| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / વિમતિવિનોદની-ટીકા • Vimativinodanī-ṭīkā |
પઞ્ચવીસતિઅવહારકથાવણ્ણના
Pañcavīsatiavahārakathāvaṇṇanā
કત્થચીતિ એકિસ્સા અટ્ઠકથાયં. એકં પઞ્ચકં દસ્સિતન્તિ ‘‘પરપરિગ્ગહિતઞ્ચ હોતિ, પરપરિગ્ગહિતસઞ્ઞી ચ, ગરુકો ચ હોતિ પરિક્ખારો પઞ્ચમાસકો વા અતિરેકપઞ્ચમાસકો વા, થેય્યચિત્તઞ્ચ પચ્ચુપટ્ઠિતં હોતિ, ઠાના ચાવેતી’’તિ (પારા॰ ૧૨૨) વુત્તપઞ્ચઅવહારઙ્ગાનિ એકં પઞ્ચકન્તિ દસ્સિતં. દ્વે પઞ્ચકાનિ દસ્સિતાનીતિ ‘‘છહિ આકારેહિ અદિન્નં આદિયન્તસ્સ આપત્તિ પારાજિકસ્સ. ન ચ સકસઞ્ઞી, ન ચ વિસ્સાસગ્ગાહી, ન ચ તાવકાલિકં, ગરુકો ચ હોતિ પરિક્ખારો પઞ્ચમાસકો વા અતિરેકપઞ્ચમાસકો વા, થેય્યચિત્તઞ્ચ પચ્ચુપટ્ઠિતં હોતિ, ઠાના ચાવેતિ, આપત્તિ પારાજિકસ્સા’’તિ (પારા॰ ૧૨૫) એવં વુત્તેસુ છસુ પદેસુ એકં અપનેત્વા સેસાનિ પઞ્ચ પદાનિ એકં પઞ્ચકં કત્વા હેટ્ઠા વુત્તપઞ્ચકઞ્ચ ગહેત્વા દ્વે પઞ્ચકાનિ દસ્સિતાનિ. એત્થ પનાતિ પઞ્ચહાકારેહીતિઆદીસુ. સબ્બેહિપિ પદેહીતિ પરપરિગ્ગહિતઞ્ચ હોતીતિઆદીહિ સબ્બેહિ પઞ્ચહિ પદેહિ.
Katthacīti ekissā aṭṭhakathāyaṃ. Ekaṃ pañcakaṃ dassitanti ‘‘parapariggahitañca hoti, parapariggahitasaññī ca, garuko ca hoti parikkhāro pañcamāsako vā atirekapañcamāsako vā, theyyacittañca paccupaṭṭhitaṃ hoti, ṭhānā cāvetī’’ti (pārā. 122) vuttapañcaavahāraṅgāni ekaṃ pañcakanti dassitaṃ. Dve pañcakāni dassitānīti ‘‘chahi ākārehi adinnaṃ ādiyantassa āpatti pārājikassa. Na ca sakasaññī, na ca vissāsaggāhī, na ca tāvakālikaṃ, garuko ca hoti parikkhāro pañcamāsako vā atirekapañcamāsako vā, theyyacittañca paccupaṭṭhitaṃ hoti, ṭhānā cāveti, āpatti pārājikassā’’ti (pārā. 125) evaṃ vuttesu chasu padesu ekaṃ apanetvā sesāni pañca padāni ekaṃ pañcakaṃ katvā heṭṭhā vuttapañcakañca gahetvā dve pañcakāni dassitāni. Ettha panāti pañcahākārehītiādīsu. Sabbehipi padehīti parapariggahitañca hotītiādīhi sabbehi pañcahi padehi.
પઞ્ચન્નં અવહારાનં સમૂહો પઞ્ચકં. સકો હત્થો સહત્થો, તેન નિબ્બત્તો, તસ્સ વા સમ્બન્ધીતિ સાહત્થિકો, અવહારો. સાહત્થિકાદિ પઞ્ચકં સાહત્થિકપઞ્ચકન્તિઆદિપદવસેન નામલાભો દટ્ઠબ્બો. એવં સેસેસુપિ. તતિયપઞ્ચમેસુ પઞ્ચકેસૂતિ સાહત્થિકપઞ્ચકથેય્યાવહારપઞ્ચકેસુ. લબ્ભમાનપદવસેનાતિ સાહત્થિકપઞ્ચકે લબ્ભમાનસ્સ નિસ્સગ્ગિયાવહારપદસ્સ વસેન, થેય્યાવહારપઞ્ચકે લબ્ભમાનસ્સ પરિકપ્પાવહારપદસ્સ ચ વસેન યોજેતબ્બન્તિ અત્થો.
Pañcannaṃ avahārānaṃ samūho pañcakaṃ. Sako hattho sahattho, tena nibbatto, tassa vā sambandhīti sāhatthiko, avahāro. Sāhatthikādi pañcakaṃ sāhatthikapañcakantiādipadavasena nāmalābho daṭṭhabbo. Evaṃ sesesupi. Tatiyapañcamesu pañcakesūti sāhatthikapañcakatheyyāvahārapañcakesu. Labbhamānapadavasenāti sāhatthikapañcake labbhamānassa nissaggiyāvahārapadassa vasena, theyyāvahārapañcake labbhamānassa parikappāvahārapadassa ca vasena yojetabbanti attho.
નિસ્સગ્ગિયો નામ…પે॰… પારાજિકસ્સાતિ ઇમિના બહિસુઙ્કઘાતપાતનં નિસ્સગ્ગિયપયોગોતિ દસ્સેતિ. ‘‘હત્થે ભારં થેય્યચિત્તો ભૂમિયં નિક્ખિપતિ, આપત્તિ પારાજિકસ્સા’’તિ (પારા॰ ૧૦૧) વુત્તત્તા પન સુદ્ધચિત્તેન ગહિતપરભણ્ડસ્સ થેય્યચિત્તેન ગુમ્બાદિપટિચ્છન્નટ્ઠાને ખિપનમ્પિ ઇમસ્મિં નિસ્સગ્ગિયપયોગે સઙ્ગય્હતીતિ દટ્ઠબ્બં. કિરિયાસિદ્ધિતો પુરેતરમેવ પારાજિકાપત્તિસઙ્ખાતં અત્થં સાધેતીતિ અત્થસાધકો. અથ વા અત્તનો વત્તમાનક્ખણે અવિજ્જમાનમ્પિ કિરિયાસિદ્ધિસઙ્ખાતં અત્થં અવસ્સં આપત્તિં સાધેતીતિપિ અત્થસાધકો. અસુકં નામ ભણ્ડં યદા સક્કોસીતિ ઇદં નિદસ્સનમત્તં પરસ્સ તેલકુમ્ભિયા ઉપાહનાદીનં નિક્ખેપપયોગસ્સાપિ અત્થસાધકત્તા. તથા હિ વુત્તં માતિકાટ્ઠકથાયં –
Nissaggiyo nāma…pe… pārājikassāti iminā bahisuṅkaghātapātanaṃ nissaggiyapayogoti dasseti. ‘‘Hatthe bhāraṃ theyyacitto bhūmiyaṃ nikkhipati, āpatti pārājikassā’’ti (pārā. 101) vuttattā pana suddhacittena gahitaparabhaṇḍassa theyyacittena gumbādipaṭicchannaṭṭhāne khipanampi imasmiṃ nissaggiyapayoge saṅgayhatīti daṭṭhabbaṃ. Kiriyāsiddhito puretarameva pārājikāpattisaṅkhātaṃ atthaṃ sādhetīti atthasādhako. Atha vā attano vattamānakkhaṇe avijjamānampi kiriyāsiddhisaṅkhātaṃ atthaṃ avassaṃ āpattiṃ sādhetītipi atthasādhako. Asukaṃ nāma bhaṇḍaṃ yadā sakkosīti idaṃ nidassanamattaṃ parassa telakumbhiyā upāhanādīnaṃ nikkhepapayogassāpi atthasādhakattā. Tathā hi vuttaṃ mātikāṭṭhakathāyaṃ –
‘‘અત્થસાધકો નામ ‘અસુકસ્સ ભણ્ડં યદા સક્કોતિ, તદા તં અવહરા’તિ અઞ્ઞં આણાપેતિ. તત્થ સચે પરો અનન્તરાયિકો હુત્વા તં અવહરતિ, આણાપકસ્સ આણત્તિક્ખણેયેવ પારાજિકં. પરસ્સ વા પન તેલકુમ્ભિયા પાદગ્ઘનકતેલં અવસ્સં પિવનકાનિ ઉપાહનાદીનિ પક્ખિપતિ, હત્થતો મુત્તમત્તેયેવ પારાજિક’’ન્તિ (કઙ્ખા॰ અટ્ઠ॰ દુતિયપારાજિકવણ્ણના).
‘‘Atthasādhako nāma ‘asukassa bhaṇḍaṃ yadā sakkoti, tadā taṃ avaharā’ti aññaṃ āṇāpeti. Tattha sace paro anantarāyiko hutvā taṃ avaharati, āṇāpakassa āṇattikkhaṇeyeva pārājikaṃ. Parassa vā pana telakumbhiyā pādagghanakatelaṃ avassaṃ pivanakāni upāhanādīni pakkhipati, hatthato muttamatteyeva pārājika’’nti (kaṅkhā. aṭṭha. dutiyapārājikavaṇṇanā).
ઇમસ્સ અત્થસાધકસ્સ આણત્તિયા ચ કો વિસેસોતિ? તઙ્ખણઞ્ઞેવ ગહણે નિયુઞ્જનં આણત્તિકપયોગો, કાલન્તરેન ગહણત્થં નિયોગો અત્થસાધકોતિ અયં નેસં વિસેસો. તેનેવાહ ‘‘અસુકં નામ ભણ્ડં યદા સક્કોસી’’તિઆદિ. ધુરનિક્ખેપો પન ઉપનિક્ખિત્તભણ્ડવસેન વેદિતબ્બોતિ ઇદં નિદસ્સનમત્તં, આરામાભિયુઞ્જનાદીસુપિ તાવકાલિકભણ્ડદેય્યાનં અદાનેપિ એસેવ નયો. ભણ્ડગ્ગહણપ્પયોગતો આણત્તિયા પુબ્બત્તા આહ ‘‘આણત્તિવસેન પુબ્બપયોગો વેદિતબ્બો’’તિ. પયોગેન સહ વત્તમાનો અવહારો સહપયોગોતિ આહ ‘‘ઠાનાચાવનવસેના’’તિ, ઇદઞ્ચ નિદસ્સનમત્તં ખીલસઙ્કમનાદીસુપિ અસતિ ઠાનાચાવને સહપયોગત્તા. વુત્તઞ્હિ માતિકાટ્ઠકથાયં ‘‘ઠાનાચાવનવસેન ખીલાદીનિ સઙ્કામેત્વા ખેત્તાદિગ્ગહણવસેન ચ સહપયોગો વેદિતબ્બો’’તિ (કઙ્ખા॰ અટ્ઠ॰ દુતિયપારાજિકવણ્ણના).
Imassa atthasādhakassa āṇattiyā ca ko visesoti? Taṅkhaṇaññeva gahaṇe niyuñjanaṃ āṇattikapayogo, kālantarena gahaṇatthaṃ niyogo atthasādhakoti ayaṃ nesaṃ viseso. Tenevāha ‘‘asukaṃ nāma bhaṇḍaṃ yadā sakkosī’’tiādi. Dhuranikkhepo pana upanikkhittabhaṇḍavasena veditabboti idaṃ nidassanamattaṃ, ārāmābhiyuñjanādīsupi tāvakālikabhaṇḍadeyyānaṃ adānepi eseva nayo. Bhaṇḍaggahaṇappayogato āṇattiyā pubbattā āha ‘‘āṇattivasena pubbapayogo veditabbo’’ti. Payogena saha vattamāno avahāro sahapayogoti āha ‘‘ṭhānācāvanavasenā’’ti, idañca nidassanamattaṃ khīlasaṅkamanādīsupi asati ṭhānācāvane sahapayogattā. Vuttañhi mātikāṭṭhakathāyaṃ ‘‘ṭhānācāvanavasena khīlādīni saṅkāmetvā khettādiggahaṇavasena ca sahapayogo veditabbo’’ti (kaṅkhā. aṭṭha. dutiyapārājikavaṇṇanā).
તુલયિત્વાતિ ઉપપરિક્ખિત્વા. સામીચીતિ વત્તં. સકસઞ્ઞાય અદેન્તસ્સ આપત્તિ નત્થીતિ વદન્તિ. સમ્મદ્દોતિ નિવિદ્ધતાસઙ્ખોભો. ભટ્ઠે જનકાયેતિ અપગતે જનસમૂહે. અત્તનો સન્તકં કત્વા એતસ્સેવ ભિક્ખુનો દેહીતિ ઇદં ઉભિન્નમ્પિ કુક્કુચ્ચવિનોદનત્થં વુત્તં. અવહારકસ્સ હિ ‘‘મયા સહત્થેન ન દિન્નં, ભણ્ડદેય્યં એત’’ન્તિ કુક્કુચ્ચં ઉપ્પજ્જેય્ય, ઇતરસ્સ ચ ‘‘મયા પઠમં ધુરનિક્ખેપં કત્વા પચ્છા અદિન્નં ગહિત’’ન્તિ કુક્કુચ્ચં ઉપ્પજ્જેય્યાતિ.
Tulayitvāti upaparikkhitvā. Sāmīcīti vattaṃ. Sakasaññāya adentassa āpatti natthīti vadanti. Sammaddoti nividdhatāsaṅkhobho. Bhaṭṭhe janakāyeti apagate janasamūhe. Attano santakaṃ katvā etasseva bhikkhuno dehīti idaṃ ubhinnampi kukkuccavinodanatthaṃ vuttaṃ. Avahārakassa hi ‘‘mayā sahatthena na dinnaṃ, bhaṇḍadeyyaṃ eta’’nti kukkuccaṃ uppajjeyya, itarassa ca ‘‘mayā paṭhamaṃ dhuranikkhepaṃ katvā pacchā adinnaṃ gahita’’nti kukkuccaṃ uppajjeyyāti.
સમગ્ઘન્તિ અપ્પગ્ઘં. દારુઅત્થં ફરતીતિ દારૂહિ કત્તબ્બકિચ્ચં સાધેતિ. એકદિવસં દન્તકટ્ઠચ્છેદનાદિના યા અયં અગ્ઘહાનિ વુત્તા, સા સબ્બા ભણ્ડસામિના કિણિત્વા ગહિતમેવ સન્ધાય વુત્તા. સબ્બં પનેતં અટ્ઠકથાચરિયપ્પમાણેન વેદિતબ્બં. પાસાણઞ્ચ સક્ખરઞ્ચ પાસાણસક્ખરં.
Samagghanti appagghaṃ. Dāruatthaṃ pharatīti dārūhi kattabbakiccaṃ sādheti. Ekadivasaṃ dantakaṭṭhacchedanādinā yā ayaṃ agghahāni vuttā, sā sabbā bhaṇḍasāminā kiṇitvā gahitameva sandhāya vuttā. Sabbaṃ panetaṃ aṭṭhakathācariyappamāṇena veditabbaṃ. Pāsāṇañca sakkharañca pāsāṇasakkharaṃ.
અક્ખદસ્સાતિ એત્થ અક્ખ-સદ્દેન કિર વિનિચ્છયસાલા વુચ્ચતિ, તત્થ નિસીદિત્વા વજ્જાવજ્જં નિરૂપયન્તીતિ ‘‘અક્ખદસ્સા’’તિ વુચ્ચન્તિ ધમ્મવિનિચ્છનકા. હનનં નામ હત્થપાદાદીહિ પોથનઞ્ચેવ હત્થનાસાદિચ્છેદનઞ્ચ હોતીતિ આહ ‘‘હનેય્યુન્તિ પોથેય્યુઞ્ચેવ છિન્દેય્યુઞ્ચા’’તિ.
Akkhadassāti ettha akkha-saddena kira vinicchayasālā vuccati, tattha nisīditvā vajjāvajjaṃ nirūpayantīti ‘‘akkhadassā’’ti vuccanti dhammavinicchanakā. Hananaṃ nāma hatthapādādīhi pothanañceva hatthanāsādicchedanañca hotīti āha ‘‘haneyyunti potheyyuñceva chindeyyuñcā’’ti.
પદભાજનીયઞ્ચ ‘‘હત્થેન વા પાદેન વા કસાય વા વેત્તેન વા અડ્ઢદણ્ડકેન વા છજ્જાય વા હનેય્યુ’’ન્તિ (પારા॰ ૯૨) વુત્તં. તત્થ અડ્ઢદણ્ડકેનાતિ દ્વિહત્થપ્પમાણેન રસ્સમુગ્ગરેન, વેળુપેસિકાય વા. છેજ્જાય વાતિ હત્થાદીનં છેદનેન. છિન્દન્તિ એતાય હત્થપાદાદીનીતિ છેજ્જા, સત્થં, તેન સત્થેનાતિપિ અત્થો. નીહરેય્યુન્તિ રટ્ઠતો નીહરેય્યું. ‘‘ચોરોસિ…પે॰… થેનોસી’’તિ એત્થ પરિભાસેય્યુન્તિ પદં અજ્ઝાહરિત્વા અત્થો વેદિતબ્બોતિ આહ ‘‘ચોરોસિ…પે॰… પરિભાસેય્યુ’’ન્તિ. યં તં ભણ્ડં દસ્સિતન્તિ સમ્બન્ધો.
Padabhājanīyañca ‘‘hatthena vā pādena vā kasāya vā vettena vā aḍḍhadaṇḍakena vā chajjāya vā haneyyu’’nti (pārā. 92) vuttaṃ. Tattha aḍḍhadaṇḍakenāti dvihatthappamāṇena rassamuggarena, veḷupesikāya vā. Chejjāya vāti hatthādīnaṃ chedanena. Chindanti etāya hatthapādādīnīti chejjā, satthaṃ, tena satthenātipi attho. Nīhareyyunti raṭṭhato nīhareyyuṃ. ‘‘Corosi…pe… thenosī’’ti ettha paribhāseyyunti padaṃ ajjhāharitvā attho veditabboti āha ‘‘corosi…pe… paribhāseyyu’’nti. Yaṃ taṃ bhaṇḍaṃ dassitanti sambandho.
૯૩. યત્થ યત્થ ઠિતન્તિ ભૂમિયાદીસુ યત્થ યત્થ ઠિતં. યથા યથા આદાનં ગચ્છતીતિ યેન યેન આકારેન ગહણં ઉપગચ્છતિ.
93.Yattha yattha ṭhitanti bhūmiyādīsu yattha yattha ṭhitaṃ. Yathā yathā ādānaṃ gacchatīti yena yena ākārena gahaṇaṃ upagacchati.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / વિનયપિટક • Vinayapiṭaka / મહાવિભઙ્ગ • Mahāvibhaṅga / ૨. દુતિયપારાજિકં • 2. Dutiyapārājikaṃ
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / વિનયપિટક (અટ્ઠકથા) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / મહાવિભઙ્ગ-અટ્ઠકથા • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / ૨. દુતિયપારાજિકં • 2. Dutiyapārājikaṃ
ટીકા • Tīkā / વિનયપિટક (ટીકા) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / સારત્થદીપની-ટીકા • Sāratthadīpanī-ṭīkā / પઞ્ચવીસતિઅવહારકથાવણ્ણના • Pañcavīsatiavahārakathāvaṇṇanā
