, ૫૦૯; ૨.૩૦૯; ૩.૨૩૦; વિભ॰ ૬૪૨). એત્થ હિ સતિપિ સબ્બસદ્દસ્સ અનવસેસસત્તવાચકત્તે આદિત્તતા સાપેક્ખસ્સેવ અત્થસ્સ વાચકત્તા પદેસવાચી સબ્બસદ્દો, લોકસદ્દોપિ સત્તવાચી. સત્તારમ્મણા હિ અપ્પમઞ્ઞાતિ. તથા ‘‘માતરં પિતરં હન્ત્વા’’તિ (ધ॰ પ॰ ૨૯૪-૨૯૫) સબ્બેન સબ્બં હિ સપટિક્ખેપતો, માતુપિતુઘાતકમ્મસ્સ ચ મહાસાવજ્જતાપવેદનતો, ઇધ ચ તદનુઞ્ઞાય કતાય માતુપિતુટ્ઠાનિયા તાદિસા કેચિ પાપધમ્મા વેનેય્યવસેન ગહિતા વિઞ્ઞાયતિ. કે પન તેતિ? તણ્હામાના. તણ્હા હિ જનની સત્તાનં. ‘‘તણ્હા જનેતિ પુરિસ’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૫૫-૫૭) હિ વુત્તં. પિતુટ્ઠાનિયો માનો તં નિસ્સાય અત્તસમ્પગ્ગણ્હતો ‘‘અહં અસુકસ્સ રુઞ્ઞો, રાજમહામત્તસ્સ વા પુત્તો’’તિ યથા. સામત્થિયાદીનન્તિ આદિસદ્દેન દેસપકતિઆદયો સઙ્ગય્હન્તિ.

    Sāmatthiyato – ‘‘sabbaṃ, bhikkhave, ādittaṃ (saṃ. ni. 4.28; mahāva. 54), sabbe tasanti daṇḍassā’’ti (dha. pa. 129) ca, tathā ‘‘sabbāvantaṃ lokaṃ mettāsahagatena cetasā…pe… pharitvā viharatī’’tiādi (dī. ni. 1.556; 3.308; ma. ni. 1.77, 232, 459, 509; 2.309; 3.230; vibha. 642). Ettha hi satipi sabbasaddassa anavasesasattavācakatte ādittatā sāpekkhasseva atthassa vācakattā padesavācī sabbasaddo, lokasaddopi sattavācī. Sattārammaṇā hi appamaññāti. Tathā ‘‘mātaraṃ pitaraṃ hantvā’’ti (dha. pa. 294-295) sabbena sabbaṃ hi sapaṭikkhepato, mātupitughātakammassa ca mahāsāvajjatāpavedanato, idha ca tadanuññāya katāya mātupituṭṭhāniyā tādisā keci pāpadhammā veneyyavasena gahitā viññāyati. Ke pana teti? Taṇhāmānā. Taṇhā hi jananī sattānaṃ. ‘‘Taṇhā janeti purisa’’nti (saṃ. ni. 1.55-57) hi vuttaṃ. Pituṭṭhāniyo māno taṃ nissāya attasampaggaṇhato ‘‘ahaṃ asukassa ruñño, rājamahāmattassa vā putto’’ti yathā. Sāmatthiyādīnanti ādisaddena desapakatiādayo saṅgayhanti.

    લબ્ભમાનપદત્થનિદ્ધારણમુખેનાતિ તસ્મિં તસ્મિં સુત્તે લબ્ભમાનઅસ્સાદાદિહારપદત્થનિદ્ધારણદ્વારેન. યથાલક્ખણન્તિ યં યં લક્ખણં, લક્ખણાનુરૂપં વા યથાલક્ખણં. હેતુફલાદીનિ ઉપધારેત્વા યોજેતબ્બાનિ તેસં વસેનાતિ અધિપ્પાયો. ઇદાનિ હેતુફલાદયો યે યસ્મિં હારે સવિસેસં ઇચ્છિતબ્બા, તે દસ્સેતું ‘‘વિસેસતો પના’’તિઆદિમાહ. તં સુવિઞ્ઞેય્યમેવ.

    Labbhamānapadatthaniddhāraṇamukhenāti tasmiṃ tasmiṃ sutte labbhamānaassādādihārapadatthaniddhāraṇadvārena. Yathālakkhaṇanti yaṃ yaṃ lakkhaṇaṃ, lakkhaṇānurūpaṃ vā yathālakkhaṇaṃ. Hetuphalādīni upadhāretvā yojetabbāni tesaṃ vasenāti adhippāyo. Idāni hetuphalādayo ye yasmiṃ hāre savisesaṃ icchitabbā, te dassetuṃ ‘‘visesato panā’’tiādimāha. Taṃ suviññeyyameva.

    નિદ્દેસવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Niddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / નેત્તિપ્પકરણપાળિ • Nettippakaraṇapāḷi / ૩. નિદ્દેસવારો • 3. Niddesavāro

    અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / સુત્તપિટક (અટ્ઠકથા) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / ખુદ્દકનિકાય (અટ્ઠકથા) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / નેત્તિપ્પકરણ-અટ્ઠકથા • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā / ૩. નિદ્દેસવારવણ્ણના • 3. Niddesavāravaṇṇanā

    ટીકા • Tīkā / સુત્તપિટક (ટીકા) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / ખુદ્દકનિકાય (ટીકા) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / નેત્તિવિભાવિની • Nettivibhāvinī / ૩. નિદ્દેસવારઅત્થવિભાવના • 3. Niddesavāraatthavibhāvanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact