Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ચૂળનિદ્દેસ-અટ્ઠકથા • Cūḷaniddesa-aṭṭhakathā |
ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસો
Khaggavisāṇasuttaniddeso
ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસવણ્ણના
Khaggavisāṇasuttaniddesavaṇṇanā
૧. પઠમવગ્ગવણ્ણના
1. Paṭhamavaggavaṇṇanā
૧૨૧. ઇતો પરં ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસવણ્ણનાય ઓકાસો અનુપ્પત્તો. તત્થ ‘‘સબ્બેસુ ભૂતેસુ નિધાય દણ્ડ’’ન્તિ ઇતો પરં અતિરેકપદમત્તમેવ વણ્ણયિસ્સામ. તત્થ સબ્બેસૂતિ અનવસેસેસુ. ભૂતેસૂતિ સત્તેસુ. એત્થ ભૂતેસૂતિ કિઞ્ચાપિ ભૂતસદ્દો ‘‘ભૂતસ્મિં પાચિત્તિય’’ન્તિ એવમાદીસુ (પાચિ॰ ૬૯) વિજ્જમાને, ‘‘ભૂતમિદં, સારિપુત્ત, સમનુપસ્સસી’’તિ એવમાદીસુ ખન્ધપઞ્ચકે, ‘‘ચત્તારો ખો, ભિક્ખુ, મહાભૂતા હેતૂ’’તિ એવમાદીસુ (મ॰ નિ॰ ૩.૮૬) ચતુબ્બિધે પથવીધાત્વાદિરૂપે, ‘‘યો ચ કાલઘસો ભૂતો’’તિ એવમાદીસુ (જા॰ ૧.૨.૧૯૦) ખીણાસવે, ‘‘સબ્બેવ નિક્ખિપિસ્સન્તિ, ભૂતા લોકે સમુસ્સય’’ન્તિ એવમાદીસુ (દી॰ નિ॰ ૨.૨૨૦) સબ્બસત્તે, ‘‘ભૂતગામપાતબ્યતાયા’’તિ એવમાદીસુ (પાચિ॰ ૯૦) રુક્ખાદિકે, ‘‘ભૂતં ભૂતતો પજાનાતી’’તિ એવમાદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૩) ચાતુમહારાજિકાનં હેટ્ઠા સત્તનિકાયં ઉપાદાય વત્તતિ. ઇધ પન અવિસેસતો પથવીપબ્બતાદીસુ જાતા સત્તા ભૂતાતિ વેદિતબ્બા. તેસુ ભૂતેસુ. નિધાયાતિ નિક્ખિપિત્વા.
121. Ito paraṃ khaggavisāṇasuttaniddesavaṇṇanāya okāso anuppatto. Tattha ‘‘sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍa’’nti ito paraṃ atirekapadamattameva vaṇṇayissāma. Tattha sabbesūti anavasesesu. Bhūtesūti sattesu. Ettha bhūtesūti kiñcāpi bhūtasaddo ‘‘bhūtasmiṃ pācittiya’’nti evamādīsu (pāci. 69) vijjamāne, ‘‘bhūtamidaṃ, sāriputta, samanupassasī’’ti evamādīsu khandhapañcake, ‘‘cattāro kho, bhikkhu, mahābhūtā hetū’’ti evamādīsu (ma. ni. 3.86) catubbidhe pathavīdhātvādirūpe, ‘‘yo ca kālaghaso bhūto’’ti evamādīsu (jā. 1.2.190) khīṇāsave, ‘‘sabbeva nikkhipissanti, bhūtā loke samussaya’’nti evamādīsu (dī. ni. 2.220) sabbasatte, ‘‘bhūtagāmapātabyatāyā’’ti evamādīsu (pāci. 90) rukkhādike, ‘‘bhūtaṃ bhūtato pajānātī’’ti evamādīsu (ma. ni. 1.3) cātumahārājikānaṃ heṭṭhā sattanikāyaṃ upādāya vattati. Idha pana avisesato pathavīpabbatādīsu jātā sattā bhūtāti veditabbā. Tesu bhūtesu. Nidhāyāti nikkhipitvā.
દણ્ડન્તિ કાયવચીમનોદણ્ડં, કાયદુચ્ચરિતાદીનમેતં અધિવચનં. કાયદુચ્ચરિતઞ્હિ દણ્ડયતીતિ દણ્ડો, બાધેતિ અનયબ્યસનં પાપેતીતિ વુત્તં હોતિ. એવં વચીદુચ્ચરિતઞ્ચ મનોદુચ્ચરિતઞ્ચ. પહરણદણ્ડો એવ વા દણ્ડો, તં નિધાયાતિપિ વુત્તં હોતિ. અવિહેઠયન્તિ અવિહેઠયન્તો. અઞ્ઞતરમ્પીતિ યં કિઞ્ચિ એકમ્પિ. તેસમ્પીતિ તેસં સબ્બભૂતાનં. ન પુત્તમિચ્છેય્યાતિ અત્રજો ખેત્તજો દિન્નકો અન્તેવાસિકોતિ ઇમેસુ ચતૂસુ પુત્તેસુ યં કિઞ્ચિ પુત્તં ન ઇચ્છેય્ય. કુતો સહાયન્તિ સહાયં પન ઇચ્છેય્યાતિ કુતો એવ એતં.
Daṇḍanti kāyavacīmanodaṇḍaṃ, kāyaduccaritādīnametaṃ adhivacanaṃ. Kāyaduccaritañhi daṇḍayatīti daṇḍo, bādheti anayabyasanaṃ pāpetīti vuttaṃ hoti. Evaṃ vacīduccaritañca manoduccaritañca. Paharaṇadaṇḍo eva vā daṇḍo, taṃ nidhāyātipi vuttaṃ hoti. Aviheṭhayanti aviheṭhayanto. Aññatarampīti yaṃ kiñci ekampi. Tesampīti tesaṃ sabbabhūtānaṃ. Na puttamiccheyyāti atrajo khettajo dinnako antevāsikoti imesu catūsu puttesu yaṃ kiñci puttaṃ na iccheyya. Kuto sahāyanti sahāyaṃ pana iccheyyāti kuto eva etaṃ.
એકોતિ પબ્બજ્જાસઙ્ખાતેન એકો, અદુતિયટ્ઠેન એકો, તણ્હાપહાનટ્ઠેન એકો, એકન્તવિગતકિલેસોતિ એકો, એકો પચ્ચેકસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધોતિ એકો. સમણસહસ્સસ્સપિ હિ મજ્ઝે વત્તમાનો ગિહિસઞ્ઞોજનસ્સ છિન્નત્તા એકો, એવં પબ્બજ્જાસઙ્ખાતેન એકો . એકો તિટ્ઠતિ, એકો ગચ્છતિ, એકો નિસીદતિ, એકો સેય્યં કપ્પેતિ, એકો ઇરિયતિ વત્તતીતિ એકો. એવં અદુતિયટ્ઠેન એકો.
Ekoti pabbajjāsaṅkhātena eko, adutiyaṭṭhena eko, taṇhāpahānaṭṭhena eko, ekantavigatakilesoti eko, eko paccekasambodhiṃ abhisambuddhoti eko. Samaṇasahassassapi hi majjhe vattamāno gihisaññojanassa chinnattā eko, evaṃ pabbajjāsaṅkhātena eko . Eko tiṭṭhati, eko gacchati, eko nisīdati, eko seyyaṃ kappeti, eko iriyati vattatīti eko. Evaṃ adutiyaṭṭhena eko.
‘‘તણ્હાદુતિયો પુરિસો, દીઘમદ્ધાન સંસરં;
‘‘Taṇhādutiyo puriso, dīghamaddhāna saṃsaraṃ;
ઇત્થભાવઞ્ઞથાભાવં, સંસારં નાતિવત્તતિ.
Itthabhāvaññathābhāvaṃ, saṃsāraṃ nātivattati.
‘‘એવમાદીનવં ઞત્વા, તણ્હં દુક્ખસ્સ સમ્ભવં;
‘‘Evamādīnavaṃ ñatvā, taṇhaṃ dukkhassa sambhavaṃ;
વીતતણ્હો અનાદાનો, સતો ભિક્ખુ પરિબ્બજે’’તિ. (ઇતિવુ॰ ૧૫, ૧૦૫; મહાનિ॰ ૧૯૧; ચૂળનિ॰ પારાયનાનુગીતિગાથાનિદ્દેસ ૧૦૭) –
Vītataṇho anādāno, sato bhikkhu paribbaje’’ti. (itivu. 15, 105; mahāni. 191; cūḷani. pārāyanānugītigāthāniddesa 107) –
એવં તણ્હાપહાનટ્ઠેન એકો. સબ્બકિલેસાસ્સ પહીના ઉચ્છિન્નમૂલા તાલાવત્થુકતા અનભાવંકતા આયતિં અનુપ્પાદધમ્માતિ એવં એકન્તવિગતકિલેસોતિ એકો. અનાચરિયકો હુત્વા સયમ્ભૂ સામઞ્ઞેવ પચ્ચેકસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધોતિ એવં એકો પચ્ચેકસમ્બોધિં અભિસમ્બુદ્ધોતિ એકો.
Evaṃ taṇhāpahānaṭṭhena eko. Sabbakilesāssa pahīnā ucchinnamūlā tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā āyatiṃ anuppādadhammāti evaṃ ekantavigatakilesoti eko. Anācariyako hutvā sayambhū sāmaññeva paccekasambodhiṃ abhisambuddhoti evaṃ eko paccekasambodhiṃ abhisambuddhoti eko.
ચરેતિ યા ઇમા અટ્ઠ ચરિયાયો. સેય્યથિદં – યા પણિધિસમ્પન્નાનં ચતૂસુ ઇરિયાપથેસુ ઇરિયાપથચરિયા, ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારાનં અજ્ઝત્તિકાયતનેસુ આયતનચરિયા, અપ્પમાદવિહારીનં ચતૂસુ સતિપટ્ઠાનેસુ સતિચરિયા, અધિચિત્તમનુયુત્તાનં ચતૂસુ ઝાનેસુ સમાધિચરિયા, બુદ્ધિસમ્પન્નાનં ચતૂસુ અરિયસચ્ચેસુ ઞાણચરિયા, સમ્મા પટિપન્નાનં ચતૂસુ અરિયમગ્ગેસુ મગ્ગચરિયા, અધિગતફલાનં ચતૂસુ સામઞ્ઞફલેસુ પટિપત્તિચરિયા, તિણ્ણં બુદ્ધાનં સબ્બસત્તેસુ લોકત્થચરિયા, તત્થ પદેસતો પચ્ચેકબુદ્ધસાવકાનન્તિ. યથાહ – ‘‘ચરિયાતિ અટ્ઠ ચરિયાયો યા ઇરિયાપથચરિયા’’તિ (ચૂળનિ॰ ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસ ૧૨૧; પટિ॰ મ॰ ૧.૧૯૭; ૩.૨૮) વિત્થારો. તાહિ ચરિયાહિ સમન્નાગતો ભવેય્યાતિ અત્થો. અથ વા યા ઇમા ‘‘અધિમુચ્ચન્તો સદ્ધાય ચરતિ, પગ્ગણ્હન્તો વીરિયેન ચરતિ, ઉપટ્ઠહન્તો સતિયા ચરતિ, અવિક્ખિત્તો સમાધિના ચરતિ, પજાનન્તો પઞ્ઞાય ચરતિ, વિજાનન્તો વિઞ્ઞાણેન ચરતિ, એવં પટિપન્નસ્સ કુસલા ધમ્મા આયાપેન્તીતિ આયતનચરિયાય ચરતિ, એવં પટિપન્નો વિસેસમધિગચ્છતીતિ વિસેસચરિયાય ચરતી’’તિ (ચૂળનિ॰ ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસ ૧૨૧; પટિ॰ મ॰ ૧.૧૯૭; ૩.૨૯) એવં અપરાપિ અટ્ઠ ચરિયા વુત્તા. તાહિ સમન્નાગતો ભવેય્યાતિ અત્થો. ખગ્ગવિસાણકપ્પોતિ ખગ્ગવિસાણો નામ ખગ્ગમિગસિઙ્ગં.
Careti yā imā aṭṭha cariyāyo. Seyyathidaṃ – yā paṇidhisampannānaṃ catūsu iriyāpathesu iriyāpathacariyā, indriyesu guttadvārānaṃ ajjhattikāyatanesu āyatanacariyā, appamādavihārīnaṃ catūsu satipaṭṭhānesu saticariyā, adhicittamanuyuttānaṃ catūsu jhānesu samādhicariyā, buddhisampannānaṃ catūsu ariyasaccesu ñāṇacariyā, sammā paṭipannānaṃ catūsu ariyamaggesu maggacariyā, adhigataphalānaṃ catūsu sāmaññaphalesu paṭipatticariyā, tiṇṇaṃ buddhānaṃ sabbasattesu lokatthacariyā, tattha padesato paccekabuddhasāvakānanti. Yathāha – ‘‘cariyāti aṭṭha cariyāyo yā iriyāpathacariyā’’ti (cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 121; paṭi. ma. 1.197; 3.28) vitthāro. Tāhi cariyāhi samannāgato bhaveyyāti attho. Atha vā yā imā ‘‘adhimuccanto saddhāya carati, paggaṇhanto vīriyena carati, upaṭṭhahanto satiyā carati, avikkhitto samādhinā carati, pajānanto paññāya carati, vijānanto viññāṇena carati, evaṃ paṭipannassa kusalā dhammā āyāpentīti āyatanacariyāya carati, evaṃ paṭipanno visesamadhigacchatīti visesacariyāya caratī’’ti (cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 121; paṭi. ma. 1.197; 3.29) evaṃ aparāpi aṭṭha cariyā vuttā. Tāhi samannāgato bhaveyyāti attho. Khaggavisāṇakappoti khaggavisāṇo nāma khaggamigasiṅgaṃ.
કપ્પ -સદ્દો પનાયં અભિસદ્દહનવોહારકાલપઞ્ઞત્તિચ્છેદવિકપ્પલેસસમન્તભાવસદિસાદિઅનેકત્થો. તથા હિસ્સ ‘‘ઓકપ્પનીયમેતં ભોતો ગોતમસ્સ. યથા તં અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સા’’તિ એવમાદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૩૮૭) અભિસદ્દહનત્થો. ‘‘અનુજાનામિ, ભિક્ખવે, પઞ્ચહિ સમણકપ્પેહિ ફલં પરિભુઞ્જિતુ’’ન્તિ એવમાદીસુ (ચૂળવ॰ ૨૫૦) વોહારો. ‘‘યેન સુદં નિચ્ચકપ્પં વિહરામી’’તિ એવમાદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૩૮૭) કાલો. ‘‘ઇચ્ચાયસ્મા કપ્પો’’તિ એવમાદીસુ (સુ॰ નિ॰ ૧૦૯૮; ચૂળનિ॰ કપ્પમાણવપુચ્છા ૧૧૭, કપ્પમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૬૧) પઞ્ઞત્તિ. ‘‘અલઙ્કતો કપ્પિતકેસમસ્સૂ’’તિ એવમાદીસુ (જા॰ ૨.૨૨.૧૩૬૮) છેદનં. ‘‘કપ્પતિ દ્વઙ્ગુલકપ્પો’’તિ એવમાદીસુ (ચૂળવ॰ ૪૪૬) વિકપ્પો. ‘‘અત્થિ કપ્પો નિપજ્જિતુ’’ન્તિ એવમાદીસુ (અ॰ નિ॰ ૮.૮૦) લેસો. ‘‘કેવલકપ્પં વેળુવનં ઓભાસેત્વા’’તિ એવમાદીસુ (સં॰ નિ॰ ૧.૯૪) સમન્તભાવો. ‘‘સત્થુકપ્પેન વત કિર, ભો, સાવકેન સદ્ધિં મન્તયમાના ન જાનિમ્હા’’તિ એવમાદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૬૦) સદિસો, પટિભાગોતિ અત્થો. ઇધ પનસ્સ સદિસો પટિભાગોતિ અત્થો વેદિતબ્બો, ખગ્ગવિસાણસદિસોતિ વુત્તં હોતિ. અયં તાવેત્થ પદતો અત્થવણ્ણના.
Kappa -saddo panāyaṃ abhisaddahanavohārakālapaññatticchedavikappalesasamantabhāvasadisādianekattho. Tathā hissa ‘‘okappanīyametaṃ bhoto gotamassa. Yathā taṃ arahato sammāsambuddhassā’’ti evamādīsu (ma. ni. 1.387) abhisaddahanattho. ‘‘Anujānāmi, bhikkhave, pañcahi samaṇakappehi phalaṃ paribhuñjitu’’nti evamādīsu (cūḷava. 250) vohāro. ‘‘Yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī’’ti evamādīsu (ma. ni. 1.387) kālo. ‘‘Iccāyasmā kappo’’ti evamādīsu (su. ni. 1098; cūḷani. kappamāṇavapucchā 117, kappamāṇavapucchāniddesa 61) paññatti. ‘‘Alaṅkato kappitakesamassū’’ti evamādīsu (jā. 2.22.1368) chedanaṃ. ‘‘Kappati dvaṅgulakappo’’ti evamādīsu (cūḷava. 446) vikappo. ‘‘Atthi kappo nipajjitu’’nti evamādīsu (a. ni. 8.80) leso. ‘‘Kevalakappaṃ veḷuvanaṃ obhāsetvā’’ti evamādīsu (saṃ. ni. 1.94) samantabhāvo. ‘‘Satthukappena vata kira, bho, sāvakena saddhiṃ mantayamānā na jānimhā’’ti evamādīsu (ma. ni. 1.260) sadiso, paṭibhāgoti attho. Idha panassa sadiso paṭibhāgoti attho veditabbo, khaggavisāṇasadisoti vuttaṃ hoti. Ayaṃ tāvettha padato atthavaṇṇanā.
અધિપ્પાયાનુસન્ધિતો પન એવં વેદિતબ્બો – ય્વાયં વુત્તપ્પકારો દણ્ડો ભૂતેસુ પવત્તિયમાનો અહિતો હોતિ, તં તેસુ અપ્પવત્તિયમાનેસુ તપ્પટિપક્ખભૂતાય મેત્તાય હિતૂપસંહારેન ચ સબ્બેસુ ભૂતેસુ નિધાય દણ્ડં, નિહિતદણ્ડત્તા એવ ચ યથા અનિહિતદણ્ડા સત્તા ભૂતાનિ દણ્ડેન વા સત્થેન વા પાણિના વા લેડ્ડુના વા વિહેઠેન્તિ, તથા અવિહેઠયં, અઞ્ઞતરમ્પિ તેસં ઇમં મેત્તાકમ્મટ્ઠાનમાગમ્મ યદેવ તત્થ વેદનાગતં સઞ્ઞાસઙ્ખારવિઞ્ઞાણગતં તઞ્ચ તદનુસારેનેવ તદઞ્ઞઞ્ચ સઙ્ખારગતં વિપસ્સિત્વા ઇમં પચ્ચેકબોધિં અધિગતોમ્હી’’તિ અયં તાવ અધિપ્પાયો.
Adhippāyānusandhito pana evaṃ veditabbo – yvāyaṃ vuttappakāro daṇḍo bhūtesu pavattiyamāno ahito hoti, taṃ tesu appavattiyamānesu tappaṭipakkhabhūtāya mettāya hitūpasaṃhārena ca sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍaṃ, nihitadaṇḍattā eva ca yathā anihitadaṇḍā sattā bhūtāni daṇḍena vā satthena vā pāṇinā vā leḍḍunā vā viheṭhenti, tathā aviheṭhayaṃ, aññatarampi tesaṃ imaṃ mettākammaṭṭhānamāgamma yadeva tattha vedanāgataṃ saññāsaṅkhāraviññāṇagataṃ tañca tadanusāreneva tadaññañca saṅkhāragataṃ vipassitvā imaṃ paccekabodhiṃ adhigatomhī’’ti ayaṃ tāva adhippāyo.
અયં પન અનુસન્ધિ – એવં વુત્તે તે અમચ્ચા આહંસુ – ‘‘ઇદાનિ, ભન્તે, કુહિં ગચ્છથા’’તિ? તતો તેન ‘‘પુબ્બપચ્ચેકસમ્બુદ્ધા કત્થ વસન્તી’’તિ આવજ્જેત્વા ઞત્વા ‘‘ગન્ધમાદનપબ્બતે’’તિ વુત્તે પુનાહંસુ – ‘‘અમ્હે દાનિ, ભન્તે, પજહથ, ન ઇચ્છથા’’તિ. અથ પચ્ચેકબુદ્ધો આહ – ‘‘ન પુત્તમિચ્છેય્યા’’તિ સબ્બં. તત્રાયં અધિપ્પાયો – અહં ઇદાનિ અત્રજાદીસુ યં કિઞ્ચિ પુત્તમ્પિ ન ઇચ્છેય્યં, કુતો પન તુમ્હાદિસં સહાયં. તસ્મા તુમ્હેસુપિ યો મયા સદ્ધિં ગન્તુકામો માદિસો વા હોતું ઇચ્છતિ, સો એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો. અથ વા તેહિ ‘‘અમ્હે દાનિ, ભન્તે, પજહથ, ન ઇચ્છથા’’તિ વુત્તે સો પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો ‘‘ન પુત્તમિચ્છેય્ય, કુતો સહાય’’ન્તિ વત્વા અત્તનો યથાવુત્તેનટ્ઠેન એકચરિયાય ગુણં દિસ્વા પમુદિતો પીતિસોમનસ્સજાતો ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ (સુ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૩૫).
Ayaṃ pana anusandhi – evaṃ vutte te amaccā āhaṃsu – ‘‘idāni, bhante, kuhiṃ gacchathā’’ti? Tato tena ‘‘pubbapaccekasambuddhā kattha vasantī’’ti āvajjetvā ñatvā ‘‘gandhamādanapabbate’’ti vutte punāhaṃsu – ‘‘amhe dāni, bhante, pajahatha, na icchathā’’ti. Atha paccekabuddho āha – ‘‘na puttamiccheyyā’’ti sabbaṃ. Tatrāyaṃ adhippāyo – ahaṃ idāni atrajādīsu yaṃ kiñci puttampi na iccheyyaṃ, kuto pana tumhādisaṃ sahāyaṃ. Tasmā tumhesupi yo mayā saddhiṃ gantukāmo mādiso vā hotuṃ icchati, so eko care khaggavisāṇakappo. Atha vā tehi ‘‘amhe dāni, bhante, pajahatha, na icchathā’’ti vutte so paccekasambuddho ‘‘na puttamiccheyya, kuto sahāya’’nti vatvā attano yathāvuttenaṭṭhena ekacariyāya guṇaṃ disvā pamudito pītisomanassajāto imaṃ udānaṃ udānesi (su. ni. aṭṭha. 1.35).
તત્થ તસાતિ વિપાસકિરિયા. થાવરાતિ ખીણાસવા. ભયભેરવાતિ ખુદ્દાનુખુદ્દકા ચિત્તુત્રાસા. નિધાયાતિ છડ્ડેત્વા. નિદહિત્વાતિ ઠપેત્વા. ઓરોપયિત્વાતિ અધોકરિત્વા. સમોરોપયિત્વાતિ અધોગતં વિસ્સજ્જેત્વા. નિક્ખિપિત્વાતિ તતો અપનેત્વા. પટિપ્પસ્સમ્ભિત્વાતિ સન્નિસીદાપેત્વા.
Tattha tasāti vipāsakiriyā. Thāvarāti khīṇāsavā. Bhayabheravāti khuddānukhuddakā cittutrāsā. Nidhāyāti chaḍḍetvā. Nidahitvāti ṭhapetvā. Oropayitvāti adhokaritvā. Samoropayitvāti adhogataṃ vissajjetvā. Nikkhipitvāti tato apanetvā. Paṭippassambhitvāti sannisīdāpetvā.
આલપનન્તિ આદિતો લપનં. સલ્લપનન્તિ સમ્મા લપનં. ઉલ્લપનન્તિ ઉદ્ધં કત્વા લપનં. સમુલ્લપનન્તિ પુનપ્પુનં ઉદ્ધં કત્વા લપનં.
Ālapananti ādito lapanaṃ. Sallapananti sammā lapanaṃ. Ullapananti uddhaṃ katvā lapanaṃ. Samullapananti punappunaṃ uddhaṃ katvā lapanaṃ.
ઇરિયાપથચરિયાતિ ઇરિયાપથાનં ચરિયા, પવત્તનન્તિ અત્થો. સેસેસુપિ એસેવ નયો. આયતનચરિયા પન આયતનેસુ સતિસમ્પજઞ્ઞાનં ચરિયા. પત્તીતિ ફલાનિ. તાનિ હિ પાપુણીયન્તીતિ ‘‘પત્તી’’તિ વુત્તાનિ. સત્તલોકસ્સ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકા અત્થા લોકત્થાતિ અયં વિસેસો.
Iriyāpathacariyāti iriyāpathānaṃ cariyā, pavattananti attho. Sesesupi eseva nayo. Āyatanacariyā pana āyatanesu satisampajaññānaṃ cariyā. Pattīti phalāni. Tāni hi pāpuṇīyantīti ‘‘pattī’’ti vuttāni. Sattalokassa diṭṭhadhammikasamparāyikā atthā lokatthāti ayaṃ viseso.
ઇદાનિ તાસં ચરિયાનં ભૂમિં દસ્સેન્તો ‘‘ચતૂસુ ઇરિયાપથેસૂ’’તિઆદિમાહ . સતિપટ્ઠાનેસૂતિ આરમ્મણસતિપટ્ઠાનેસુપિ વુચ્ચમાનેસુ સતિતો અનઞ્ઞાનિ, વોહારવસેન પન અઞ્ઞાનિ વિય કત્વા વુત્તં. અરિયસચ્ચેસૂતિ પુબ્બભાગે લોકિયસચ્ચઞાણેન વિસું વિસું સચ્ચપરિગ્ગહવસેન વુત્તં. અરિયમગ્ગેસુ સામઞ્ઞફલેસૂતિ ચ વોહારવસેનેવ વુત્તં. પદેસતોતિ લોકત્થચરિયાય એકદેસે. નિપ્પદેસતો હિ લોકત્થચરિયં બુદ્ધા એવ કરોન્તિ. પુન તા એવ ચરિયાયો કારકપુગ્ગલવસેન દસ્સેન્તો ‘‘પણિધિસમ્પન્નાન’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ પણિધિસમ્પન્ના નામ ઇરિયાપથાનં સન્તત્તા ઇરિયાપથાવ ઠિતિયા સમ્પન્ના અકમ્પિતઇરિયાપથા ભિક્ખુભાવાનુરૂપેન સન્તેન ઇરિયાપથેન સમ્પન્ના.
Idāni tāsaṃ cariyānaṃ bhūmiṃ dassento ‘‘catūsu iriyāpathesū’’tiādimāha . Satipaṭṭhānesūti ārammaṇasatipaṭṭhānesupi vuccamānesu satito anaññāni, vohāravasena pana aññāni viya katvā vuttaṃ. Ariyasaccesūti pubbabhāge lokiyasaccañāṇena visuṃ visuṃ saccapariggahavasena vuttaṃ. Ariyamaggesu sāmaññaphalesūti ca vohāravaseneva vuttaṃ. Padesatoti lokatthacariyāya ekadese. Nippadesato hi lokatthacariyaṃ buddhā eva karonti. Puna tā eva cariyāyo kārakapuggalavasena dassento ‘‘paṇidhisampannāna’’ntiādimāha. Tattha paṇidhisampannā nāma iriyāpathānaṃ santattā iriyāpathāva ṭhitiyā sampannā akampitairiyāpathā bhikkhubhāvānurūpena santena iriyāpathena sampannā.
ઇન્દ્રિયેસુ ગુત્તદ્વારાનન્તિ ચક્ખાદીસુ છસુ ઇન્દ્રિયેસુ અત્તનો અત્તનો વિસયે પવત્તં એકેકદ્વારવસેન ગુત્તં દ્વારં એતેસન્તિ ગુત્તદ્વારા, તેસં ગુત્તદ્વારાનં. દ્વારન્તિ ચેત્થ ઉપ્પત્તિદ્વારવસેન ચક્ખાદયો એવ. અપ્પમાદવિહારીનન્તિ સીલાદીસુ અપ્પમાદવિહારવતં. અધિચિત્તમનુયુત્તાનન્તિ વિપસ્સનાય પાદકભાવેન અધિચિત્તસઙ્ખાતં સમાધિં અનુયુત્તાનં. બુદ્ધિસમ્પન્નાનન્તિ નામરૂપવવત્થાનં આદિં કત્વા યાવ ગોત્રભુ, તાવ પવત્તેન ઞાણેન સમ્પન્નાનં . સમ્મા પટિપન્નાનન્તિ ચતુમગ્ગક્ખણે. અધિગતફલાનન્તિ ચતુફલક્ખણે. તથાગતાનન્તિ તથા આગતાનં. અરહન્તાનન્તિ દૂરકિલેસાનં. સમ્માસમ્બુદ્ધાનન્તિ સમ્મા સામઞ્ચ સબ્બધમ્મબુદ્ધાનં. ઇમેસં પદાનં અત્થો હેટ્ઠા પકાસિતો એવ.
Indriyesuguttadvārānanti cakkhādīsu chasu indriyesu attano attano visaye pavattaṃ ekekadvāravasena guttaṃ dvāraṃ etesanti guttadvārā, tesaṃ guttadvārānaṃ. Dvāranti cettha uppattidvāravasena cakkhādayo eva. Appamādavihārīnanti sīlādīsu appamādavihāravataṃ. Adhicittamanuyuttānanti vipassanāya pādakabhāvena adhicittasaṅkhātaṃ samādhiṃ anuyuttānaṃ. Buddhisampannānanti nāmarūpavavatthānaṃ ādiṃ katvā yāva gotrabhu, tāva pavattena ñāṇena sampannānaṃ . Sammā paṭipannānanti catumaggakkhaṇe. Adhigataphalānanti catuphalakkhaṇe. Tathāgatānanti tathā āgatānaṃ. Arahantānanti dūrakilesānaṃ. Sammāsambuddhānanti sammā sāmañca sabbadhammabuddhānaṃ. Imesaṃ padānaṃ attho heṭṭhā pakāsito eva.
પદેસતો પચ્ચેકબુદ્ધાનન્તિ પચ્ચેકસમ્બુદ્ધાનં એકદેસતો. સાવકાનન્તિ સાવકાનમ્પિ એકદેસતો. અધિમુચ્ચન્તોતિ અધિમોક્ખં કરોન્તો. સદ્ધાય ચરતીતિ સદ્ધાવસેન પવત્તતિ. પગ્ગણ્હન્તોતિ ચતુસમ્મપ્પધાનવીરિયેન પદહન્તો. ઉપટ્ઠપેન્તોતિ સતિયા આરમ્મણં ઉપટ્ઠપેન્તો. અવિક્ખેપં કરોન્તોતિ સમાધિવસેન વિક્ખેપં અકરોન્તો. પજાનન્તોતિ ચતુસચ્ચજાનનપઞ્ઞાય પકારેન જાનન્તો. વિજાનન્તોતિ ઇન્દ્રિયસમ્પયુત્તજવનપુબ્બઙ્ગમેન આવજ્જનવિઞ્ઞાણેન આરમ્મણં વિજાનન્તો. વિઞ્ઞાણચરિયાયાતિ આવજ્જનવિઞ્ઞાણચરિયાવસેન. એવં પટિપન્નસ્સાતિ સહાવજ્જનાય ઇન્દ્રિયચરિયાય પટિપન્નસ્સ. કુસલા ધમ્મા આયાપેન્તીતિ સમથવિપસ્સનાવસેન પવત્તા કુસલા ધમ્મા ભુસં યાપેન્તિ, પવત્તન્તીતિ અત્થો. આયતનચરિયાયાતિ કુસલાનં ધમ્માનં ભુસં યતનચરિયાય, પવત્તનચરિયાયાતિ વુત્તં હોતિ. વિસેસમધિગચ્છતીતિ વિક્ખમ્ભનતદઙ્ગસમુચ્છેદપટિપ્પસ્સદ્ધિવસેન વિસેસં અધિગચ્છતિ.
Padesato paccekabuddhānanti paccekasambuddhānaṃ ekadesato. Sāvakānanti sāvakānampi ekadesato. Adhimuccantoti adhimokkhaṃ karonto. Saddhāya caratīti saddhāvasena pavattati. Paggaṇhantoti catusammappadhānavīriyena padahanto. Upaṭṭhapentoti satiyā ārammaṇaṃ upaṭṭhapento. Avikkhepaṃ karontoti samādhivasena vikkhepaṃ akaronto. Pajānantoti catusaccajānanapaññāya pakārena jānanto. Vijānantoti indriyasampayuttajavanapubbaṅgamena āvajjanaviññāṇena ārammaṇaṃ vijānanto. Viññāṇacariyāyāti āvajjanaviññāṇacariyāvasena. Evaṃ paṭipannassāti sahāvajjanāya indriyacariyāya paṭipannassa. Kusalā dhammā āyāpentīti samathavipassanāvasena pavattā kusalā dhammā bhusaṃ yāpenti, pavattantīti attho. Āyatanacariyāyāti kusalānaṃ dhammānaṃ bhusaṃ yatanacariyāya, pavattanacariyāyāti vuttaṃ hoti. Visesamadhigacchatīti vikkhambhanatadaṅgasamucchedapaṭippassaddhivasena visesaṃ adhigacchati.
દસ્સનચરિયા ચ સમ્માદિટ્ઠિયાતિઆદીસુ સમ્મા પસ્સતિ, સમ્મા વા તાય પસ્સન્તિ, પસટ્ઠા સુન્દરા વા દિટ્ઠીતિ સમ્માદિટ્ઠિ, તસ્સા સમ્માદિટ્ઠિયા નિબ્બાનપચ્ચક્ખકરણેન દસ્સનચરિયા. સમ્મા સઙ્કપ્પેતિ, સમ્મા વા તેન સઙ્કપ્પેન્તિ, પસટ્ઠો સુન્દરો વા સઙ્કપ્પોતિ સમ્માસઙ્કપ્પો. તસ્સ આરમ્મણે ચિત્તસ્સ અભિનિરોપનચરિયા. સમ્મા વદતિ, સમ્મા વા તાય વદન્તિ, પસટ્ઠા સુન્દરા વા વાચાતિ સમ્માવાચા, મિચ્છાવાચાવિરતિયા એતં નામં. તસ્સા ચતુબ્બિધવચીસંવરપરિગ્ગહચરિયા. સમ્મા કરોતિ, સમ્મા વા તેન કરોન્તિ, પસટ્ઠં સુન્દરં વા કમ્મન્તિ સમ્માકમ્મં, સમ્માકમ્મમેવ સમ્માકમ્મન્તો, મિચ્છાકમ્મન્તવિરતિયા એતં નામં. તસ્સ તિવિધકાયસંવરસમુટ્ઠાનચરિયા. સમ્મા આજીવતિ, સમ્મા વા તેન આજીવન્તિ, પસટ્ઠો સુન્દરો વા આજીવોતિ સમ્માઆજીવો, મિચ્છાઆજીવવિરતિયા એતં નામં. તસ્સ વોદાનચરિયા પરિસુદ્ધચરિયા. સમ્મા વાયમતિ, સમ્મા વા તેન વાયમન્તિ, પસટ્ઠો સુન્દરો વા વાયામોતિ સમ્માવાયામો, તસ્સ પગ્ગહચરિયા. સમ્મા સરતિ, સમ્મા વા તાય સરન્તિ, પસટ્ઠા સુન્દરા વા સતીતિ સમ્માસતિ, તસ્સા ઉપટ્ઠાનચરિયા. સમ્મા સમાધિયતિ, સમ્મા વા તેન સમાધિયન્તિ, પસટ્ઠો સુન્દરો વા સમાધીતિ સમ્માસમાધિ, તસ્સ અવિક્ખેપચરિયા.
Dassanacariyā ca sammādiṭṭhiyātiādīsu sammā passati, sammā vā tāya passanti, pasaṭṭhā sundarā vā diṭṭhīti sammādiṭṭhi, tassā sammādiṭṭhiyā nibbānapaccakkhakaraṇena dassanacariyā. Sammā saṅkappeti, sammā vā tena saṅkappenti, pasaṭṭho sundaro vā saṅkappoti sammāsaṅkappo. Tassa ārammaṇe cittassa abhiniropanacariyā. Sammā vadati, sammā vā tāya vadanti, pasaṭṭhā sundarā vā vācāti sammāvācā, micchāvācāviratiyā etaṃ nāmaṃ. Tassā catubbidhavacīsaṃvarapariggahacariyā. Sammā karoti, sammā vā tena karonti, pasaṭṭhaṃ sundaraṃ vā kammanti sammākammaṃ, sammākammameva sammākammanto, micchākammantaviratiyā etaṃ nāmaṃ. Tassa tividhakāyasaṃvarasamuṭṭhānacariyā. Sammā ājīvati, sammā vā tena ājīvanti, pasaṭṭho sundaro vā ājīvoti sammāājīvo, micchāājīvaviratiyā etaṃ nāmaṃ. Tassa vodānacariyā parisuddhacariyā. Sammā vāyamati, sammā vā tena vāyamanti, pasaṭṭho sundaro vā vāyāmoti sammāvāyāmo, tassa paggahacariyā. Sammā sarati, sammā vā tāya saranti, pasaṭṭhā sundarā vā satīti sammāsati, tassā upaṭṭhānacariyā. Sammā samādhiyati, sammā vā tena samādhiyanti, pasaṭṭho sundaro vā samādhīti sammāsamādhi, tassa avikkhepacariyā.
તક્કપ્પોતિ તેન કપ્પો, એવરૂપોતિ અત્થો. તસ્સદિસોતિ તેન સદિસો, ‘‘તસ્સદિકો’’તિ વા પાઠો. તપ્પટિભાગોતિ તેન પટિભાગો તપ્પટિભાગો, એદિસોતિ અત્થો. સાદુરસં અતિક્કન્તં લોણં અતિલોણં. લોણકપ્પોતિ લોણસદિસોતિ વુચ્ચતિ. અતિતિત્તકન્તિ અતિક્કન્તતિત્તકં, પુચિમન્દાદિકપ્પો તિત્તકસદિસોતિ વુચ્ચતિ. અતિમધુરન્તિ ખીરપાયાસાદિકં. હિમકપ્પોતિ હિમોદકસદિસો. સત્થુકપ્પોતિ સત્થુના બુદ્ધેન સદિસો. એવમેવાતિ ઓપમ્મસમ્પટિપાદનં.
Takkappoti tena kappo, evarūpoti attho. Tassadisoti tena sadiso, ‘‘tassadiko’’ti vā pāṭho. Tappaṭibhāgoti tena paṭibhāgo tappaṭibhāgo, edisoti attho. Sādurasaṃ atikkantaṃ loṇaṃ atiloṇaṃ. Loṇakappoti loṇasadisoti vuccati. Atitittakanti atikkantatittakaṃ, pucimandādikappo tittakasadisoti vuccati. Atimadhuranti khīrapāyāsādikaṃ. Himakappoti himodakasadiso. Satthukappoti satthunā buddhena sadiso. Evamevāti opammasampaṭipādanaṃ.
તત્રાયં એતસ્સ પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ સઙ્ખેપેન વિપસ્સનાઆચિક્ખનવિધિં દસ્સેત્વા ગમિસ્સામ. તત્થ નામરૂપપરિગ્ગહં કાતુકામો પચ્ચેકબોધિસત્તો રૂપારૂપઅટ્ઠસમાપત્તીસુ યં કિઞ્ચિ ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય વિતક્કાદીનિ ઝાનઙ્ગાનિ ચ તંસમ્પયુત્તે ચ ફસ્સાદયો ધમ્મે લક્ખણરસપચ્ચુપટ્ઠાનપદટ્ઠાનવસેન પરિચ્છિન્દિત્વા ‘‘સબ્બમ્પેતં આરમ્મણાભિમુખં નમનતો નમનટ્ઠેન નામ’’ન્તિ વવત્થપેતિ. તતો તસ્સ પચ્ચયં પરિયેસન્તો ‘‘હદયવત્થું નિસ્સાય પવત્તતી’’તિ પસ્સતિ. પુન વત્થુસ્સ પચ્ચયભૂતાનિ ચ ઉપાદારૂપાનિ ચ પસ્સિત્વા ‘‘ઇદં સબ્બં રુપ્પનતો રૂપ’’ન્તિ પરિગ્ગણ્હાતિ. પુન તદુભયં ‘‘નમનલક્ખણં નામં, રુપ્પનલક્ખણં રૂપ’’ન્તિ એવં સઙ્ખેપતો નામરૂપં વવત્થપેતિ. સમથયાનિકવસેનેતં વુત્તં. વિપસ્સનાયાનિકો પન ચતુધાતુવવત્થાનમુખેન ભૂતુપાદાયરૂપાનિ પરિચ્છિન્દિત્વા ‘‘સબ્બમ્પેતં રુપ્પનતો રૂપ’’ન્તિ પસ્સતિ. તતો એવં પરિચ્છિન્નરૂપસ્સ ચક્ખાદીનિ નિસ્સાય પવત્તમાના અરૂપધમ્મા આપાથમાગચ્છન્તિ. તતો સબ્બેપિ તે અરૂપધમ્મે નમનલક્ખણેન એકતો કત્વા ‘‘ઇદં નામ’’ન્તિ પસ્સતિ, સો ‘‘ઇદં નામં, ઇદં રૂપ’’ન્તિ દ્વેધા વવત્થપેતિ. એવં વવત્થપેત્વા ‘‘નામરૂપતો ઉદ્ધં અઞ્ઞો સત્તો વા પુગ્ગલો વા દેવો વા બ્રહ્મા વા નત્થી’’તિ પસ્સતિ.
Tatrāyaṃ etassa paccekabuddhassa saṅkhepena vipassanāācikkhanavidhiṃ dassetvā gamissāma. Tattha nāmarūpapariggahaṃ kātukāmo paccekabodhisatto rūpārūpaaṭṭhasamāpattīsu yaṃ kiñci jhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya vitakkādīni jhānaṅgāni ca taṃsampayutte ca phassādayo dhamme lakkhaṇarasapaccupaṭṭhānapadaṭṭhānavasena paricchinditvā ‘‘sabbampetaṃ ārammaṇābhimukhaṃ namanato namanaṭṭhena nāma’’nti vavatthapeti. Tato tassa paccayaṃ pariyesanto ‘‘hadayavatthuṃ nissāya pavattatī’’ti passati. Puna vatthussa paccayabhūtāni ca upādārūpāni ca passitvā ‘‘idaṃ sabbaṃ ruppanato rūpa’’nti pariggaṇhāti. Puna tadubhayaṃ ‘‘namanalakkhaṇaṃ nāmaṃ, ruppanalakkhaṇaṃ rūpa’’nti evaṃ saṅkhepato nāmarūpaṃ vavatthapeti. Samathayānikavasenetaṃ vuttaṃ. Vipassanāyāniko pana catudhātuvavatthānamukhena bhūtupādāyarūpāni paricchinditvā ‘‘sabbampetaṃ ruppanato rūpa’’nti passati. Tato evaṃ paricchinnarūpassa cakkhādīni nissāya pavattamānā arūpadhammā āpāthamāgacchanti. Tato sabbepi te arūpadhamme namanalakkhaṇena ekato katvā ‘‘idaṃ nāma’’nti passati, so ‘‘idaṃ nāmaṃ, idaṃ rūpa’’nti dvedhā vavatthapeti. Evaṃ vavatthapetvā ‘‘nāmarūpato uddhaṃ añño satto vā puggalo vā devo vā brahmā vā natthī’’ti passati.
યથા હિ અઙ્ગસમ્ભારા, હોતિ સદ્દો રથો ઇતિ;
Yathā hi aṅgasambhārā, hoti saddo ratho iti;
એવં ખન્ધેસુ સન્તેસુ, હોતિ ‘‘સત્તો’’તિ સમ્મુતિ. (સં॰ નિ॰ ૧.૧૭૧; મિ॰ પ॰ ૨.૧.૧; કથા॰ ૨૩૩);
Evaṃ khandhesu santesu, hoti ‘‘satto’’ti sammuti. (saṃ. ni. 1.171; mi. pa. 2.1.1; kathā. 233);
એવમેવ પઞ્ચસુ ઉપાદાનક્ખન્ધેસુ સન્તેસુ ‘‘સત્તો પુગ્ગલો’’તિ વોહારમત્તં હોતીતિ એવમાદિના નયેન નામરૂપાનં યાથાવદસ્સનસઙ્ખાતેન દિટ્ઠિવિસુદ્ધિભૂતેન ઞાણેન નામરૂપં પરિગ્ગહેત્વા પુન તસ્સ પચ્ચયમ્પિ પરિગ્ગણ્હન્તો વુત્તનયેન નામરૂપં પરિગ્ગહેત્વા ‘‘કો નુ ખો ઇમસ્સ હેતૂ’’તિ પરિયેસન્તો અહેતુવાદવિસમહેતુવાદેસુ દોસં દિસ્વા રોગં દિસ્વા તસ્સ નિદાનં સમુટ્ઠાનમ્પિ પરિયેસન્તો વેજ્જો વિય તસ્સ હેતુઞ્ચ પચ્ચયઞ્ચ પરિયેસન્તો અવિજ્જા તણ્હા ઉપાદાનં કમ્મન્તિ ઇમે ચત્તારો ધમ્મે નામરૂપસ્સ ઉપ્પાદપચ્ચયત્તા ‘‘હેતૂ’’તિ . આહારં ઉપત્થમ્ભનપચ્ચયત્તા ‘‘પચ્ચયો’’તિ ચ પસ્સતિ. ઇમસ્સ હિ કાયસ્સ અવિજ્જાદયો તયો ધમ્મા માતા વિય દારકસ્સ ઉપનિસ્સયા હોન્તિ, કમ્મં પિતા વિય પુત્તસ્સ જનકં, આહારો ધાતિ વિય દારકસ્સ સન્ધારકોતિ. એવં રૂપકાયસ્સ પચ્ચયપરિગ્ગહં કત્વા પુન ‘‘ચક્ખુઞ્ચ પટિચ્ચ રૂપે ચ ઉપ્પજ્જતિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણ’’ન્તિઆદિના (સં॰ નિ॰ ૪.૬૦; કથા॰ ૪૬૫) નયેન નામકાયસ્સપિ પચ્ચયં પરિગ્ગણ્હાતિ, એવં પરિગ્ગણ્હન્તો ‘‘અતીતાનાગતાપિ ધમ્મા એવમેવ વત્તન્તી’’તિ સન્નિટ્ઠાનં કરોતિ.
Evameva pañcasu upādānakkhandhesu santesu ‘‘satto puggalo’’ti vohāramattaṃ hotīti evamādinā nayena nāmarūpānaṃ yāthāvadassanasaṅkhātena diṭṭhivisuddhibhūtena ñāṇena nāmarūpaṃ pariggahetvā puna tassa paccayampi pariggaṇhanto vuttanayena nāmarūpaṃ pariggahetvā ‘‘ko nu kho imassa hetū’’ti pariyesanto ahetuvādavisamahetuvādesu dosaṃ disvā rogaṃ disvā tassa nidānaṃ samuṭṭhānampi pariyesanto vejjo viya tassa hetuñca paccayañca pariyesanto avijjā taṇhā upādānaṃ kammanti ime cattāro dhamme nāmarūpassa uppādapaccayattā ‘‘hetū’’ti . Āhāraṃ upatthambhanapaccayattā ‘‘paccayo’’ti ca passati. Imassa hi kāyassa avijjādayo tayo dhammā mātā viya dārakassa upanissayā honti, kammaṃ pitā viya puttassa janakaṃ, āhāro dhāti viya dārakassa sandhārakoti. Evaṃ rūpakāyassa paccayapariggahaṃ katvā puna ‘‘cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇa’’ntiādinā (saṃ. ni. 4.60; kathā. 465) nayena nāmakāyassapi paccayaṃ pariggaṇhāti, evaṃ pariggaṇhanto ‘‘atītānāgatāpi dhammā evameva vattantī’’ti sanniṭṭhānaṃ karoti.
તસ્સ યા સા પુબ્બન્તં આરબ્ભ ‘‘અહોસિં નુ ખો અહં અતીતમદ્ધાનં, ન નુ ખો અહોસિં, કિં નુ ખો, કથં નુ ખો, કિં હુત્વા કિં અહોસિં નુ ખો અહં અતીતમદ્ધાન’’ન્તિ પઞ્ચવિધા વિચિકિચ્છા વુત્તા.
Tassa yā sā pubbantaṃ ārabbha ‘‘ahosiṃ nu kho ahaṃ atītamaddhānaṃ, na nu kho ahosiṃ, kiṃ nu kho, kathaṃ nu kho, kiṃ hutvā kiṃ ahosiṃ nu kho ahaṃ atītamaddhāna’’nti pañcavidhā vicikicchā vuttā.
યાપિ અપરન્તં આરબ્ભ ‘‘ભવિસ્સામિ નુ ખો અહં અનાગતમદ્ધાનં, ન નુ ખો ભવિસ્સામિ, કિં નુ ખો ભવિસ્સામિ, કથં નુ ખો ભવિસ્સામિ, કિં હુત્વા કિં ભવિસ્સામિ નુ ખો અહં અનાગતમદ્ધાન’’ન્તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૧૮; સં॰ નિ॰ ૨.૨૦) પઞ્ચવિધા વિચિકિચ્છા વુત્તા.
Yāpi aparantaṃ ārabbha ‘‘bhavissāmi nu kho ahaṃ anāgatamaddhānaṃ, na nu kho bhavissāmi, kiṃ nu kho bhavissāmi, kathaṃ nu kho bhavissāmi, kiṃ hutvā kiṃ bhavissāmi nu kho ahaṃ anāgatamaddhāna’’nti (ma. ni. 1.18; saṃ. ni. 2.20) pañcavidhā vicikicchā vuttā.
યાપિ એતરહિ વા પન પચ્ચુપ્પન્નં અદ્ધાનં આરબ્ભ કથંકથી હોતિ ‘‘અહં નુ ખોસ્મિ, નો નુ ખોસ્મિ, કિં નુ ખોસ્મિ, કથં નુ ખોસ્મિ, અયં નુ ખો સત્તો કુતો આગતો, સો કુહિં ગામી ભવિસ્સતી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૧૮; સં॰ નિ॰ ૨.૨૦) છબ્બિધા વિચિકિચ્છા વુત્તા, સા સબ્બાપિ પહિય્યતિ. એવં પચ્ચયપરિગ્ગહણેન તીસુ અદ્ધાસુ કઙ્ખં વિતરિત્વા ઠિતં ઞાણં ‘‘કઙ્ખાવિતરણવિસુદ્ધી’’તિપિ ‘‘ધમ્મટ્ઠિતિઞાણ’’ન્તિપિ ‘‘યથાભૂતઞાણ’’ન્તિપિ ‘‘સમ્માદસ્સન’’ન્તિપિ વુચ્ચતિ.
Yāpi etarahi vā pana paccuppannaṃ addhānaṃ ārabbha kathaṃkathī hoti ‘‘ahaṃ nu khosmi, no nu khosmi, kiṃ nu khosmi, kathaṃ nu khosmi, ayaṃ nu kho satto kuto āgato, so kuhiṃ gāmī bhavissatī’’ti (ma. ni. 1.18; saṃ. ni. 2.20) chabbidhā vicikicchā vuttā, sā sabbāpi pahiyyati. Evaṃ paccayapariggahaṇena tīsu addhāsu kaṅkhaṃ vitaritvā ṭhitaṃ ñāṇaṃ ‘‘kaṅkhāvitaraṇavisuddhī’’tipi ‘‘dhammaṭṭhitiñāṇa’’ntipi ‘‘yathābhūtañāṇa’’ntipi ‘‘sammādassana’’ntipi vuccati.
એત્થ પન તિસ્સો હિ લોકિયપરિઞ્ઞા ઞાતપરિઞ્ઞા તીરણપરિઞ્ઞા પહાનપરિઞ્ઞાતિ. તત્થ ‘‘રુપ્પનલક્ખણં રૂપં, વેદયિતલક્ખણા વેદના’’તિ એવં તેસં તેસં ધમ્માનં પચ્ચત્તલક્ખણસલ્લક્ખણવસેન પવત્તા પઞ્ઞા ઞાતપરિઞ્ઞા નામ. ‘‘રૂપં અનિચ્ચં, વેદના અનિચ્ચા’’તિઆદિના પન નયેન તેસંયેવ ધમ્માનં સામઞ્ઞલક્ખણં આરોપેત્વા પવત્તા લક્ખણારમ્મણિકવિપસ્સનાપઞ્ઞા તીરણપરિઞ્ઞા નામ. તેસુ એવ પન ધમ્મેસુ નિચ્ચસઞ્ઞાદિપજહનવસેન પવત્તા લક્ખણારમ્મણિકવિપસ્સનાવ પઞ્ઞા પહાનપરિઞ્ઞા નામ.
Ettha pana tisso hi lokiyapariññā ñātapariññā tīraṇapariññā pahānapariññāti. Tattha ‘‘ruppanalakkhaṇaṃ rūpaṃ, vedayitalakkhaṇā vedanā’’ti evaṃ tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ paccattalakkhaṇasallakkhaṇavasena pavattā paññā ñātapariññā nāma. ‘‘Rūpaṃ aniccaṃ, vedanā aniccā’’tiādinā pana nayena tesaṃyeva dhammānaṃ sāmaññalakkhaṇaṃ āropetvā pavattā lakkhaṇārammaṇikavipassanāpaññā tīraṇapariññā nāma. Tesu eva pana dhammesu niccasaññādipajahanavasena pavattā lakkhaṇārammaṇikavipassanāva paññā pahānapariññā nāma.
તત્થ સઙ્ખારપરિચ્છેદતો પટ્ઠાય યાવ પચ્ચયપરિગ્ગહા ઞાતપરિઞ્ઞાય ભૂમિ. એતસ્મિઞ્હિ અન્તરે ધમ્માનં પચ્ચત્તલક્ખણપટિવેધસ્સેવ આધિપચ્ચં હોતિ. કલાપસમ્મસનતો પટ્ઠાય યાવ ઉદયબ્બયાનુપસ્સના તીરણપરિઞ્ઞાય ભૂમિ. એતસ્મિઞ્હિ અન્તરે સામઞ્ઞલક્ખણપટિવેધસ્સેવ આધિપચ્ચં હોતિ. ભઙ્ગાનુપસ્સનતો પટ્ઠાય ઉપરિ પહાનપરિઞ્ઞાય ભૂમિ. તતો ચ પટ્ઠાય હિ અનિચ્ચતો અનુપસ્સન્તો નિચ્ચસઞ્ઞં પજહતિ, દુક્ખતો અનુપસ્સન્તો સુખસઞ્ઞં, અનત્તતો અનુપસ્સન્તો અત્તસઞ્ઞં, નિબ્બિન્દન્તો નન્દિં, વિરજ્જન્તો રાગં, નિરોધેન્તો સમુદયં, પટિનિસ્સજ્જન્તો આદાનં પજહતીતિ એવં નિચ્ચસઞ્ઞાદિપહાનસાધિકાનં સત્તન્નં અનુપસ્સનાનં આધિપચ્ચં. ઇતિ ઇમાસુ તીસુ પરિઞ્ઞાસુ સઙ્ખારપરિચ્છેદસ્સ ચેવ પચ્ચયપરિગ્ગહસ્સ ચ સાધિતત્તા ઇમિના યોગિના ઞાતપરિઞ્ઞાવ અધિગતા.
Tattha saṅkhāraparicchedato paṭṭhāya yāva paccayapariggahā ñātapariññāya bhūmi. Etasmiñhi antare dhammānaṃ paccattalakkhaṇapaṭivedhasseva ādhipaccaṃ hoti. Kalāpasammasanato paṭṭhāya yāva udayabbayānupassanā tīraṇapariññāya bhūmi. Etasmiñhi antare sāmaññalakkhaṇapaṭivedhasseva ādhipaccaṃ hoti. Bhaṅgānupassanato paṭṭhāya upari pahānapariññāya bhūmi. Tato ca paṭṭhāya hi aniccato anupassanto niccasaññaṃ pajahati, dukkhato anupassanto sukhasaññaṃ, anattato anupassanto attasaññaṃ, nibbindanto nandiṃ, virajjanto rāgaṃ, nirodhento samudayaṃ, paṭinissajjanto ādānaṃ pajahatīti evaṃ niccasaññādipahānasādhikānaṃ sattannaṃ anupassanānaṃ ādhipaccaṃ. Iti imāsu tīsu pariññāsu saṅkhāraparicchedassa ceva paccayapariggahassa ca sādhitattā iminā yoginā ñātapariññāva adhigatā.
પુન ‘‘યં કિઞ્ચિ રૂપં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં અજ્ઝત્તં વા બહિદ્ધા વા…પે॰… યં દૂરે સન્તિકે વા, સબ્બં રૂપં હુત્વા અભાવતો અનિચ્ચં, ઉદયબ્બયપટિપીળિતત્તા દુક્ખં, અવસવત્તિત્તા અનત્તા. યા કાચિ વેદના… સઞ્ઞા… યે કેચિ સઙ્ખારા … યં કિઞ્ચિ વિઞ્ઞાણં અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નં અજ્ઝત્તં વા બહિદ્ધા વા ઓળારિકં વા સુખુમં વા હીનં વા પણીતં વા યં દૂરે સન્તિકે વા, સબ્બં વિઞ્ઞાણં હુત્વા અભાવતો અનિચ્ચં, ઉદયબ્બયપટિપીળિતત્તા દુક્ખં, અવસવત્તિત્તા અનત્તા’’તિ એવમાદિના (સં॰ નિ॰ ૩.૪૮; પટિ॰ મ॰ ૧.૪૮) નયેન કલાપસમ્મસનં કરોતિ. ઇદં સન્ધાય વુત્તં ‘‘તિલક્ખણં આરોપેત્વા’’તિ.
Puna ‘‘yaṃ kiñci rūpaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ ajjhattaṃ vā bahiddhā vā…pe… yaṃ dūre santike vā, sabbaṃ rūpaṃ hutvā abhāvato aniccaṃ, udayabbayapaṭipīḷitattā dukkhaṃ, avasavattittā anattā. Yā kāci vedanā… saññā… ye keci saṅkhārā … yaṃ kiñci viññāṇaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ ajjhattaṃ vā bahiddhā vā oḷārikaṃ vā sukhumaṃ vā hīnaṃ vā paṇītaṃ vā yaṃ dūre santike vā, sabbaṃ viññāṇaṃ hutvā abhāvato aniccaṃ, udayabbayapaṭipīḷitattā dukkhaṃ, avasavattittā anattā’’ti evamādinā (saṃ. ni. 3.48; paṭi. ma. 1.48) nayena kalāpasammasanaṃ karoti. Idaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘tilakkhaṇaṃ āropetvā’’ti.
એવં સઙ્ખારે અનિચ્ચદુક્ખાનત્તવસેન કલાપસમ્મસનં કત્વા પુન સઙ્ખારાનં ઉદયબ્બયમેવ પસ્સતિ. કથં ? ‘‘અવિજ્જાસમુદયા રૂપસમુદયો, તણ્હાકમ્મઆહારસમુદયા રૂપસમુદયો’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૫૦). એવં રૂપક્ખન્ધસ્સ પચ્ચયાયત્તતાદસ્સનેન રૂપક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સતિ, નિબ્બત્તિલક્ખણં પસ્સન્તોપિ રૂપક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સતિ. એવં પઞ્ચહાકારેહિ રૂપક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સતિ. ‘‘અવિજ્જાનિરોધા રૂપનિરોધો, તણ્હાકમ્મઆહારનિરોધા રૂપનિરોધો’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૫૦) પચ્ચયનિરોધદસ્સનેન રૂપક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સતિ, વિપરિણામલક્ખણં પસ્સન્તોપિ રૂપક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સતીતિ એવં પઞ્ચહાકારેહિ રૂપક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સતિ.
Evaṃ saṅkhāre aniccadukkhānattavasena kalāpasammasanaṃ katvā puna saṅkhārānaṃ udayabbayameva passati. Kathaṃ ? ‘‘Avijjāsamudayā rūpasamudayo, taṇhākammaāhārasamudayā rūpasamudayo’’ti (paṭi. ma. 1.50). Evaṃ rūpakkhandhassa paccayāyattatādassanena rūpakkhandhassa udayaṃ passati, nibbattilakkhaṇaṃ passantopi rūpakkhandhassa udayaṃ passati. Evaṃ pañcahākārehi rūpakkhandhassa udayaṃ passati. ‘‘Avijjānirodhā rūpanirodho, taṇhākammaāhāranirodhā rūpanirodho’’ti (paṭi. ma. 1.50) paccayanirodhadassanena rūpakkhandhassa vayaṃ passati, vipariṇāmalakkhaṇaṃ passantopi rūpakkhandhassa vayaṃ passatīti evaṃ pañcahākārehi rūpakkhandhassa vayaṃ passati.
તથા ‘‘અવિજ્જાસમુદયા વેદનાસમુદયો, તણ્હાકમ્મફસ્સસમુદયા વેદનાસમુદયો’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૫૦) પચ્ચયાયત્તતાદસ્સનેન વેદનાક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સતિ, નિબ્બત્તિલક્ખણં પસ્સન્તોપિ વેદનાક્ખન્ધસ્સ ઉદયં પસ્સતિ. ‘‘અવિજ્જાનિરોધા વેદનાનિરોધો, તણ્હાકમ્મફસ્સનિરોધા વેદનાનિરોધો’’તિ (પટિ॰ મ॰ ૧.૫૦) પચ્ચયનિરોધદસ્સનેન વેદનાક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સતિ, વિપરિણામલક્ખણં પસ્સન્તોપિ વેદનાક્ખન્ધસ્સ વયં પસ્સતિ. એવં સઞ્ઞાક્ખન્ધાદીસુપિ.
Tathā ‘‘avijjāsamudayā vedanāsamudayo, taṇhākammaphassasamudayā vedanāsamudayo’’ti (paṭi. ma. 1.50) paccayāyattatādassanena vedanākkhandhassa udayaṃ passati, nibbattilakkhaṇaṃ passantopi vedanākkhandhassa udayaṃ passati. ‘‘Avijjānirodhā vedanānirodho, taṇhākammaphassanirodhā vedanānirodho’’ti (paṭi. ma. 1.50) paccayanirodhadassanena vedanākkhandhassa vayaṃ passati, vipariṇāmalakkhaṇaṃ passantopi vedanākkhandhassa vayaṃ passati. Evaṃ saññākkhandhādīsupi.
અયં પન વિસેસો – વિઞ્ઞાણક્ખન્ધસ્સ ફસ્સટ્ઠાને ‘‘નામરૂપસમુદયા, નામરૂપનિરોધા’’તિ યોજેતબ્બં. એવં એકેકસ્મિં ખન્ધે પચ્ચયસમુદયવસેન ચ નિબ્બત્તિલક્ખણવસેન ચ પચ્ચયનિરોધવસેન ચ વિપરિણામલક્ખણવસેન ચ ઉદયબ્બયદસ્સનેન ચ દસ દસ કત્વા પઞ્ઞાસ લક્ખણાનિ વુત્તાનિ. તેસં વસેન ‘‘એવમ્પિ રૂપસ્સ ઉદયો, એવમ્પિ રૂપસ્સ વયો’’તિ પચ્ચયતો ચેવ ખણતો ચ વિત્થારેન મનસિકારં કરોતિ.
Ayaṃ pana viseso – viññāṇakkhandhassa phassaṭṭhāne ‘‘nāmarūpasamudayā, nāmarūpanirodhā’’ti yojetabbaṃ. Evaṃ ekekasmiṃ khandhe paccayasamudayavasena ca nibbattilakkhaṇavasena ca paccayanirodhavasena ca vipariṇāmalakkhaṇavasena ca udayabbayadassanena ca dasa dasa katvā paññāsa lakkhaṇāni vuttāni. Tesaṃ vasena ‘‘evampi rūpassa udayo, evampi rūpassa vayo’’ti paccayato ceva khaṇato ca vitthārena manasikāraṃ karoti.
તસ્સેવં કરોતો ‘‘ઇતિ કિર ઇમે ધમ્મા અહુત્વા સમ્ભોન્તિ, હુત્વા પટિવેન્તી’’તિ ઞાણં વિસદં હોતિ. ‘‘એવં કિર ઇમે ધમ્મા અનુપ્પન્ના ઉપ્પજ્જન્તિ, ઉપ્પન્ના નિરુજ્ઝન્તી’’તિ નિચ્ચનવા હુત્વા સઙ્ખારા ઉપટ્ઠહન્તિ. ન કેવલઞ્ચ નિચ્ચનવા, સૂરિયુગ્ગમને ઉસ્સાવબિન્દુ વિય ઉદકબુબ્બુળો વિય ઉદકે દણ્ડરાજિ વિય આરગ્ગે સાસપો વિય વિજ્જુપ્પાદો વિય ચ પરિત્તટ્ઠાયિનો, માયામરીચિસુપિનાલાતચક્કગન્ધબ્બનગરફેણકદલિઆદયો વિય અસારા નિસ્સારા વિય હુત્વા ઉપટ્ઠહન્તિ. એત્તાવતા ચ પન અનેન ‘‘વયધમ્મમેવ ઉપ્પજ્જતિ, ઉપ્પન્નઞ્ચ વયં ઉપેતી’’તિ ઇમિના આકારેન સમ્મસનપઞ્ઞાય લક્ખણાનિ પટિવિજ્ઝિત્વા ઠિતં ઉદયબ્બયાનુપસ્સનં નામ પઠમં તરુણવિપસ્સનાઞાણં અધિગતં હોતિ. યસ્સાધિગમા ‘‘આરદ્ધવિપસ્સકો’’તિ સઙ્ખં ગચ્છતિ.
Tassevaṃ karoto ‘‘iti kira ime dhammā ahutvā sambhonti, hutvā paṭiventī’’ti ñāṇaṃ visadaṃ hoti. ‘‘Evaṃ kira ime dhammā anuppannā uppajjanti, uppannā nirujjhantī’’ti niccanavā hutvā saṅkhārā upaṭṭhahanti. Na kevalañca niccanavā, sūriyuggamane ussāvabindu viya udakabubbuḷo viya udake daṇḍarāji viya āragge sāsapo viya vijjuppādo viya ca parittaṭṭhāyino, māyāmarīcisupinālātacakkagandhabbanagarapheṇakadaliādayo viya asārā nissārā viya hutvā upaṭṭhahanti. Ettāvatā ca pana anena ‘‘vayadhammameva uppajjati, uppannañca vayaṃ upetī’’ti iminā ākārena sammasanapaññāya lakkhaṇāni paṭivijjhitvā ṭhitaṃ udayabbayānupassanaṃ nāma paṭhamaṃ taruṇavipassanāñāṇaṃ adhigataṃ hoti. Yassādhigamā ‘‘āraddhavipassako’’ti saṅkhaṃ gacchati.
અથસ્સ આરદ્ધવિપસ્સકસ્સ કુલપુત્તસ્સ ઓભાસો ઞાણં પીતિ પસ્સદ્ધિ સુખં અધિમોક્ખો પગ્ગહો ઉપટ્ઠાનં ઉપેક્ખા નિકન્તીતિ દસ વિપસ્સનુપક્કિલેસા ઉપ્પજ્જન્તિ. એત્થ ઓભાસો નામ વિપસ્સનક્ખણે ઞાણસ્સ બલવત્તા લોહિતં સન્નિસીદતિ, તેન ચ ચિત્તોભાસો નિબ્બત્તતિ. તં દિસ્વા અકુસલો યોગી ‘‘મગ્ગો મે પત્તો’’તિ તમેવ ઓભાસં અસ્સાદેતિ. ઞાણમ્પિ વિપસ્સનાઞાણમેવ. તં સઙ્ખારે સમ્મસન્તસ્સ સુદ્ધં પસન્નં હુત્વા પવત્તતિ. તં દિસ્વા પુબ્બે વિય ‘‘મગ્ગો’’તિ અસ્સાદેતિ. પીતિપિ વિપસ્સનાપીતિ એવ. તસ્સ હિ તસ્મિં ખણે પઞ્ચવિધા પીતિ ઉપ્પજ્જતિ. પસ્સદ્ધીતિ વિપસ્સનાપસ્સદ્ધિ. તસ્મિં સમયે નેવ કાયચિત્તાનં દરથો, ન ગારવં, ન કક્ખળતા, ન અકમ્મઞ્ઞતા, ન ગેલઞ્ઞતા, ન વઙ્કતા હોતિ. સુખમ્પિ વિપસ્સનાસુખમેવ. તસ્સ કિર તસ્મિં સમયે સકલસરીરં અભિસન્દયમાનં અતિપણીતં સુખં ઉપ્પજ્જતિ.
Athassa āraddhavipassakassa kulaputtassa obhāso ñāṇaṃ pīti passaddhi sukhaṃ adhimokkho paggaho upaṭṭhānaṃ upekkhā nikantīti dasa vipassanupakkilesā uppajjanti. Ettha obhāso nāma vipassanakkhaṇe ñāṇassa balavattā lohitaṃ sannisīdati, tena ca cittobhāso nibbattati. Taṃ disvā akusalo yogī ‘‘maggo me patto’’ti tameva obhāsaṃ assādeti. Ñāṇampi vipassanāñāṇameva. Taṃ saṅkhāre sammasantassa suddhaṃ pasannaṃ hutvā pavattati. Taṃ disvā pubbe viya ‘‘maggo’’ti assādeti. Pītipi vipassanāpīti eva. Tassa hi tasmiṃ khaṇe pañcavidhā pīti uppajjati. Passaddhīti vipassanāpassaddhi. Tasmiṃ samaye neva kāyacittānaṃ daratho, na gāravaṃ, na kakkhaḷatā, na akammaññatā, na gelaññatā, na vaṅkatā hoti. Sukhampi vipassanāsukhameva. Tassa kira tasmiṃ samaye sakalasarīraṃ abhisandayamānaṃ atipaṇītaṃ sukhaṃ uppajjati.
અધિમોક્ખો નામ વિપસ્સનક્ખણે પવત્તા સદ્ધા. તસ્મિઞ્હિ ખણે ચિત્તચેતસિકાનં અતિવિય પસાદભૂતા બલવતી સદ્ધા ઉપ્પજ્જતિ. પગ્ગહો નામ વિપસ્સનાસમ્પયુત્તં વીરિયં. તસ્મિઞ્હિ ખણે અસિથિલં અનચ્ચારદ્ધં સુપગ્ગહિતં વીરિયં ઉપ્પજ્જતિ. ઉપટ્ઠાનન્તિ વિપસ્સનાસમ્પયુત્તા સતિ. તસ્મિઞ્હિ ખણે સુપટ્ઠિતા સતિ ઉપ્પજ્જતિ. ઉપેક્ખા દુવિધા વિપસ્સનાવજ્જનવસેન. તસ્મિઞ્હિ ખણે સબ્બસઙ્ખારગહણે મજ્ઝત્તભૂતં વિપસ્સનુપેક્ખાસઙ્ખાતં ઞાણં બલવન્તં હુત્વા ઉપ્પજ્જતિ મનોદ્વારાવજ્જનુપેક્ખા ચ. સા ચ તં તં ઠાનં આવજ્જન્તસ્સ સૂરા તિખિણા હુત્વા વહતિ. નિકન્તીતિ વિપસ્સનાનિકન્તિ. ઓભાસાદીસુ હિ આલયં કુરુમાના સુખુમા સન્તાકારા નિકન્તિ ઉપ્પજ્જતિ. એત્થ ઓભાસાદયો કિલેસવત્થુતાય ‘‘ઉપક્કિલેસા’’તિ વુત્તા ન અકુસલત્તા. નિકન્તિ પન ઉપક્કિલેસો ચેવ કિલેસવત્થુ ચ.
Adhimokkho nāma vipassanakkhaṇe pavattā saddhā. Tasmiñhi khaṇe cittacetasikānaṃ ativiya pasādabhūtā balavatī saddhā uppajjati. Paggaho nāma vipassanāsampayuttaṃ vīriyaṃ. Tasmiñhi khaṇe asithilaṃ anaccāraddhaṃ supaggahitaṃ vīriyaṃ uppajjati. Upaṭṭhānanti vipassanāsampayuttā sati. Tasmiñhi khaṇe supaṭṭhitā sati uppajjati. Upekkhā duvidhā vipassanāvajjanavasena. Tasmiñhi khaṇe sabbasaṅkhāragahaṇe majjhattabhūtaṃ vipassanupekkhāsaṅkhātaṃ ñāṇaṃ balavantaṃ hutvā uppajjati manodvārāvajjanupekkhā ca. Sā ca taṃ taṃ ṭhānaṃ āvajjantassa sūrā tikhiṇā hutvā vahati. Nikantīti vipassanānikanti. Obhāsādīsu hi ālayaṃ kurumānā sukhumā santākārā nikanti uppajjati. Ettha obhāsādayo kilesavatthutāya ‘‘upakkilesā’’ti vuttā na akusalattā. Nikanti pana upakkileso ceva kilesavatthu ca.
પણ્ડિતો પન ભિક્ખુ ઓભાસાદીસુ ઉપ્પન્નેસુ વિક્ખેપં અગચ્છન્તો ‘‘ઓભાસાદયો ધમ્મા ન મગ્ગો, ઉપક્કિલેસવિમુત્તં પન વીથિપટિપન્નં વિપસ્સનાઞાણં મગ્ગો’’તિ મગ્ગઞ્ચ અમગ્ગઞ્ચ વવત્થપેતિ. તસ્સેવં ‘‘અયં મગ્ગો, અયં ન મગ્ગો’’તિ ઞત્વા ઠિતં ઞાણં મગ્ગામગ્ગઞાણદસ્સનવિસુદ્ધીતિ વુચ્ચતિ. ઇતો પટ્ઠાય અટ્ઠન્નં વિપસ્સનાઞાણાનં વસેન સિખાપત્તવિપસ્સનાઞાણં નવમઞ્ચ સચ્ચાનુલોમિકં ઞાણન્તિ અયં પટિપદાઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિ નામ હોતિ. ઉદયબ્બયાનુપસ્સનાઞાણં ભઙ્ગાનુપસ્સનાઞાણં ભયતુપટ્ઠાનઞાણં આદીનવાનુપસ્સનાઞાણં નિબ્બિદાનુપસ્સનાઞાણં મુઞ્ચિતુકમ્યતાઞાણં પટિસઙ્ખાનુપસ્સનાઞાણં સઙ્ખારુપેક્ખાઞાણન્તિ ઇમાનિ અટ્ઠ ઞાણાનિ નામ. નવમં સચ્ચાનુલોમિકં ઞાણન્તિ અનુલોમસ્સેતં નામં.
Paṇḍito pana bhikkhu obhāsādīsu uppannesu vikkhepaṃ agacchanto ‘‘obhāsādayo dhammā na maggo, upakkilesavimuttaṃ pana vīthipaṭipannaṃ vipassanāñāṇaṃ maggo’’ti maggañca amaggañca vavatthapeti. Tassevaṃ ‘‘ayaṃ maggo, ayaṃ na maggo’’ti ñatvā ṭhitaṃ ñāṇaṃ maggāmaggañāṇadassanavisuddhīti vuccati. Ito paṭṭhāya aṭṭhannaṃ vipassanāñāṇānaṃ vasena sikhāpattavipassanāñāṇaṃ navamañca saccānulomikaṃ ñāṇanti ayaṃ paṭipadāñāṇadassanavisuddhi nāma hoti. Udayabbayānupassanāñāṇaṃ bhaṅgānupassanāñāṇaṃ bhayatupaṭṭhānañāṇaṃ ādīnavānupassanāñāṇaṃ nibbidānupassanāñāṇaṃ muñcitukamyatāñāṇaṃ paṭisaṅkhānupassanāñāṇaṃ saṅkhārupekkhāñāṇanti imāni aṭṭha ñāṇāni nāma. Navamaṃ saccānulomikaṃ ñāṇanti anulomassetaṃ nāmaṃ.
તસ્મા તં સમ્પાદેતુકામેન ઉપક્કિલેસવિમુત્તં ઉદયબ્બયઞાણં આદિંકત્વા એતેસુ ઞાણેસુ યોગો કરણીયો. ઉદયબ્બયં પસ્સન્તસ્સ હિ અનિચ્ચલક્ખણં યથાભૂતં ઉપટ્ઠાતિ, ઉદયબ્બયપટિપીળનં પસ્સતો દુક્ખલક્ખણઞ્ચ, ‘‘દુક્ખમેવ હિ સમ્ભોતિ, દુક્ખં તિટ્ઠતિ વેતિ ચા’’તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૧૭૧; કથા॰ ૨૩૩) પસ્સતો અનત્તલક્ખણઞ્ચ.
Tasmā taṃ sampādetukāmena upakkilesavimuttaṃ udayabbayañāṇaṃ ādiṃkatvā etesu ñāṇesu yogo karaṇīyo. Udayabbayaṃ passantassa hi aniccalakkhaṇaṃ yathābhūtaṃ upaṭṭhāti, udayabbayapaṭipīḷanaṃ passato dukkhalakkhaṇañca, ‘‘dukkhameva hi sambhoti, dukkhaṃ tiṭṭhati veti cā’’ti (saṃ. ni. 1.171; kathā. 233) passato anattalakkhaṇañca.
એત્થ ચ અનિચ્ચં અનિચ્ચલક્ખણં દુક્ખં દુક્ખલક્ખણં અનત્તા અનત્તલક્ખણન્તિ અયં વિભાગો વેદિતબ્બો. તત્થ અનિચ્ચન્તિ ખન્ધપઞ્ચકં. કસ્મા? ઉપ્પાદવયઞ્ઞથત્તભાવા, હુત્વા અભાવતો વા. અઞ્ઞથત્તં નામ જરા. ઉપ્પાદવયઞ્ઞથત્તં અનિચ્ચલક્ખણં, હુત્વા અભાવસઙ્ખાતો વા આકારવિકારો. ‘‘યદનિચ્ચં, તં દુક્ખ’’ન્તિ વચનતો તદેવ ખન્ધપઞ્ચકં દુક્ખં. કસ્મા? અભિણ્હં પટિપીળનતો. અભિણ્હં પટિપીળનાકારો દુક્ખલક્ખણં. ‘‘યં દુક્ખં, તદનત્તા’’તિ (સં॰ નિ॰ ૩.૧૫-૧૬) વચનતો તદેવ ખન્ધપઞ્ચકં અનત્તા. કસ્મા? અવસવત્તનતો . અવસવત્તનાકારો અનત્તલક્ખણં. ઇમાનિ તીણિપિ લક્ખણાનિ ઉદયબ્બયં પસ્સન્તસ્સેવ આરમ્મણાનિ હોન્તિ.
Ettha ca aniccaṃ aniccalakkhaṇaṃ dukkhaṃ dukkhalakkhaṇaṃ anattā anattalakkhaṇanti ayaṃ vibhāgo veditabbo. Tattha aniccanti khandhapañcakaṃ. Kasmā? Uppādavayaññathattabhāvā, hutvā abhāvato vā. Aññathattaṃ nāma jarā. Uppādavayaññathattaṃ aniccalakkhaṇaṃ, hutvā abhāvasaṅkhāto vā ākāravikāro. ‘‘Yadaniccaṃ, taṃ dukkha’’nti vacanato tadeva khandhapañcakaṃ dukkhaṃ. Kasmā? Abhiṇhaṃ paṭipīḷanato. Abhiṇhaṃ paṭipīḷanākāro dukkhalakkhaṇaṃ. ‘‘Yaṃ dukkhaṃ, tadanattā’’ti (saṃ. ni. 3.15-16) vacanato tadeva khandhapañcakaṃ anattā. Kasmā? Avasavattanato . Avasavattanākāro anattalakkhaṇaṃ. Imāni tīṇipi lakkhaṇāni udayabbayaṃ passantasseva ārammaṇāni honti.
પુનપિ સો રૂપારૂપધમ્મે ‘‘એવં અનિચ્ચા’’તિઆદિના વિપસ્સતિ, તસ્સ સઙ્ખારા લહું લહું આપાથં આગચ્છન્તિ, તતો ઉપ્પાદં વા ઠિતિં વા પવત્તં વા નિમિત્તં વા આરમ્મણં અકત્વા તેસં ખયવયનિરોધે એવ સતિ સન્તિટ્ઠતિ, ઇદં ભઙ્ગઞાણં નામ. ઇમસ્સ ઉપ્પાદતો પટ્ઠાય અયં યોગી ‘‘યથા ઇમે સઙ્ખારા ભિજ્જન્તિ નિરુજ્ઝન્તિ, એવં અતીતેપિ સઙ્ખારગતં ભિજ્જિ, અનાગતેપિ ભિજ્જિસ્સતી’’તિ નિરોધમેવ પસ્સન્તો તિટ્ઠતિ. તસ્સ ભઙ્ગાનુપસ્સનાઞાણં આસેવન્તસ્સ બહુલીકરોન્તસ્સ સબ્બભવયોનિ ગતિટ્ઠિતિ સત્તાવાસેસુ પભેદકા સઙ્ખારા જલિતઅઙ્ગારકાસુઆદયો વિય મહાભયં હુત્વા ઉપટ્ઠહન્તિ. એતં ભયતુપટ્ઠાનઞાણં નામ.
Punapi so rūpārūpadhamme ‘‘evaṃ aniccā’’tiādinā vipassati, tassa saṅkhārā lahuṃ lahuṃ āpāthaṃ āgacchanti, tato uppādaṃ vā ṭhitiṃ vā pavattaṃ vā nimittaṃ vā ārammaṇaṃ akatvā tesaṃ khayavayanirodhe eva sati santiṭṭhati, idaṃ bhaṅgañāṇaṃ nāma. Imassa uppādato paṭṭhāya ayaṃ yogī ‘‘yathā ime saṅkhārā bhijjanti nirujjhanti, evaṃ atītepi saṅkhāragataṃ bhijji, anāgatepi bhijjissatī’’ti nirodhameva passanto tiṭṭhati. Tassa bhaṅgānupassanāñāṇaṃ āsevantassa bahulīkarontassa sabbabhavayoni gatiṭṭhiti sattāvāsesu pabhedakā saṅkhārā jalitaaṅgārakāsuādayo viya mahābhayaṃ hutvā upaṭṭhahanti. Etaṃ bhayatupaṭṭhānañāṇaṃ nāma.
તસ્સ તં ભયતુપટ્ઠાનઞાણં આસેવન્તસ્સ સબ્બે ભવાદયો આદિત્તઅઙ્ગારં વિય સમુસ્સિતખગ્ગો વિય પચ્ચત્થિકો અપ્પટિસરણા સાદીનવા હુત્વા ઉપટ્ઠહન્તિ. ઇદં આદીનવાનુપસ્સનાઞાણં નામ. તસ્સ એવં સઙ્ખારે આદીનવતો પસ્સન્તસ્સ ભવાદીસુપિ સઙ્ખારાનં આદીનવત્તા સઙ્ખારેસુ ઉક્કણ્ઠના અનભિરતિ ઉપ્પજ્જતિ, ઇદં નિબ્બિદાનુપસ્સનાઞાણં નામ.
Tassa taṃ bhayatupaṭṭhānañāṇaṃ āsevantassa sabbe bhavādayo ādittaaṅgāraṃ viya samussitakhaggo viya paccatthiko appaṭisaraṇā sādīnavā hutvā upaṭṭhahanti. Idaṃ ādīnavānupassanāñāṇaṃ nāma. Tassa evaṃ saṅkhāre ādīnavato passantassa bhavādīsupi saṅkhārānaṃ ādīnavattā saṅkhāresu ukkaṇṭhanā anabhirati uppajjati, idaṃ nibbidānupassanāñāṇaṃ nāma.
સબ્બસઙ્ખારેસુ નિબ્બિન્દન્તસ્સ ઉક્કણ્ઠન્તસ્સ તસ્મા સઙ્ખારગતા મુઞ્ચિતુકામતા નિસ્સરિતુકામતા હોતિ. ઇદં મુઞ્ચિતુકમ્યતાઞાણં નામ. પુન તસ્મા સઙ્ખારગતા મુઞ્ચિતું પન તે એવ સઙ્ખારે પટિસઙ્ખાનુપસ્સનાઞાણેન તિલક્ખણં આરોપેત્વા તીરણં પટિસઙ્ખાનુપસ્સનાઞાણં નામ.
Sabbasaṅkhāresu nibbindantassa ukkaṇṭhantassa tasmā saṅkhāragatā muñcitukāmatā nissaritukāmatā hoti. Idaṃ muñcitukamyatāñāṇaṃ nāma. Puna tasmā saṅkhāragatā muñcituṃ pana te eva saṅkhāre paṭisaṅkhānupassanāñāṇena tilakkhaṇaṃ āropetvā tīraṇaṃ paṭisaṅkhānupassanāñāṇaṃ nāma.
સો એવં તિલક્ખણં આરોપેત્વા સઙ્ખારે પરિગ્ગણ્હન્તો તેસુ અનત્તલક્ખણસ્સ સુદિટ્ઠત્તા ‘‘અત્તા’’તિ વા ‘‘અત્તનિય’’ન્તિ વા અગણ્હન્તો સઙ્ખારેસુ ભયઞ્ચ નન્દિઞ્ચ પહાય સઙ્ખારેસુ ઉદાસીનો હોતિ મજ્ઝત્તો, ‘‘અહ’’ન્તિ વા ‘‘મમ’’ન્તિ વા ન ગણ્હાતિ, તીસુ ભવેસુ ઉપેક્ખકો, ઇદં સઙ્ખારુપેક્ખાઞાણં નામ.
So evaṃ tilakkhaṇaṃ āropetvā saṅkhāre pariggaṇhanto tesu anattalakkhaṇassa sudiṭṭhattā ‘‘attā’’ti vā ‘‘attaniya’’nti vā agaṇhanto saṅkhāresu bhayañca nandiñca pahāya saṅkhāresu udāsīno hoti majjhatto, ‘‘aha’’nti vā ‘‘mama’’nti vā na gaṇhāti, tīsu bhavesu upekkhako, idaṃ saṅkhārupekkhāñāṇaṃ nāma.
તં પનેસ ચે સન્તિપદં નિબ્બાનં સન્તતો પસ્સતિ, સબ્બસઙ્ખારપવત્તં વિસ્સજ્જેત્વા નિબ્બાનનિન્નં પક્ખન્દં હોતિ. નો ચે નિબ્બાનં સન્તતો પસ્સતિ, પુનપ્પુનં ‘‘અનિચ્ચ’’ન્તિ વા ‘‘દુક્ખ’’ન્તિ વા ‘‘અનત્તા’’તિ વા તિવિધાનુપસ્સનાવસેન સઙ્ખારારમ્મણમેવ હુત્વા પવત્તતિ. એવં તિટ્ઠમાનઞ્ચ એતં તિવિધવિમોક્ખમુખભાવં આપજ્જિત્વા તિટ્ઠતિ. તિસ્સો હિ અનુપસ્સના ‘‘તીણિ વિમોક્ખમુખાની’’તિ વુચ્ચન્તિ. એવં અનિચ્ચતો મનસિકરોન્તો અધિમોક્ખબહુલો અનિમિત્તં વિમોક્ખં પટિલભતિ, દુક્ખતો મનસિકરોન્તો પસ્સદ્ધિબહુલો અપ્પણિહિતં વિમોક્ખં પટિલભતિ, અનત્તતો મનસિકરોન્તો વેદબહુલો સુઞ્ઞતં વિમોક્ખં પટિલભતિ.
Taṃ panesa ce santipadaṃ nibbānaṃ santato passati, sabbasaṅkhārapavattaṃ vissajjetvā nibbānaninnaṃ pakkhandaṃ hoti. No ce nibbānaṃ santato passati, punappunaṃ ‘‘anicca’’nti vā ‘‘dukkha’’nti vā ‘‘anattā’’ti vā tividhānupassanāvasena saṅkhārārammaṇameva hutvā pavattati. Evaṃ tiṭṭhamānañca etaṃ tividhavimokkhamukhabhāvaṃ āpajjitvā tiṭṭhati. Tisso hi anupassanā ‘‘tīṇi vimokkhamukhānī’’ti vuccanti. Evaṃ aniccato manasikaronto adhimokkhabahulo animittaṃ vimokkhaṃ paṭilabhati, dukkhato manasikaronto passaddhibahulo appaṇihitaṃ vimokkhaṃ paṭilabhati, anattato manasikaronto vedabahulo suññataṃ vimokkhaṃ paṭilabhati.
એત્થ ચ અનિમિત્તો વિમોક્ખોતિ અનિમિત્તાકારેન નિબ્બાનં આરમ્મણં કત્વા પવત્તો અરિયમગ્ગો. સો હિ અનિમિત્તાય ધાતુયા ઉપ્પન્નત્તા અનિમિત્તો, કિલેસેહિ ચ વિમુત્તત્તા વિમોક્ખો. એતેનેવ નયેન અપ્પણિહિતાકારેન નિબ્બાનં આરમ્મણં કત્વા પવત્તો અપ્પણિહિતો, સુઞ્ઞતાકારેન નિબ્બાનં આરમ્મણં કત્વા પવત્તો સુઞ્ઞતોતિ વેદિતબ્બો.
Ettha ca animitto vimokkhoti animittākārena nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavatto ariyamaggo. So hi animittāya dhātuyā uppannattā animitto, kilesehi ca vimuttattā vimokkho. Eteneva nayena appaṇihitākārena nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavatto appaṇihito, suññatākārena nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavatto suññatoti veditabbo.
એવં અધિગતસઙ્ખારુપેક્ખસ્સ કુલપુત્તસ્સ વિપસ્સના સિખાપ્પત્તા હોતિ. વુટ્ઠાનગામિનિવિપસ્સનાતિ એતદેવ. અસ્સ તં સઙ્ખારુપેક્ખાઞાણં આસેવન્તસ્સ તિક્ખતરા સઙ્ખારુપેક્ખા ઉપ્પજ્જતિ. તસ્સ ‘‘ઇદાનિ મગ્ગો ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ સઙ્ખારે ‘‘અનિચ્ચા’’તિ વા ‘‘દુક્ખા’’તિ વા ‘‘અનત્તા’’તિ વા સમ્મસિત્વા ભવઙ્ગં ઓતરતિ, ભવઙ્ગાનન્તરં સઙ્ખારુપેક્ખાય કથિતનયેનેવ અનિચ્ચાદિઆકારેન મનસિકરિત્વા ઉપ્પજ્જતિ મનોદ્વારાવજ્જનં, તથેવ મનસિકરોતો પઠમં જવનચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. યં પરિકમ્મન્તિ વુચ્ચતિ, તદનન્તરં તદેવ દુતિયજવનચિત્તં ઉપ્પજ્જતિ. યં ઉપચારન્તિ વુચ્ચતિ, તદનન્તરમ્પિ તદેવ ઉપ્પજ્જતિ તતિયં જવનચિત્તં. યં અનુલોમન્તિ વુચ્ચતિ, ઇદં તેસં પાટિએક્કં નામ.
Evaṃ adhigatasaṅkhārupekkhassa kulaputtassa vipassanā sikhāppattā hoti. Vuṭṭhānagāminivipassanāti etadeva. Assa taṃ saṅkhārupekkhāñāṇaṃ āsevantassa tikkhatarā saṅkhārupekkhā uppajjati. Tassa ‘‘idāni maggo uppajjissatī’’ti saṅkhāre ‘‘aniccā’’ti vā ‘‘dukkhā’’ti vā ‘‘anattā’’ti vā sammasitvā bhavaṅgaṃ otarati, bhavaṅgānantaraṃ saṅkhārupekkhāya kathitanayeneva aniccādiākārena manasikaritvā uppajjati manodvārāvajjanaṃ, tatheva manasikaroto paṭhamaṃ javanacittaṃ uppajjati. Yaṃ parikammanti vuccati, tadanantaraṃ tadeva dutiyajavanacittaṃ uppajjati. Yaṃ upacāranti vuccati, tadanantarampi tadeva uppajjati tatiyaṃ javanacittaṃ. Yaṃ anulomanti vuccati, idaṃ tesaṃ pāṭiekkaṃ nāma.
અવિસેસેન પન તિવિધમ્પેતં ‘‘આસેવન’’ન્તિપિ ‘‘પરિકમ્મ’’ન્તિપિ ‘‘ઉપચાર’’ન્તિપિ ‘‘અનુલોમ’’ન્તિપિ વુચ્ચતિ. ઇદં પન અનુલોમઞાણં સઙ્ખારારમ્મણાય વુટ્ઠાનગામિનિયા વિપસ્સનાય પરિયોસાનં હોતિ, નિપ્પરિયાયેન પન ગોત્રભુઞાણમેવ વિપસ્સનાય પરિયોસાનન્તિ વુચ્ચતિ. તતો પરં નિબ્બાનં આરમ્મણં કુરુમાનં પુથુજ્જનગોત્તં અતિક્કમમાનં અરિયગોત્તં ઓક્કમમાનં નિબ્બાનારમ્મણે પઠમસમન્નાહારભૂતં અપુનરાવટ્ટકં ગોત્રભુઞાણં ઉપ્પજ્જતિ. ઇદં પન ઞાણં પટિપદાઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિઞ્ચ ઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિઞ્ચ ન ભજતિ. અન્તરા અબ્બોહારિકમેવ હોતિ. વિપસ્સનાસોતે પતિતત્તા ‘‘પટિપદાઞાણદસ્સનવિસુદ્ધી’’તિ વા ‘‘વિપસ્સના’’તિ વા સઙ્ખં ગચ્છતિ. નિબ્બાનં આરમ્મણં કત્વા ગોત્રભુઞાણે નિરુદ્ધે તેન દિન્નસઞ્ઞાય નિબ્બાનં આરમ્મણં કત્વા દિટ્ઠિસંયોજનં સીલબ્બતપરામાસસંયોજનં વિચિકિચ્છાસંયોજનન્તિ તીણિ સંયોજનાનિ વિદ્ધંસેન્તો સોતાપત્તિમગ્ગો ઉપ્પજ્જતિ, તદનન્તરં તસ્સેવ વિપાકભૂતાનિ દ્વે તીણિ વા ફલચિત્તાનિ ઉપ્પજ્જન્તિ અનન્તરવિપાકત્તા લોકુત્તરકુસલાનં, ફલપરિયોસાને પનસ્સ ઉપ્પન્નભવઙ્ગં વિચ્છિન્દિત્વા પચ્ચવેક્ખણત્થાય મનોદ્વારાવજ્જનં ઉપ્પજ્જતિ. સો હિ ‘‘ઇમિના વતાહં મગ્ગેન આગતો’’તિ મગ્ગં પચ્ચવેક્ખતિ. તતો ‘‘મે અયં આનિસંસો લદ્ધો’’તિ ફલં પચ્ચવેક્ખતિ. તતો ‘‘ઇમે નામ કિલેસા પહીના’’તિ પહીનકિલેસે પચ્ચવેક્ખતિ. તતો ‘‘ઇમે નામ કિલેસા અવસિટ્ઠા’’તિ ઉપરિમગ્ગત્તયવજ્ઝકિલેસે પચ્ચવેક્ખતિ. અવસાને ચ ‘‘અયં ધમ્મો મયા પટિવિદ્ધો’’તિ અમતં નિબ્બાનં પચ્ચવેક્ખતિ. ઇતિ સોતાપન્નસ્સ અરિયસાવકસ્સ પઞ્ચ પચ્ચવેક્ખણાનિ હોન્તિ. તથા સકદાગામિઅનાગામિફલાવસાને. અરહત્તફલાવસાને અવસિટ્ઠકિલેસપચ્ચવેક્ખણં નામ નત્થિ. એવં સબ્બાનિપિ એકૂનવીસતિપચ્ચવેક્ખણાનિ હોન્તિ.
Avisesena pana tividhampetaṃ ‘‘āsevana’’ntipi ‘‘parikamma’’ntipi ‘‘upacāra’’ntipi ‘‘anuloma’’ntipi vuccati. Idaṃ pana anulomañāṇaṃ saṅkhārārammaṇāya vuṭṭhānagāminiyā vipassanāya pariyosānaṃ hoti, nippariyāyena pana gotrabhuñāṇameva vipassanāya pariyosānanti vuccati. Tato paraṃ nibbānaṃ ārammaṇaṃ kurumānaṃ puthujjanagottaṃ atikkamamānaṃ ariyagottaṃ okkamamānaṃ nibbānārammaṇe paṭhamasamannāhārabhūtaṃ apunarāvaṭṭakaṃ gotrabhuñāṇaṃ uppajjati. Idaṃ pana ñāṇaṃ paṭipadāñāṇadassanavisuddhiñca ñāṇadassanavisuddhiñca na bhajati. Antarā abbohārikameva hoti. Vipassanāsote patitattā ‘‘paṭipadāñāṇadassanavisuddhī’’ti vā ‘‘vipassanā’’ti vā saṅkhaṃ gacchati. Nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā gotrabhuñāṇe niruddhe tena dinnasaññāya nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā diṭṭhisaṃyojanaṃ sīlabbataparāmāsasaṃyojanaṃ vicikicchāsaṃyojananti tīṇi saṃyojanāni viddhaṃsento sotāpattimaggo uppajjati, tadanantaraṃ tasseva vipākabhūtāni dve tīṇi vā phalacittāni uppajjanti anantaravipākattā lokuttarakusalānaṃ, phalapariyosāne panassa uppannabhavaṅgaṃ vicchinditvā paccavekkhaṇatthāya manodvārāvajjanaṃ uppajjati. So hi ‘‘iminā vatāhaṃ maggena āgato’’ti maggaṃ paccavekkhati. Tato ‘‘me ayaṃ ānisaṃso laddho’’ti phalaṃ paccavekkhati. Tato ‘‘ime nāma kilesā pahīnā’’ti pahīnakilese paccavekkhati. Tato ‘‘ime nāma kilesā avasiṭṭhā’’ti uparimaggattayavajjhakilese paccavekkhati. Avasāne ca ‘‘ayaṃ dhammo mayā paṭividdho’’ti amataṃ nibbānaṃ paccavekkhati. Iti sotāpannassa ariyasāvakassa pañca paccavekkhaṇāni honti. Tathā sakadāgāmianāgāmiphalāvasāne. Arahattaphalāvasāne avasiṭṭhakilesapaccavekkhaṇaṃ nāma natthi. Evaṃ sabbānipi ekūnavīsatipaccavekkhaṇāni honti.
એવં પચ્ચવેક્ખિત્વા સો યોગાવચરો તસ્મિંયેવ આસને નિસિન્નો વુત્તનયેન વિપસ્સિત્વા કામરાગબ્યાપાદાનં તનુભાવં કરોન્તો દુતિયમગ્ગં પાપુણાતિ, તદનન્તરં વુત્તનયેનેવ ફલઞ્ચ. તતો વુત્તનયેન વિપસ્સિત્વા કામરાગબ્યાપાદાનં અનવસેસપ્પહાનં કરોન્તો તતિયમગ્ગં પાપુણાતિ, વુત્તનયેન ફલઞ્ચ. તતો તસ્મિંયેવાસને વુત્તનયેન વિપસ્સિત્વા રૂપરાગારૂપરાગમાનુદ્ધચ્ચાવિજ્જાનં અનવસેસપ્પહાનં કરોન્તો ચતુત્થમગ્ગં પાપુણાતિ, વુત્તનયેન ફલઞ્ચ. એત્તાવતા ચેસ હોતિ અરહા મહાખીણાસવો પચ્ચેકબુદ્ધો. ઇતિ ઇમેસુ ચતૂસુ મગ્ગેસુ ઞાણં ઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિ નામ.
Evaṃ paccavekkhitvā so yogāvacaro tasmiṃyeva āsane nisinno vuttanayena vipassitvā kāmarāgabyāpādānaṃ tanubhāvaṃ karonto dutiyamaggaṃ pāpuṇāti, tadanantaraṃ vuttanayeneva phalañca. Tato vuttanayena vipassitvā kāmarāgabyāpādānaṃ anavasesappahānaṃ karonto tatiyamaggaṃ pāpuṇāti, vuttanayena phalañca. Tato tasmiṃyevāsane vuttanayena vipassitvā rūparāgārūparāgamānuddhaccāvijjānaṃ anavasesappahānaṃ karonto catutthamaggaṃ pāpuṇāti, vuttanayena phalañca. Ettāvatā cesa hoti arahā mahākhīṇāsavo paccekabuddho. Iti imesu catūsu maggesu ñāṇaṃ ñāṇadassanavisuddhi nāma.
એત્તાવતા ‘‘સબ્બેસુ ભૂતેસુ નિધાય દણ્ડં અવિહેઠયં અઞ્ઞતરમ્પિ તેસ’’ન્તિ એતેન પાતિમોક્ખસંવરાદિસીલસ્સ વુત્તત્તા સીલવિસુદ્ધિ. ‘‘ન પુત્તમિચ્છેય્ય કુતો સહાય’’ન્તિ એતેન પટિઘાનુનયવિવજ્જનવસેન મેત્તાદીનં વુત્તત્તા ચિત્તવિસુદ્ધિ. ‘‘એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ ઇમિના પન નામરૂપપરિગ્ગહાદીનં વુત્તત્તા દિટ્ઠિવિસુદ્ધિ કઙ્ખાવિતરણવિસુદ્ધિ મગ્ગામગ્ગઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિ પટિપદાઞાણદસ્સનવિસુદ્ધિ ઞાણદસ્સનવિસુદ્ધીતિ સત્ત વિસુદ્ધિયો વુત્તા હોન્તિ. અયમેત્થ મુખમત્તનિદસ્સનં, વિત્થારં પન ઇચ્છન્તેન વિસુદ્ધિમગ્ગં (વિસુદ્ધિ॰ ૨.૬૬૨, ૬૭૮, ૬૯૨, ૭૩૭, ૮૦૬ આદયો) ઓલોકેત્વા ગહેતબ્બં. એત્તાવતા ચેસો પચ્ચેકબુદ્ધો –
Ettāvatā ‘‘sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍaṃ aviheṭhayaṃ aññatarampi tesa’’nti etena pātimokkhasaṃvarādisīlassa vuttattā sīlavisuddhi. ‘‘Na puttamiccheyya kuto sahāya’’nti etena paṭighānunayavivajjanavasena mettādīnaṃ vuttattā cittavisuddhi. ‘‘Eko care khaggavisāṇakappo’’ti iminā pana nāmarūpapariggahādīnaṃ vuttattā diṭṭhivisuddhi kaṅkhāvitaraṇavisuddhi maggāmaggañāṇadassanavisuddhi paṭipadāñāṇadassanavisuddhi ñāṇadassanavisuddhīti satta visuddhiyo vuttā honti. Ayamettha mukhamattanidassanaṃ, vitthāraṃ pana icchantena visuddhimaggaṃ (visuddhi. 2.662, 678, 692, 737, 806 ādayo) oloketvā gahetabbaṃ. Ettāvatā ceso paccekabuddho –
‘‘ચાતુદ્દિસો અપ્પટિઘો ચ હોતિ, સન્તુસ્સમાનો ઇતરીતરેન;
‘‘Cātuddiso appaṭigho ca hoti, santussamāno itarītarena;
પરિસ્સયાનં સહિતા અછમ્ભી, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પો’’તિ. (સુ॰ નિ॰ ૪૨; ચૂળનિ॰ ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસ ૧૨૮) –
Parissayānaṃ sahitā achambhī, eko care khaggavisāṇakappo’’ti. (su. ni. 42; cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 128) –
પસંસિયાદિભાવં આપજ્જિત્વા ગન્ધમાદનપબ્બતં ઉપસોભયમાનો વિહાસિન્તિ એવં સબ્બત્થ.
Pasaṃsiyādibhāvaṃ āpajjitvā gandhamādanapabbataṃ upasobhayamāno vihāsinti evaṃ sabbattha.
પઠમગાથાનિદ્દેસવણ્ણના.
Paṭhamagāthāniddesavaṇṇanā.
૧૨૨. દુતિયે સંસગ્ગજાતસ્સાતિ જાતસંસગ્ગસ્સ. તત્થ દસ્સનસવનકાયસમુલ્લપનસમ્ભોગવસેન પઞ્ચવિધો સંસગ્ગો. તત્થ અઞ્ઞમઞ્ઞં દિસ્વા ચક્ખુવિઞ્ઞાણવીથિવસેન ઉપ્પન્નરાગો દસ્સનસંસગ્ગો નામ. તત્થ સીહળદીપે કાળદીઘવાપીગામે પિણ્ડાય ચરન્તં કલ્યાણવિહારવાસિં દહરભિક્ખું દિસ્વા પટિબદ્ધચિત્તા કેનચિ ઉપાયેન તં અલભિત્વા કાલકતા કુટુમ્બિયધીતા તસ્સા નિવાસનચોળક્ખણ્ડં દિસ્વા ‘‘એવરૂપાય વત્થધારિનિયા નામ સદ્ધિં સંવાસં નાલત્થ’’ન્તિ હદયં ફાલેત્વા કાલકતો સો એવ ચ દહરો નિદસ્સનં.
122. Dutiye saṃsaggajātassāti jātasaṃsaggassa. Tattha dassanasavanakāyasamullapanasambhogavasena pañcavidho saṃsaggo. Tattha aññamaññaṃ disvā cakkhuviññāṇavīthivasena uppannarāgo dassanasaṃsaggo nāma. Tattha sīhaḷadīpe kāḷadīghavāpīgāme piṇḍāya carantaṃ kalyāṇavihāravāsiṃ daharabhikkhuṃ disvā paṭibaddhacittā kenaci upāyena taṃ alabhitvā kālakatā kuṭumbiyadhītā tassā nivāsanacoḷakkhaṇḍaṃ disvā ‘‘evarūpāya vatthadhāriniyā nāma saddhiṃ saṃvāsaṃ nālattha’’nti hadayaṃ phāletvā kālakato so eva ca daharo nidassanaṃ.
પરેહિ પન કથિયમાનં રૂપાદિસમ્પત્તિં અત્તના વા હસિતલપિતગીતસદ્દં સુત્વા સોતવિઞ્ઞાણવીથિવસેન ઉપ્પન્નો રાગો સવનસંસગ્ગો નામ. તત્રાપિ ગિરિગામવાસીકમ્મારધીતાય પઞ્ચહિ કુમારીહિ સદ્ધિં પદુમસ્સરં ગન્ત્વા ન્હાયિત્વા માલં સીસે આરોપેત્વા ઉચ્ચાસદ્દેન ગાયન્તિયા આકાસેન ગચ્છન્તો સદ્દં સુત્વા કામરાગેન ઝાના પરિહાયિત્વા અનયબ્યસનં પત્તો પઞ્ચગ્ગળલેણવાસી તિસ્સદહરો નિદસ્સનં.
Parehi pana kathiyamānaṃ rūpādisampattiṃ attanā vā hasitalapitagītasaddaṃ sutvā sotaviññāṇavīthivasena uppanno rāgo savanasaṃsaggo nāma. Tatrāpi girigāmavāsīkammāradhītāya pañcahi kumārīhi saddhiṃ padumassaraṃ gantvā nhāyitvā mālaṃ sīse āropetvā uccāsaddena gāyantiyā ākāsena gacchanto saddaṃ sutvā kāmarāgena jhānā parihāyitvā anayabyasanaṃ patto pañcaggaḷaleṇavāsī tissadaharo nidassanaṃ.
અઞ્ઞમઞ્ઞં અઙ્ગપરામસનેન ઉપ્પન્નરાગો કાયસંસગ્ગો નામ. ધમ્મગાયનદહરભિક્ખુ ચેત્થ નિદસ્સનં. મહાવિહારે કિર દહરભિક્ખુ ધમ્મં ભાસતિ, તત્થ મહાજને આગતે રાજાપિ અગમાસિ સદ્ધિં અન્તેપુરેન. તતો રાજધીતાય તસ્સ રૂપઞ્ચ સદ્દઞ્ચ આગમ્મ બલવરાગો ઉપ્પન્નો તસ્સ ચ દહરસ્સાપિ. તં દિસ્વા રાજા સલ્લક્ખેત્વા સાણિપાકારેન પરિક્ખિપાપેસિ, તે અઞ્ઞમઞ્ઞં પરામસિત્વા આલિઙ્ગિસુ. પુન સાણિપાકારં અપનેત્વા પસ્સન્તા દ્વેપિ કાલકતેયેવ અદ્દસંસૂતિ.
Aññamaññaṃ aṅgaparāmasanena uppannarāgo kāyasaṃsaggo nāma. Dhammagāyanadaharabhikkhu cettha nidassanaṃ. Mahāvihāre kira daharabhikkhu dhammaṃ bhāsati, tattha mahājane āgate rājāpi agamāsi saddhiṃ antepurena. Tato rājadhītāya tassa rūpañca saddañca āgamma balavarāgo uppanno tassa ca daharassāpi. Taṃ disvā rājā sallakkhetvā sāṇipākārena parikkhipāpesi, te aññamaññaṃ parāmasitvā āliṅgisu. Puna sāṇipākāraṃ apanetvā passantā dvepi kālakateyeva addasaṃsūti.
અઞ્ઞમઞ્ઞં આલપનસમુલ્લપને ઉપ્પન્નરાગો પન સમુલ્લપનસંસગ્ગો નામ. ભિક્ખુભિક્ખુનીહિ સદ્ધિં પરિભોગકરણે ઉપ્પન્નરાગો સમ્ભોગસંસગ્ગો નામ. દ્વીસુપિ ચ એતેસુ મરિચવટ્ટિવિહારે ભિક્ખુ ચ ભિક્ખુની ચ નિદસ્સનં. મરિચવટ્ટિમહાવિહારમહે કિર દુટ્ઠગામણિ અભયમહારાજા મહાદાનં પટિયાદેત્વા ઉભતોસઙ્ઘં પરિવિસતિ. તત્થ ઉણ્હયાગુયા દિન્નાય સઙ્ઘનવકસામણેરી અનાધારકસ્સ સત્તવસ્સિકસઙ્ઘનવકસામણેરસ્સ દન્તવલયં દત્વા સમુલ્લાપં અકાસિ, તે ઉભોપિ ઉપસમ્પજ્જિત્વા સટ્ઠિવસ્સા હુત્વા પરતીરં ગતા અઞ્ઞમઞ્ઞં સમુલ્લાપેન પુબ્બસઞ્ઞં પટિલભિત્વા તાવદેવ જાતસિનેહા સિક્ખાપદાનિ વીતિક્કમિત્વા પારાજિકા અહેસુન્તિ.
Aññamaññaṃ ālapanasamullapane uppannarāgo pana samullapanasaṃsaggo nāma. Bhikkhubhikkhunīhi saddhiṃ paribhogakaraṇe uppannarāgo sambhogasaṃsaggo nāma. Dvīsupi ca etesu maricavaṭṭivihāre bhikkhu ca bhikkhunī ca nidassanaṃ. Maricavaṭṭimahāvihāramahe kira duṭṭhagāmaṇi abhayamahārājā mahādānaṃ paṭiyādetvā ubhatosaṅghaṃ parivisati. Tattha uṇhayāguyā dinnāya saṅghanavakasāmaṇerī anādhārakassa sattavassikasaṅghanavakasāmaṇerassa dantavalayaṃ datvā samullāpaṃ akāsi, te ubhopi upasampajjitvā saṭṭhivassā hutvā paratīraṃ gatā aññamaññaṃ samullāpena pubbasaññaṃ paṭilabhitvā tāvadeva jātasinehā sikkhāpadāni vītikkamitvā pārājikā ahesunti.
એવં પઞ્ચવિધે સંસગ્ગે યેન કેનચિ સંસગ્ગેન જાતસંસગ્ગસ્સ ભવન્તિ સ્નેહા, પુરિમરાગપચ્ચયા બલવરાગો ઉપ્પજ્જતિ. તતો સ્નેહન્વયં દુક્ખમિદં પહોતીતિ તમેવ સ્નેહં અનુગચ્છન્તં સન્દિટ્ઠિકસમ્પરાયિકસોકપરિદેવાદિનાનપ્પકારકં દુક્ખમિદં પહોતિ નિબ્બત્તતિ ભવતિ જાયતિ. અપરે પન ‘‘આરમ્મણે ચિત્તવોસગ્ગો સંસગ્ગો’’તિ ભણન્તિ. તતો સ્નેહો સ્નેહદુક્ખન્તિ.
Evaṃ pañcavidhe saṃsagge yena kenaci saṃsaggena jātasaṃsaggassa bhavanti snehā, purimarāgapaccayā balavarāgo uppajjati. Tato snehanvayaṃ dukkhamidaṃ pahotīti tameva snehaṃ anugacchantaṃ sandiṭṭhikasamparāyikasokaparidevādinānappakārakaṃ dukkhamidaṃ pahoti nibbattati bhavati jāyati. Apare pana ‘‘ārammaṇe cittavosaggo saṃsaggo’’ti bhaṇanti. Tato sneho snehadukkhanti.
એવમત્થપ્પભેદં ઇમં અડ્ઢગાથં વત્વા સો પચ્ચેકબુદ્ધો આહ – ‘‘સ્વાહં યમિદં સ્નેહન્વયં સોકાદિદુક્ખં પહોતિ, તસ્સ દુક્ખસ્સ મૂલં ખનન્તો પચ્ચેકસમ્બોધિં અધિગતો’’તિ. એવં વુત્તે તે અમચ્ચા આહંસુ – ‘‘અમ્હેહિ દાનિ, ભન્તે, કિં કત્તબ્બ’’ન્તિ? તતો સો આહ – ‘‘તુમ્હે વા અઞ્ઞે વા યો ઇમમ્હા દુક્ખા મુચ્ચિતુકામો, સો સબ્બોપિ આદીનવં સ્નેહજં પેક્ખમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પોતિ. એત્થ ચ યં તં ‘‘સ્નેહન્વયં દુક્ખમિદં પહોતી’’તિ વુત્તં, તદેવ સન્ધાય ‘‘આદીનવં સ્નેહજં પેક્ખમાનો’’તિ ઇદં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. અથ વા યથાવુત્તેન સંસગ્ગેન સંસગ્ગજાતસ્સ ભવન્તિ સ્નેહા, સ્નેહન્વયં દુક્ખમિદં પહોતિ, એવં યથાભૂતં આદીનવં સ્નેહજં પેક્ખમાનો અહં અધિગતોતિ એવમ્પિ અભિસમ્બન્ધિત્વા ચતુત્થપાદો પુબ્બે વુત્તનયેનેવ ઉદાનવસેન વુત્તોતિ વેદિતબ્બો. તતો પરં સબ્બં પુરિમગાથાય વુત્તસદિસમેવાતિ (સુ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૩૬).
Evamatthappabhedaṃ imaṃ aḍḍhagāthaṃ vatvā so paccekabuddho āha – ‘‘svāhaṃ yamidaṃ snehanvayaṃ sokādidukkhaṃ pahoti, tassa dukkhassa mūlaṃ khananto paccekasambodhiṃ adhigato’’ti. Evaṃ vutte te amaccā āhaṃsu – ‘‘amhehi dāni, bhante, kiṃ kattabba’’nti? Tato so āha – ‘‘tumhe vā aññe vā yo imamhā dukkhā muccitukāmo, so sabbopi ādīnavaṃ snehajaṃ pekkhamāno, eko care khaggavisāṇakappoti. Ettha ca yaṃ taṃ ‘‘snehanvayaṃ dukkhamidaṃ pahotī’’ti vuttaṃ, tadeva sandhāya ‘‘ādīnavaṃ snehajaṃ pekkhamāno’’ti idaṃ vuttanti veditabbaṃ. Atha vā yathāvuttena saṃsaggena saṃsaggajātassa bhavanti snehā, snehanvayaṃ dukkhamidaṃ pahoti, evaṃ yathābhūtaṃ ādīnavaṃ snehajaṃ pekkhamāno ahaṃ adhigatoti evampi abhisambandhitvā catutthapādo pubbe vuttanayeneva udānavasena vuttoti veditabbo. Tato paraṃ sabbaṃ purimagāthāya vuttasadisamevāti (su. ni. aṭṭha. 1.36).
નિદ્દેસે અનુપ્પાદેતીતિ રૂપસ્મિં અનુબ્યઞ્જનં દિસ્વા અલ્લીયતિ. અનુબન્ધતીતિ રૂપસ્મિં સ્નેહવસેન બન્ધતિ. ભવન્તીતિ હોન્તિ. જાયન્તીતિ ઉપ્પજ્જન્તિ. નિબ્બત્તન્તીતિ વત્તન્તિ. પાતુભવન્તીતિ પાકટા હોન્તિ. સમ્ભવન્તિ સઞ્જાયન્તિ અભિનિબ્બત્તન્તીતિ તીણિ ઉપસગ્ગેન વડ્ઢિતાનિ. ઇતો પરં અટ્ઠકવગ્ગે (મહાનિ॰ ૧ આદયો) વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.
Niddese anuppādetīti rūpasmiṃ anubyañjanaṃ disvā allīyati. Anubandhatīti rūpasmiṃ snehavasena bandhati. Bhavantīti honti. Jāyantīti uppajjanti. Nibbattantīti vattanti. Pātubhavantīti pākaṭā honti. Sambhavanti sañjāyanti abhinibbattantīti tīṇi upasaggena vaḍḍhitāni. Ito paraṃ aṭṭhakavagge (mahāni. 1 ādayo) vuttanayeneva veditabbaṃ.
દુતિયગાથાનિદ્દેસવણ્ણના.
Dutiyagāthāniddesavaṇṇanā.
૧૨૩. તતિયે મેત્તાયનવસેન મિત્તા. સુહદભાવેન સુહજ્જા. કેચિ હિ એકન્તહિતકામતાય મિત્તાવ હોન્તિ, ન સુહજ્જા. કેચિ ગમનાગમનટ્ઠાનનિસજ્જાસમુલ્લાપાદીસુ હદયસુખજનનેન સુહજ્જાવ હોન્તિ, ન મિત્તા. કેચિ તદુભયવસેન સુહજ્જા ચેવ મિત્તા ચ. તે દુવિધા હોન્તિ અગારિયા ચ અનગારિયા ચ. તત્થ અગારિયા તિવિધા હોન્તિ ઉપકારા સમાનસુખદુક્ખા અનુકમ્પકાતિ. અનગારિયા વિસેસેન અત્થક્ખાયિનો . એવં તે ચતૂહિ ચતૂહિ અઙ્ગેહિ સમન્નાગતા હોન્તિ.
123. Tatiye mettāyanavasena mittā. Suhadabhāvena suhajjā. Keci hi ekantahitakāmatāya mittāva honti, na suhajjā. Keci gamanāgamanaṭṭhānanisajjāsamullāpādīsu hadayasukhajananena suhajjāva honti, na mittā. Keci tadubhayavasena suhajjā ceva mittā ca. Te duvidhā honti agāriyā ca anagāriyā ca. Tattha agāriyā tividhā honti upakārā samānasukhadukkhā anukampakāti. Anagāriyā visesena atthakkhāyino . Evaṃ te catūhi catūhi aṅgehi samannāgatā honti.
યથાહ –
Yathāha –
‘‘ચતૂહિ ખો, ગહપતિપુત્ત, ઠાનેહિ ઉપકારો મિત્તો સુહદો વેદિતબ્બો. પમત્તં રક્ખતિ, પમત્તસ્સ સાપતેય્યં રક્ખતિ, ભીતસ્સ સરણં હોતિ, ઉપ્પન્નેસુ કિચ્ચકરણીયેસુ તદ્દિગુણં ભોગં અનુપ્પદેતિ (દી॰ નિ॰ ૩.૨૬૧).
‘‘Catūhi kho, gahapatiputta, ṭhānehi upakāro mitto suhado veditabbo. Pamattaṃ rakkhati, pamattassa sāpateyyaṃ rakkhati, bhītassa saraṇaṃ hoti, uppannesu kiccakaraṇīyesu taddiguṇaṃ bhogaṃ anuppadeti (dī. ni. 3.261).
તથા –
Tathā –
‘‘ચતૂહિ ખો, ગહપતિપુત્ત, ઠાનેહિ સમાનસુખદુક્ખો મિત્તો સુહદો વેદિતબ્બો. ગુય્હમસ્સ આચિક્ખતિ, ગુય્હમસ્સ પરિગૂહતિ, આપદાસુ ન વિજહતિ, જીવિતમ્પિસ્સ અત્થાય પરિચ્ચત્તં હોતિ (દી॰ નિ॰ ૩.૨૬૨).
‘‘Catūhi kho, gahapatiputta, ṭhānehi samānasukhadukkho mitto suhado veditabbo. Guyhamassa ācikkhati, guyhamassa parigūhati, āpadāsu na vijahati, jīvitampissa atthāya pariccattaṃ hoti (dī. ni. 3.262).
તથા –
Tathā –
‘‘ચતૂહિ ખો, ગહપતિપુત્ત, ઠાનેહિ અનુકમ્પકો મિત્તો સુહદો વેદિતબ્બો. અભવેનસ્સ ન નન્દતિ, ભવેનસ્સ નન્દતિ, અવણ્ણં ભણમાનં નિવારેતિ, વણ્ણં ભણમાનં પસંસતિ (દી॰ નિ॰ ૩.૨૬૪).
‘‘Catūhi kho, gahapatiputta, ṭhānehi anukampako mitto suhado veditabbo. Abhavenassa na nandati, bhavenassa nandati, avaṇṇaṃ bhaṇamānaṃ nivāreti, vaṇṇaṃ bhaṇamānaṃ pasaṃsati (dī. ni. 3.264).
તથા –
Tathā –
‘‘ચતૂહિ ખો, ગહપતિપુત્ત, ઠાનેહિ અત્થક્ખાયી મિત્તો સુહદો વેદિતબ્બો. પાપા નિવારેતિ, કલ્યાણે નિવેસેતિ, અસ્સુતં સાવેતિ, સગ્ગસ્સ મગ્ગં આચિક્ખતી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૩.૨૬૩).
‘‘Catūhi kho, gahapatiputta, ṭhānehi atthakkhāyī mitto suhado veditabbo. Pāpā nivāreti, kalyāṇe niveseti, assutaṃ sāveti, saggassa maggaṃ ācikkhatī’’ti (dī. ni. 3.263).
તેસુ ઇધ અગારિયા અધિપ્પેતા, અત્થતો પન સબ્બેપિ યુજ્જન્તિ. તે મિત્તે સુહજ્જે. અનુકમ્પમાનોતિ અનુદયમાનો, તેસં સુખં ઉપસંહરિતુકામો દુક્ખં અપહરિતુકામો.
Tesu idha agāriyā adhippetā, atthato pana sabbepi yujjanti. Te mitte suhajje. Anukampamānoti anudayamāno, tesaṃ sukhaṃ upasaṃharitukāmo dukkhaṃ apaharitukāmo.
હાપેતિ અત્થન્તિ દિટ્ઠધમ્મિકસમ્પરાયિકપરમત્થવસેન તિવિધં, તથા અત્તત્થપરત્થઉભયત્થવસેનાપિ તિવિધં અત્થં લદ્ધવિનાસનેન અલદ્ધાનુપ્પાદનેનાતિ દ્વિધાપિ હાપેતિ વિનાસેતિ. પટિબદ્ધચિત્તોતિ ‘‘અહં ઇમં વિના ન જીવામિ, એસો મે ગતિ, એસો મે પરાયણ’’ન્તિ એવં અત્તાનં નીચે ઠાને ઠપેન્તોપિ પટિબદ્ધચિત્તો હોતિ. ‘‘ઇમે મં વિના ન જીવન્તિ, અહં તેસં ગતિ, અહં તેસં પરાયણ’’ન્તિ એવં અત્તાનં ઉચ્ચે ઠાને ઠપેન્તોપિ પટિબદ્ધચિત્તો હોતિ. ઇધ પન એવં પટિબદ્ધચિત્તો અધિપ્પેતો.
Hāpetiatthanti diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthavasena tividhaṃ, tathā attatthaparatthaubhayatthavasenāpi tividhaṃ atthaṃ laddhavināsanena aladdhānuppādanenāti dvidhāpi hāpeti vināseti. Paṭibaddhacittoti ‘‘ahaṃ imaṃ vinā na jīvāmi, eso me gati, eso me parāyaṇa’’nti evaṃ attānaṃ nīce ṭhāne ṭhapentopi paṭibaddhacitto hoti. ‘‘Ime maṃ vinā na jīvanti, ahaṃ tesaṃ gati, ahaṃ tesaṃ parāyaṇa’’nti evaṃ attānaṃ ucce ṭhāne ṭhapentopi paṭibaddhacitto hoti. Idha pana evaṃ paṭibaddhacitto adhippeto.
એતં ભયન્તિ એતં અત્થહાપનભયં, અત્તનો સમાપત્તિહાનિં સન્ધાય ભણતિ. સન્થવેતિ તિવિધો સન્થવો તણ્હાદિટ્ઠિમિત્તસન્થવવસેન. તત્થ અટ્ઠસતપ્પભેદાપિ તણ્હા તણ્હાસન્થવો, દ્વાસટ્ઠિપ્પભેદાપિ દિટ્ઠિ દિટ્ઠિસન્થવો, પટિબદ્ધચિત્તતાય મિત્તાનુકમ્પના મિત્તસન્થવો. સો ઇધ અધિપ્પેતો . તેન હિસ્સ સમાપત્તિ પરિહીના. તેનાહ – ‘‘એતં ભયં સન્થવે પેક્ખમાનો’’તિ. સેસં પુબ્બસદિસમેવાતિ વેદિતબ્બં. નિદ્દેસે વત્તબ્બં નત્થિ (સુ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૩૭; અપ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧.૯૩-૯૪).
Etaṃ bhayanti etaṃ atthahāpanabhayaṃ, attano samāpattihāniṃ sandhāya bhaṇati. Santhaveti tividho santhavo taṇhādiṭṭhimittasanthavavasena. Tattha aṭṭhasatappabhedāpi taṇhā taṇhāsanthavo, dvāsaṭṭhippabhedāpi diṭṭhi diṭṭhisanthavo, paṭibaddhacittatāya mittānukampanā mittasanthavo. So idha adhippeto . Tena hissa samāpatti parihīnā. Tenāha – ‘‘etaṃ bhayaṃ santhave pekkhamāno’’ti. Sesaṃ pubbasadisamevāti veditabbaṃ. Niddese vattabbaṃ natthi (su. ni. aṭṭha. 1.37; apa. aṭṭha. 1.1.93-94).
તતિયગાથાનિદ્દેસવણ્ણના.
Tatiyagāthāniddesavaṇṇanā.
૧૨૪. ચતુત્થે વંસોતિ વેળુ. વિસાલોતિ વિત્થિણ્ણો. વ-કારો અવધારણત્થો, એવકારો વા અયં. સન્ધિવસેનેત્થ એ-કારો નટ્ઠો. તસ્સ પરપદેન સમ્બન્ધો, તં પચ્છા યોજેસ્સામ. યથાતિ પટિભાગે. વિસત્તોતિ લગ્ગો જટિતો સંસિબ્બિતો. પુત્તેસુ દારેસુ ચાતિ પુત્તધીતુભરિયાસુ. યા અપેક્ખાતિ યા તણ્હા યો સ્નેહો . વંસક્કળીરોવ અસજ્જમાનોતિ વંસકળીરો વિય અલગ્ગમાનો. કિં વુત્તં હોતિ? યથા વંસો વિસાલો વિસત્તો એવ હોતિ, પુત્તેસુ ચ દારેસુ ચ યા અપેક્ખા, સાપિ એવં તાનિ વત્થૂનિ સંસિબ્બિત્વા ઠિતત્તા વિસત્તા એવ. સ્વાહં તાય અપેક્ખાય અપેક્ખવા વિસાલો વંસો વિય વિસત્તોતિ એવં અપેક્ખાય આદીનવં દિસ્વા તં અપેક્ખં મગ્ગઞાણેન છિન્દન્તો અયં વંસકળીરોવ રૂપાદીસુ વા દિટ્ઠાદીસુ વા લાભાદીસુ વા કામભવાદીસુ વા તણ્હામાનદિટ્ઠિવસેન અસજ્જમાનો પચ્ચેકસમ્બોધિં અધિગતોતિ. સેસં પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બં. ઇમાયપિ નિદ્દેસે અતિરેકં નત્થિ (સુ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૩૮).
124. Catutthe vaṃsoti veḷu. Visāloti vitthiṇṇo. Va-kāro avadhāraṇattho, evakāro vā ayaṃ. Sandhivasenettha e-kāro naṭṭho. Tassa parapadena sambandho, taṃ pacchā yojessāma. Yathāti paṭibhāge. Visattoti laggo jaṭito saṃsibbito. Puttesu dāresu cāti puttadhītubhariyāsu. Yā apekkhāti yā taṇhā yo sneho . Vaṃsakkaḷīrova asajjamānoti vaṃsakaḷīro viya alaggamāno. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yathā vaṃso visālo visatto eva hoti, puttesu ca dāresu ca yā apekkhā, sāpi evaṃ tāni vatthūni saṃsibbitvā ṭhitattā visattā eva. Svāhaṃ tāya apekkhāya apekkhavā visālo vaṃso viya visattoti evaṃ apekkhāya ādīnavaṃ disvā taṃ apekkhaṃ maggañāṇena chindanto ayaṃ vaṃsakaḷīrova rūpādīsu vā diṭṭhādīsu vā lābhādīsu vā kāmabhavādīsu vā taṇhāmānadiṭṭhivasena asajjamāno paccekasambodhiṃ adhigatoti. Sesaṃ purimanayeneva veditabbaṃ. Imāyapi niddese atirekaṃ natthi (su. ni. aṭṭha. 1.38).
ચતુત્થગાથાનિદ્દેસવણ્ણના.
Catutthagāthāniddesavaṇṇanā.
૧૨૫. પઞ્ચમે મિગોતિ સબ્બેસં આરઞ્ઞિકચતુપ્પદાનં એવ એતં અધિવચનં. ઇધ પન પસદમિગો અધિપ્પેતો. અરઞ્ઞમ્હીતિ ગામઞ્ચ ગામૂપચારઞ્ચ ઠપેત્વા અવસેસં અરઞ્ઞં, ઇધ પન ઉય્યાનં અધિપ્પેતં, તસ્મા ‘‘ઉય્યાનમ્હી’’તિ વુત્તં હોતિ. યથાતિ પટિભાગે. અબદ્ધોતિ રજ્જુબન્ધનાદીસુ યેન કેનચિ અબદ્ધો. એતેન વિસ્સટ્ઠચરિયં દીપેતિ. યેનિચ્છકં ગચ્છતિ ગોચરાયાતિ યેન દિસાભાગેન ગન્તું ઇચ્છતિ, તેન ગોચરત્થં ગચ્છતિ. તસ્મા તત્થ યત્તકં ઇચ્છતિ ગન્તું, તત્તકં ગચ્છતિ. યં ઇચ્છતિ ખાદિતું, તં ખાદતીતિ દીપેતિ. વિઞ્ઞૂ નરોતિ પણ્ડિતપુરિસો. સેરિતન્તિ સચ્છન્દવુત્તિતં અપરાયત્તભાવં. પેક્ખમાનોતિ પઞ્ઞાચક્ખુના ઓલોકયમાનો. અથ વા ધમ્મસેરિતં પુગ્ગલસેરિતઞ્ચ. લોકુત્તરધમ્મા હિ કિલેસવસં અગમનતો સેરિનો તેહિ સમન્નાગતા પુગ્ગલા ચ, તેસં ભાવનિદ્દેસો સેરિતં પેક્ખમાનોતિ. કિં વુત્તં હોતિ? મિગો અરઞ્ઞમ્હિ યથા અબદ્ધો, યેનિચ્છકં ગચ્છતિ ગોચરાય. કદા નુ ખો અહમ્પિ તણ્હાબન્ધનં છિન્દિત્વા એવં ગચ્છેય્યન્તિ ઇતિ મે તુમ્હેહિ ઇતો ચિતો ચ પરિવારેત્વા ઠિતેહિ બદ્ધસ્સ યેનિચ્છકં ગન્તું અલભન્તસ્સ તસ્મિં યેનિચ્છકગમનાભાવે આદીનવં યેનિચ્છકગમને આનિસંસં દિસ્વા અનુક્કમેન સમથવિપસ્સનાપારિપૂરિં અગમિં. તતો પચ્ચેકબોધિં અધિગતોમ્હિ. તસ્મા અઞ્ઞોપિ વિઞ્ઞૂ નરો સેરિતં પેક્ખમાનો, એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પોતિ (સુ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૩૯ આદયો).
125. Pañcame migoti sabbesaṃ āraññikacatuppadānaṃ eva etaṃ adhivacanaṃ. Idha pana pasadamigo adhippeto. Araññamhīti gāmañca gāmūpacārañca ṭhapetvā avasesaṃ araññaṃ, idha pana uyyānaṃ adhippetaṃ, tasmā ‘‘uyyānamhī’’ti vuttaṃ hoti. Yathāti paṭibhāge. Abaddhoti rajjubandhanādīsu yena kenaci abaddho. Etena vissaṭṭhacariyaṃ dīpeti. Yenicchakaṃ gacchati gocarāyāti yena disābhāgena gantuṃ icchati, tena gocaratthaṃ gacchati. Tasmā tattha yattakaṃ icchati gantuṃ, tattakaṃ gacchati. Yaṃ icchati khādituṃ, taṃ khādatīti dīpeti. Viññū naroti paṇḍitapuriso. Seritanti sacchandavuttitaṃ aparāyattabhāvaṃ. Pekkhamānoti paññācakkhunā olokayamāno. Atha vā dhammaseritaṃ puggalaseritañca. Lokuttaradhammā hi kilesavasaṃ agamanato serino tehi samannāgatā puggalā ca, tesaṃ bhāvaniddeso seritaṃ pekkhamānoti. Kiṃ vuttaṃ hoti? Migo araññamhi yathā abaddho, yenicchakaṃ gacchati gocarāya. Kadā nu kho ahampi taṇhābandhanaṃ chinditvā evaṃ gaccheyyanti iti me tumhehi ito cito ca parivāretvā ṭhitehi baddhassa yenicchakaṃ gantuṃ alabhantassa tasmiṃ yenicchakagamanābhāve ādīnavaṃ yenicchakagamane ānisaṃsaṃ disvā anukkamena samathavipassanāpāripūriṃ agamiṃ. Tato paccekabodhiṃ adhigatomhi. Tasmā aññopi viññū naro seritaṃ pekkhamāno, eko care khaggavisāṇakappoti (su. ni. aṭṭha. 1.39 ādayo).
પઞ્ચમગાથાનિદ્દેસવણ્ણના.
Pañcamagāthāniddesavaṇṇanā.
૧૨૬. છટ્ઠે અયં પિણ્ડત્થો – સહાયમજ્ઝે ઠિતસ્સ દિવાસેય્યસઙ્ખાતે વાસે ચ મહાઉપટ્ઠાનસઙ્ખાતે ઠાને ચ ઉય્યાનગમનસઙ્ખાતે ગમને ચ જનપદચારિકસઙ્ખાતાય ચારિકાય ચ ‘‘ઇદં મે સુણ, ઇદં મે દેહી’’તિઆદિના નયેન તથા તથા આમન્તના હોતિ, તસ્મા અહં તત્થ તત્થ નિબ્બિજ્જિત્વા યાયં અરિયજનસેવિતા અનેકાનિસંસા એકન્તસુખા, એવં સન્તેપિ લોભાભિભૂતેહિ સબ્બકાપુરિસેહિ અનભિજ્ઝિતા અપત્થિતા પબ્બજ્જા, તં અનભિજ્ઝિતં પરેસં અવસવત્તનેન ભબ્બપુગ્ગલવસેનેવ ચ સેરિતં પેક્ખમાનો વિપસ્સનં આરભિત્વા અનુક્કમેન પચ્ચેકસમ્બોધિં અધિગતોતિ. સેસં વુત્તનયમેવ (સુ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૩૯-૪૨).
126. Chaṭṭhe ayaṃ piṇḍattho – sahāyamajjhe ṭhitassa divāseyyasaṅkhāte vāse ca mahāupaṭṭhānasaṅkhāte ṭhāne ca uyyānagamanasaṅkhāte gamane ca janapadacārikasaṅkhātāya cārikāya ca ‘‘idaṃ me suṇa, idaṃ me dehī’’tiādinā nayena tathā tathā āmantanā hoti, tasmā ahaṃ tattha tattha nibbijjitvā yāyaṃ ariyajanasevitā anekānisaṃsā ekantasukhā, evaṃ santepi lobhābhibhūtehi sabbakāpurisehi anabhijjhitā apatthitā pabbajjā, taṃ anabhijjhitaṃ paresaṃ avasavattanena bhabbapuggalavaseneva ca seritaṃ pekkhamāno vipassanaṃ ārabhitvā anukkamena paccekasambodhiṃ adhigatoti. Sesaṃ vuttanayameva (su. ni. aṭṭha. 1.39-42).
છટ્ઠગાથાનિદ્દેસવણ્ણના.
Chaṭṭhagāthāniddesavaṇṇanā.
૧૨૭. સત્તમે ખિડ્ડાતિ કીળના. સા દુવિધા હોતિ કાયિકા ચ વાચસિકા ચ. તત્થ કાયિકા નામ હત્થીહિપિ કીળન્તિ, અસ્સેહિપિ રથેહિપિ ધનૂહિપિ થરૂહિપીતિ એવમાદિ. વાચસિકા નામ ગીતં સિલોકભણનં મુખભેરિકન્તિ એવમાદિ. રતીતિ પઞ્ચકામગુણરતિ. વિપુલન્તિ યાવ અટ્ઠિમિઞ્જં આહચ્ચ ઠાનેન સકલત્તભાવબ્યાપકં. સેસં પાકટમેવ. અનુસન્ધિયોજનાપિ ચેત્થ સંસગ્ગગાથાય વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા (સુ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૪૧).
127. Sattame khiḍḍāti kīḷanā. Sā duvidhā hoti kāyikā ca vācasikā ca. Tattha kāyikā nāma hatthīhipi kīḷanti, assehipi rathehipi dhanūhipi tharūhipīti evamādi. Vācasikā nāma gītaṃ silokabhaṇanaṃ mukhabherikanti evamādi. Ratīti pañcakāmaguṇarati. Vipulanti yāva aṭṭhimiñjaṃ āhacca ṭhānena sakalattabhāvabyāpakaṃ. Sesaṃ pākaṭameva. Anusandhiyojanāpi cettha saṃsaggagāthāya vuttanayeneva veditabbā (su. ni. aṭṭha. 1.41).
સત્તમગાથાનિદ્દેસવણ્ણના.
Sattamagāthāniddesavaṇṇanā.
૧૨૮. અટ્ઠમે ચાતુદ્દિસોતિ ચતૂસુ દિસાસુ યથાસુખવિહારી, ‘‘એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતી’’તિઆદિના (દી॰ નિ॰ ૧.૫૫૬; ૩.૩૦૮; અ॰ નિ॰ ૪.૧૨૫; વિભ॰ ૬૪૩; ચૂળનિ॰ ખગ્ગવિસાણસુત્તનિદ્દેસ ૧૨૮) વા નયેન બ્રહ્મવિહારભાવનાફરિતા ચતસ્સો દિસા અસ્સ સન્તીતિપિ ચાતુદ્દિસો. તાસુ દિસાસુ કત્થચિ સત્તે વા સઙ્ખારે વા ભયેન ન પટિહઞ્ઞતીતિ અપ્પટિઘો. સન્તુસ્સમાનોતિ દ્વાદસવિધસ્સ સન્તોસસ્સ વસેન સન્તુસ્સકો. ઇતરીતરેનાતિ ઉચ્ચાવચેન પચ્ચયેન. પરિસ્સયાનં સહિતા અછમ્ભીતિ એત્થ પરિસ્સયન્તિ કાયચિત્તાનિ, પરિહાપેન્તિ વા તેસં સમ્પત્તિં, તાનિ વા પટિચ્ચ સયન્તીતિ પરિસ્સયા, બાહિરાનં સીહબ્યગ્ઘાદીનં અબ્ભન્તરાનઞ્ચ કામચ્છન્દાદીનં કાયચિત્તુપદ્દવાનં એતં અધિવચનં. તે પરિસ્સયે અધિવાસનખન્તિયા ચ વીરિયાદીહિ ચ ધમ્મેહિ સહતીતિ પરિસ્સયાનં સહિતા. થદ્ધભાવકરભયાભાવેન અછમ્ભી. કિં વુત્તં હોતિ? યથા તે ચત્તારો સમણા, એવં ઇતરીતરેન પચ્ચયેન સન્તુસ્સમાનો એત્થ પટિપત્તિપદટ્ઠાને સન્તોસે ઠિતો ચતૂસુ દિસાસુ મેત્તાદિભાવનાય ચાતુદ્દિસો, સત્તસઙ્ખારેસુ પટિહનનકરભયાભાવેન અપ્પટિઘો ચ હોતિ. સો ચાતુદ્દિસત્તા વુત્તપ્પકારાનં પરિસ્સયાનં સહિતા, અપ્પટિઘત્તા અછમ્ભી ચ હોતીતિ એતં પટિપત્તિગુણં દિસ્વા યોનિસો પટિપજ્જિત્વા પચ્ચેકસમ્બોધિં અધિગતોમ્હીતિ.
128. Aṭṭhame cātuddisoti catūsu disāsu yathāsukhavihārī, ‘‘ekaṃ disaṃ pharitvā viharatī’’tiādinā (dī. ni. 1.556; 3.308; a. ni. 4.125; vibha. 643; cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 128) vā nayena brahmavihārabhāvanāpharitā catasso disā assa santītipi cātuddiso. Tāsu disāsu katthaci satte vā saṅkhāre vā bhayena na paṭihaññatīti appaṭigho. Santussamānoti dvādasavidhassa santosassa vasena santussako. Itarītarenāti uccāvacena paccayena. Parissayānaṃ sahitā achambhīti ettha parissayanti kāyacittāni, parihāpenti vā tesaṃ sampattiṃ, tāni vā paṭicca sayantīti parissayā, bāhirānaṃ sīhabyagghādīnaṃ abbhantarānañca kāmacchandādīnaṃ kāyacittupaddavānaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Te parissaye adhivāsanakhantiyā ca vīriyādīhi ca dhammehi sahatīti parissayānaṃ sahitā. Thaddhabhāvakarabhayābhāvena achambhī. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yathā te cattāro samaṇā, evaṃ itarītarena paccayena santussamāno ettha paṭipattipadaṭṭhāne santose ṭhito catūsu disāsu mettādibhāvanāya cātuddiso, sattasaṅkhāresu paṭihananakarabhayābhāvena appaṭigho ca hoti. So cātuddisattā vuttappakārānaṃ parissayānaṃ sahitā, appaṭighattā achambhī ca hotīti etaṃ paṭipattiguṇaṃ disvā yoniso paṭipajjitvā paccekasambodhiṃ adhigatomhīti.
અથ વા તે સમણા વિય સન્તુસ્સમાનો ઇતરીતરેન વુત્તનયેનેવ ચાતુદ્દિસો હોતીતિ ઞત્વા એવં ચાતુદ્દિસભાવં પત્થયન્તો યોનિસો પટિપજ્જિત્વા અધિગતોમ્હિ. તસ્મા અઞ્ઞોપિ ઈદિસં ઠાનં પત્થયમાનો ચાતુદ્દિસતાય પરિસ્સયાનં સહિતા અપ્પટિઘતાય ચ અછમ્ભી હુત્વા એકો ચરે ખગ્ગવિસાણકપ્પોતિ (સુ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૪૨).
Atha vā te samaṇā viya santussamāno itarītarena vuttanayeneva cātuddiso hotīti ñatvā evaṃ cātuddisabhāvaṃ patthayanto yoniso paṭipajjitvā adhigatomhi. Tasmā aññopi īdisaṃ ṭhānaṃ patthayamāno cātuddisatāya parissayānaṃ sahitā appaṭighatāya ca achambhī hutvā eko care khaggavisāṇakappoti (su. ni. aṭṭha. 1.42).
નિદ્દેસે મેત્તાતિ અત્થતો તાવ મિજ્જતીતિ મેત્તા, સિનેહતીતિ અત્થો. મિત્તે વા ભવા, મિત્તસ્સ વા એસા પવત્તીતિપિ મેત્તા. મેત્તાસહગતેનાતિ મેત્તાય સમન્નાગતેન. ચેતસાતિ ચિત્તેન. એકં દિસન્તિ એકિસ્સા દિસાય પઠમપરિગ્ગહિતં સત્તં ઉપાદાય એકં દિસં પરિયાપન્નસત્તફરણવસેન વુત્તં. ફરિત્વાતિ ફુસિત્વા આરમ્મણં કત્વા. વિહરતીતિ બ્રહ્મવિહારાધિટ્ઠિતં ઇરિયાપથવિહારં પવત્તેતિ. તથા દુતિયન્તિ યથા પુરત્થિમાદીસુ દિસાસુ યં કિઞ્ચિ એકં દિસં ફરિત્વા વિહરતિ, તથેવ તદનન્તરં દુતિયં તતિયં ચતુત્થઞ્ચાતિ અત્થો.
Niddese mettāti atthato tāva mijjatīti mettā, sinehatīti attho. Mitte vā bhavā, mittassa vā esā pavattītipi mettā. Mettāsahagatenāti mettāya samannāgatena. Cetasāti cittena. Ekaṃ disanti ekissā disāya paṭhamapariggahitaṃ sattaṃ upādāya ekaṃ disaṃ pariyāpannasattapharaṇavasena vuttaṃ. Pharitvāti phusitvā ārammaṇaṃ katvā. Viharatīti brahmavihārādhiṭṭhitaṃ iriyāpathavihāraṃ pavatteti. Tathā dutiyanti yathā puratthimādīsu disāsu yaṃ kiñci ekaṃ disaṃ pharitvā viharati, tatheva tadanantaraṃ dutiyaṃ tatiyaṃ catutthañcāti attho.
ઇતિ ઉદ્ધન્તિ એતેનેવ ચ નયેન ઉપરિમં દિસન્તિ વુત્તં હોતિ. અધો તિરિયન્તિ અધોદિસમ્પિ તિરિયં દિસમ્પિ એવમેવ. તત્થ ચ અધોતિ હેટ્ઠા. તિરિયન્તિ અનુદિસા. એવં સબ્બદિસાસુ અસ્સમણ્ડલે અસ્સમિવ મેત્તાસહગતં ચિત્તં સારેતિપિ પચ્ચાસારેતિપીતિ. એત્તાવતા એકમેકં દિસં પરિગ્ગહેત્વા ઓધિસો મેત્તાફરણં દસ્સિતં. સબ્બધીતિઆદિ પન અનોધિસો દસ્સનત્થં વુત્તં. તત્થ સબ્બધીતિ સબ્બત્થ. સબ્બત્તતાયાતિ સબ્બેસુ હીનમજ્ઝિમઉક્કટ્ઠમિત્તસપત્તમજ્ઝત્તાનિપ્પભેદેસુ અત્તતાય, ‘‘અયં પરસત્તો’’તિ વિભાગં અકત્વા અત્તસમતાયાતિ વુત્તં હોતિ.
Iti uddhanti eteneva ca nayena uparimaṃ disanti vuttaṃ hoti. Adho tiriyanti adhodisampi tiriyaṃ disampi evameva. Tattha ca adhoti heṭṭhā. Tiriyanti anudisā. Evaṃ sabbadisāsu assamaṇḍale assamiva mettāsahagataṃ cittaṃ sāretipi paccāsāretipīti. Ettāvatā ekamekaṃ disaṃ pariggahetvā odhiso mettāpharaṇaṃ dassitaṃ. Sabbadhītiādi pana anodhiso dassanatthaṃ vuttaṃ. Tattha sabbadhīti sabbattha. Sabbattatāyāti sabbesu hīnamajjhimaukkaṭṭhamittasapattamajjhattānippabhedesu attatāya, ‘‘ayaṃ parasatto’’ti vibhāgaṃ akatvā attasamatāyāti vuttaṃ hoti.
અથ વા સબ્બત્તતાયાતિ સબ્બેન ચિત્તભાવેન, ઈસકમ્પિ બહિ અવિક્ખિપમાનોતિ વુત્તં હોતિ. સબ્બાવન્તન્તિ સબ્બસત્તવન્તં, સબ્બસત્તયુત્તન્તિ અત્થો. લોકન્તિ સત્તલોકં. વિપુલેનાતિ એવમાદિપરિયાયદસ્સનતો પનેત્થ પુન ‘‘મેત્તાસહગતેના’’તિ વુત્તં. યસ્મા વા એત્થ ઓધિસો ફરણે વિય પુન તથા-સદ્દો ઇતિ-સદ્દો વા ન વુત્તો, તસ્મા પુન ‘‘મેત્તાસહગતેન ચેતસા’’તિ વુત્તં. નિગમનવસેન વા એતં વુત્તં. વિપુલેનાતિ એત્થ ચ ફરણવસેન વિપુલતા દટ્ઠબ્બા. ભૂમિવસેન પન તં મહગ્ગતં. પગુણવસેન અપ્પમાણસત્તારમ્મણવસેન ચ અપ્પમાણં. બ્યાપાદપચ્ચત્થિકપ્પહાનેન અવેરં. દોમનસ્સપ્પહાનેન અબ્યાપજ્જં. નિદ્દુક્ખન્તિ વુત્તં હોતિ (વિસુદ્ધિ॰ ૧.૨૫૪). કરુણા હેટ્ઠા વુત્તત્થાયેવ. મોદન્તિ તાય તંસમઙ્ગિનો, સયં વા મોદતિ, મોદનમત્તમેવ વા સાતિ મુદિતા. ‘‘અવેરા હોન્તૂ’’તિઆદિબ્યાપાદપ્પહાનેન મજ્ઝત્તભાવૂપગમનેન ચ ઉપેક્ખતીતિ ઉપેક્ખા.
Atha vā sabbattatāyāti sabbena cittabhāvena, īsakampi bahi avikkhipamānoti vuttaṃ hoti. Sabbāvantanti sabbasattavantaṃ, sabbasattayuttanti attho. Lokanti sattalokaṃ. Vipulenāti evamādipariyāyadassanato panettha puna ‘‘mettāsahagatenā’’ti vuttaṃ. Yasmā vā ettha odhiso pharaṇe viya puna tathā-saddo iti-saddo vā na vutto, tasmā puna ‘‘mettāsahagatena cetasā’’ti vuttaṃ. Nigamanavasena vā etaṃ vuttaṃ. Vipulenāti ettha ca pharaṇavasena vipulatā daṭṭhabbā. Bhūmivasena pana taṃ mahaggataṃ. Paguṇavasena appamāṇasattārammaṇavasena ca appamāṇaṃ. Byāpādapaccatthikappahānena averaṃ. Domanassappahānena abyāpajjaṃ. Niddukkhanti vuttaṃ hoti (visuddhi. 1.254). Karuṇā heṭṭhā vuttatthāyeva. Modanti tāya taṃsamaṅgino, sayaṃ vā modati, modanamattameva vā sāti muditā. ‘‘Averā hontū’’tiādibyāpādappahānena majjhattabhāvūpagamanena ca upekkhatīti upekkhā.
લક્ખણાદિતો પનેત્થ હિતાકારપ્પવત્તિલક્ખણા મેત્તા, હિતૂપસંહારરસા , આઘાતવિનયપચ્ચુપટ્ઠાના, સત્તાનં મનાપભાવદસ્સનપદટ્ઠાના. બ્યાપાદૂપસમો એતિસ્સા સમ્પત્તિ, સિનેહસમ્ભવો વિપત્તિ. દુક્ખાપનયનાકારપ્પવત્તિલક્ખણા કરુણા, પરદુક્ખાસહનરસા, અવિહિંસાપચ્ચુપટ્ઠાના, દુક્ખાભિભૂતાનં અનાથભાવદસ્સનપદટ્ઠાના. વિહિંસૂપસમો તસ્સા સમ્પત્તિ, સોકસમ્ભવો વિપત્તિ. પમોદલક્ખણા મુદિતા, અનિસ્સાયનરસા, અરતિવિઘાતપચ્ચુપટ્ઠાના, સત્તાનં સમ્પત્તિદસ્સનપદટ્ઠાના. અરતિવૂપસમો તસ્સા સમ્પત્તિ, પહાનસમ્ભવો વિપત્તિ. સત્તેસુ મજ્ઝત્તાકારપ્પવત્તિલક્ખણા ઉપેક્ખા, સત્તેસુ સમભાવદસ્સનરસા, પટિઘાનુનયવૂપસમપચ્ચુપટ્ઠાના , ‘‘કમ્મસ્સકા સત્તા, તે કસ્સ રુચિયા સુખિતા વા ભવિસ્સન્તિ, દુક્ખતો વા મુચ્ચિસ્સન્તિ, પત્તસમ્પત્તિતો વા ન પરિહાયિસ્સન્તી’’તિ એવં પવત્તકમ્મસ્સકતાદસ્સનપદટ્ઠાના. પટિઘાનુનયવૂપસમો તસ્સા સમ્પત્તિ, ગેહસ્સિતાય અઞ્ઞાણુપેક્ખાય સમ્ભવો વિપત્તિ.
Lakkhaṇādito panettha hitākārappavattilakkhaṇā mettā, hitūpasaṃhārarasā , āghātavinayapaccupaṭṭhānā, sattānaṃ manāpabhāvadassanapadaṭṭhānā. Byāpādūpasamo etissā sampatti, sinehasambhavo vipatti. Dukkhāpanayanākārappavattilakkhaṇā karuṇā, paradukkhāsahanarasā, avihiṃsāpaccupaṭṭhānā, dukkhābhibhūtānaṃ anāthabhāvadassanapadaṭṭhānā. Vihiṃsūpasamo tassā sampatti, sokasambhavo vipatti. Pamodalakkhaṇā muditā, anissāyanarasā, arativighātapaccupaṭṭhānā, sattānaṃ sampattidassanapadaṭṭhānā. Arativūpasamo tassā sampatti, pahānasambhavo vipatti. Sattesu majjhattākārappavattilakkhaṇā upekkhā, sattesu samabhāvadassanarasā, paṭighānunayavūpasamapaccupaṭṭhānā , ‘‘kammassakā sattā, te kassa ruciyā sukhitā vā bhavissanti, dukkhato vā muccissanti, pattasampattito vā na parihāyissantī’’ti evaṃ pavattakammassakatādassanapadaṭṭhānā. Paṭighānunayavūpasamo tassā sampatti, gehassitāya aññāṇupekkhāya sambhavo vipatti.
તત્થ સન્તુટ્ઠો હોતીતિ પચ્ચયસન્તોસવસેન સન્તુટ્ઠો હોતિ. ઇતરીતરેન ચીવરેનાતિ ન થૂલસુખુમલૂખપણીતથિરજિણ્ણાનં યેન કેનચિ ચીવરેન, અથ ખો યથાલદ્ધાનં ઇતરીતરેન યેન કેનચિ સન્તુટ્ઠો હોતીતિ અત્થો. ચીવરસ્મિઞ્હિ તયો સન્તોસા – યથાલાભસન્તોસો, યથાબલસન્તોસો, યથાસારુપ્પસન્તોસોતિ. પિણ્ડપાતાદીસુપિ એસેવ નયો. ઇતિ ઇમે તયો સન્તોસે સન્ધાય ‘‘સન્તુટ્ઠો હોતિ ઇતરીતરેન ચીવરેન. યથાલદ્ધાદીસુ યેન કેનચિ ચીવરેન સન્તુટ્ઠો હોતી’’તિ વુત્તં.
Tattha santuṭṭho hotīti paccayasantosavasena santuṭṭho hoti. Itarītarena cīvarenāti na thūlasukhumalūkhapaṇītathirajiṇṇānaṃ yena kenaci cīvarena, atha kho yathāladdhānaṃ itarītarena yena kenaci santuṭṭho hotīti attho. Cīvarasmiñhi tayo santosā – yathālābhasantoso, yathābalasantoso, yathāsāruppasantosoti. Piṇḍapātādīsupi eseva nayo. Iti ime tayo santose sandhāya ‘‘santuṭṭho hoti itarītarena cīvarena. Yathāladdhādīsu yena kenaci cīvarena santuṭṭho hotī’’ti vuttaṃ.
એત્થ ચ ચીવરં જાનિતબ્બં, ચીવરખેત્તં જાનિતબ્બં, પંસુકૂલં જાનિતબ્બં, ચીવરસન્તોસો જાનિતબ્બો, ચીવરપટિસંયુત્તાનિ ધુતઙ્ગાનિ જાનિતબ્બાનિ. તત્થ ચીવરં જાનિતબ્બન્તિ ખોમાદીનિ છ ચીવરાનિ દુકૂલાદીનિ છ અનુલોમચીવરાનિપિ જાનિતબ્બાનિ. ઇમાનિ દ્વાદસ કપ્પિયચીવરાનિ. કુસચીરં વાકચીરં ફલકચીરં કેસકમ્બલં વાળકમ્બલં પોત્થકો ચમ્મં ઉલૂકપક્ખં રુક્ખદુસ્સં લતાદુસ્સં એરકદુસ્સં કદલિદુસ્સં વેળુદુસ્સન્તિ એવમાદીનિ પન અકપ્પિયચીવરાનિ.
Ettha ca cīvaraṃ jānitabbaṃ, cīvarakhettaṃ jānitabbaṃ, paṃsukūlaṃ jānitabbaṃ, cīvarasantoso jānitabbo, cīvarapaṭisaṃyuttāni dhutaṅgāni jānitabbāni. Tattha cīvaraṃ jānitabbanti khomādīni cha cīvarāni dukūlādīni cha anulomacīvarānipi jānitabbāni. Imāni dvādasa kappiyacīvarāni. Kusacīraṃ vākacīraṃ phalakacīraṃ kesakambalaṃ vāḷakambalaṃ potthako cammaṃ ulūkapakkhaṃ rukkhadussaṃ latādussaṃ erakadussaṃ kadalidussaṃ veḷudussanti evamādīni pana akappiyacīvarāni.
ચીવરખેત્તન્તિ ‘‘સઙ્ઘતો વા ગણતો વા ઞાતિતો વા મિત્તતો વા અત્તનો વા ધનેન પંસુકૂલં વા’’તિ એવં ઉપ્પજ્જનતો છ ખેત્તાનિ, અટ્ઠન્નઞ્ચ માતિકાનં વસેન અટ્ઠ ખેત્તાનિ જાનિતબ્બાનિ.
Cīvarakhettanti ‘‘saṅghato vā gaṇato vā ñātito vā mittato vā attano vā dhanena paṃsukūlaṃ vā’’ti evaṃ uppajjanato cha khettāni, aṭṭhannañca mātikānaṃ vasena aṭṭha khettāni jānitabbāni.
પંસુકૂલન્તિ સોસાનિકં પાપણિકં રથિયં સઙ્કારકૂટં સોત્થિયં સિનાનં તિત્થં ગતપચ્ચાગતં અગ્ગિડડ્ઢં ગોખાયિતં ઉપચિકાખાયિતં ઉન્દૂરખાયિતં અન્તચ્છિન્નં દસચ્છિન્નં ધજાહટં થૂપં સમણચીવરં સામુદ્દિયં આભિસેકિયં પન્થિકં વાતાહટં ઇદ્ધિમયં દેવદત્તિયન્તિ તેવીસતિ પંસુકૂલાનિ વેદિતબ્બાનિ. એત્થ ચ સોત્થિયન્તિ ગબ્ભમલહરણં. ગતપચ્ચાગતન્તિ મતકસરીરં પારુપિત્વા સુસાનં નેત્વા આનીતચીવરં. ધજાહટન્તિ ધજં ઉસ્સાપેત્વા તતો આનીતં. થૂપન્તિ વમ્મિકે પૂજિતચીવરં. સામુદ્દિયન્તિ સમુદ્દવીચીહિ થલં પાપિતં. પન્થિકન્તિ પન્થં ગચ્છન્તેહિ ચોરભયેન પાસાણેહિ કોટ્ટેત્વા પારુતચીવરં. ઇદ્ધિમયન્તિ એહિભિક્ખુચીવરં. સેસં પાકટમેવ.
Paṃsukūlanti sosānikaṃ pāpaṇikaṃ rathiyaṃ saṅkārakūṭaṃ sotthiyaṃ sinānaṃ titthaṃ gatapaccāgataṃ aggiḍaḍḍhaṃ gokhāyitaṃ upacikākhāyitaṃ undūrakhāyitaṃ antacchinnaṃ dasacchinnaṃ dhajāhaṭaṃ thūpaṃ samaṇacīvaraṃ sāmuddiyaṃ ābhisekiyaṃ panthikaṃ vātāhaṭaṃ iddhimayaṃ devadattiyanti tevīsati paṃsukūlāni veditabbāni. Ettha ca sotthiyanti gabbhamalaharaṇaṃ. Gatapaccāgatanti matakasarīraṃ pārupitvā susānaṃ netvā ānītacīvaraṃ. Dhajāhaṭanti dhajaṃ ussāpetvā tato ānītaṃ. Thūpanti vammike pūjitacīvaraṃ. Sāmuddiyanti samuddavīcīhi thalaṃ pāpitaṃ. Panthikanti panthaṃ gacchantehi corabhayena pāsāṇehi koṭṭetvā pārutacīvaraṃ. Iddhimayanti ehibhikkhucīvaraṃ. Sesaṃ pākaṭameva.
ચીવરસન્તોસોતિ વીસતિ ચીવરસન્તોસા – ચીવરે વિતક્કસન્તોસો ગમનસન્તોસો પરિયેસનસન્તોસો પટિલાભસન્તોસો મત્તપટિગ્ગહણસન્તોસો લોલુપ્પવિવજ્જનસન્તોસો યથાલાભસન્તોસો યથાબલસન્તોસો યથાસારુપ્પસન્તોસો ઉદકસન્તોસો ધોવનસન્તોસો કરણસન્તોસો પરિમાણસન્તોસો સુત્તસન્તોસો સિબ્બનસન્તોસો રજનસન્તોસો કપ્પસન્તોસો પરિભોગસન્તોસો સન્નિધિપરિવજ્જનસન્તોસો વિસ્સજ્જનસન્તોસોતિ. તત્થ સાદકભિક્ખુનો તેમાસં નિબદ્ધવાસં વસિત્વા એકમાસમત્તં વિતક્કિતું વટ્ટતિ. સો હિ પવારેત્વા ચીવરમાસે ચીવરં કરોતિ. પંસુકૂલિકો અદ્ધમાસેનેવ કરોતિ. ઇદં માસદ્ધમાસમત્તં વિતક્કનં વિતક્કસન્તોસો. ચીવરત્થાય ગચ્છન્તસ્સ પન ‘‘કત્થ લભિસ્સામી’’તિ અચિન્તેત્વા કમ્મટ્ઠાનસીસેનેવ ગમનં ગમનસન્તોસો નામ. પરિયેસન્તસ્સ પન યેન વા તેન વા સદ્ધિં અપરિયેસિત્વા લજ્જિં પેસલભિક્ખું ગહેત્વા પરિયેસનં પરિયેસનસન્તોસો નામ. એવં પરિયેસન્તસ્સ આહરિયમાનં ચીવરં દૂરતોવ દિસ્વા ‘‘એતં મનાપં ભવિસ્સતિ, એતં અમનાપ’’ન્તિ એવં અવિતક્કેત્વા થૂલસુખુમાદીસુ યથાલદ્ધેનેવ સન્તુસ્સનં પટિલાભસન્તોસો નામ. એવં લદ્ધં ગણ્હન્તસ્સાપિ ‘‘એત્તકં દુપટ્ટસ્સ ભવિસ્સતિ, એત્તકં એકપટ્ટસ્સા’’તિ અત્તનો પહોનકમત્તેનેવ સન્તુસ્સનં મત્તપટિગ્ગહણસન્તોસો નામ. ચીવરં પરિયેસન્તસ્સ પન ‘‘અસુકસ્સ ઘરદ્વારે મનાપં લભિસ્સામી’’તિ અચિન્તેત્વા દ્વારપટિપાટિયા ચરણં લોલુપ્પવિવજ્જનસન્તોસો નામ.
Cīvarasantosoti vīsati cīvarasantosā – cīvare vitakkasantoso gamanasantoso pariyesanasantoso paṭilābhasantoso mattapaṭiggahaṇasantoso loluppavivajjanasantoso yathālābhasantoso yathābalasantoso yathāsāruppasantoso udakasantoso dhovanasantoso karaṇasantoso parimāṇasantoso suttasantoso sibbanasantoso rajanasantoso kappasantoso paribhogasantoso sannidhiparivajjanasantoso vissajjanasantosoti. Tattha sādakabhikkhuno temāsaṃ nibaddhavāsaṃ vasitvā ekamāsamattaṃ vitakkituṃ vaṭṭati. So hi pavāretvā cīvaramāse cīvaraṃ karoti. Paṃsukūliko addhamāseneva karoti. Idaṃ māsaddhamāsamattaṃ vitakkanaṃ vitakkasantoso. Cīvaratthāya gacchantassa pana ‘‘kattha labhissāmī’’ti acintetvā kammaṭṭhānasīseneva gamanaṃ gamanasantoso nāma. Pariyesantassa pana yena vā tena vā saddhiṃ apariyesitvā lajjiṃ pesalabhikkhuṃ gahetvā pariyesanaṃ pariyesanasantoso nāma. Evaṃ pariyesantassa āhariyamānaṃ cīvaraṃ dūratova disvā ‘‘etaṃ manāpaṃ bhavissati, etaṃ amanāpa’’nti evaṃ avitakketvā thūlasukhumādīsu yathāladdheneva santussanaṃ paṭilābhasantoso nāma. Evaṃ laddhaṃ gaṇhantassāpi ‘‘ettakaṃ dupaṭṭassa bhavissati, ettakaṃ ekapaṭṭassā’’ti attano pahonakamatteneva santussanaṃ mattapaṭiggahaṇasantoso nāma. Cīvaraṃ pariyesantassa pana ‘‘asukassa gharadvāre manāpaṃ labhissāmī’’ti acintetvā dvārapaṭipāṭiyā caraṇaṃ loluppavivajjanasantoso nāma.
લૂખપણીતેસુ યેન કેનચિ યાપેતું સક્કોન્તસ્સ યથાલદ્ધેનેવ યાપનં યથાલાભસન્તોસો નામ. અત્તનો થામં જાનિત્વા યેન યાપેતું સક્કોતિ, તેન યાપનં યથાબલસન્તોસો નામ. મનાપં અઞ્ઞસ્સ દત્વા અત્તના યેન કેનચિ યાપનં યથાસારુપ્પસન્તોસો નામ. ‘‘કત્થ ઉદકં મનાપં, કત્થ અમનાપ’’ન્તિ અવિચારેત્વા યેન કેનચિ ધોવનુપગેન ઉદકેન ધોવનં ઉદકસન્તોસો નામ. તથા પણ્ડુમત્તિકગેરુકપૂતિપણ્ણરસકિલિટ્ઠાનિ પન ઉદકાનિ વજ્જેતું વટ્ટતિ. ધોવન્તસ્સ પન મુગ્ગરાદીહિ અપહરિત્વા હત્થેહિ મદ્દિત્વા ધોવનં ધોવનસન્તોસો નામ. તથા અસુજ્ઝન્તં પણ્ણાનિ પક્ખિપિત્વા તાપિતઉદકેનાપિ ધોવિતું વટ્ટતિ. એવં ધોવિત્વા કરોન્તસ્સ ‘‘ઇદં થૂલં, ઇદં સુખુમ’’ન્તિ અકોપેત્વા પહોનકનીહારેનેવ કરણં કરણસન્તોસો નામ. તિમણ્ડલપટિચ્છાદનમત્તસ્સેવ કરણં પરિમાણસન્તોસો નામ. ચીવરકરણત્થાય પન ‘‘મનાપં સુત્તં પરિયેસિસ્સામી’’તિ અવિચારેત્વા રથિકાદીસુ વા દેવટ્ઠાને વા આહરિત્વા પાદમૂલે વા ઠપિતં યં કિઞ્ચિદેવ સુત્તં ગહેત્વા કરણં સુત્તસન્તોસો નામ.
Lūkhapaṇītesu yena kenaci yāpetuṃ sakkontassa yathāladdheneva yāpanaṃ yathālābhasantoso nāma. Attano thāmaṃ jānitvā yena yāpetuṃ sakkoti, tena yāpanaṃ yathābalasantoso nāma. Manāpaṃ aññassa datvā attanā yena kenaci yāpanaṃ yathāsāruppasantoso nāma. ‘‘Kattha udakaṃ manāpaṃ, kattha amanāpa’’nti avicāretvā yena kenaci dhovanupagena udakena dhovanaṃ udakasantoso nāma. Tathā paṇḍumattikagerukapūtipaṇṇarasakiliṭṭhāni pana udakāni vajjetuṃ vaṭṭati. Dhovantassa pana muggarādīhi apaharitvā hatthehi madditvā dhovanaṃ dhovanasantoso nāma. Tathā asujjhantaṃ paṇṇāni pakkhipitvā tāpitaudakenāpi dhovituṃ vaṭṭati. Evaṃ dhovitvā karontassa ‘‘idaṃ thūlaṃ, idaṃ sukhuma’’nti akopetvā pahonakanīhāreneva karaṇaṃ karaṇasantoso nāma. Timaṇḍalapaṭicchādanamattasseva karaṇaṃ parimāṇasantoso nāma. Cīvarakaraṇatthāya pana ‘‘manāpaṃ suttaṃ pariyesissāmī’’ti avicāretvā rathikādīsu vā devaṭṭhāne vā āharitvā pādamūle vā ṭhapitaṃ yaṃ kiñcideva suttaṃ gahetvā karaṇaṃ suttasantoso nāma.
કુસિબન્ધનકાલે પન અઙ્ગુલિમત્તે સત્તવારે ન વિજ્ઝિતબ્બં. એવં કરોન્તસ્સ હિ યો ભિક્ખુ સહાયો ન હોતિ, તસ્સ વત્તભેદોપિ નત્થિ. તિવઙ્ગુલમત્તે પન સત્તવારે વિજ્ઝિતબ્બં. એવં કરોન્તસ્સ મગ્ગપટિપન્નેનાપિ સહાયેન ભવિતબ્બં. યો ન હોતિ, તસ્સ વત્તભેદો. અયં સિબ્બનસન્તોસો નામ. રજન્તેન પન કાળકચ્છકાદીનિ પરિયેસન્તેન ન રજિતબ્બં, સોમવક્કલાદીસુ યં લભતિ, તેન રજિતબ્બં. અલભન્તેન પન મનુસ્સેહિ અરઞ્ઞે વાકં ગહેત્વા છડ્ડિતરજનં વા ભિક્ખૂહિ પચિત્વા છડ્ડિતકસટં વા ગહેત્વા રજિતબ્બં. અયં રજનસન્તોસો નામ. નીલકદ્દમકાળસામેસુ યં કિઞ્ચિ ગહેત્વા હત્થિપિટ્ઠે નિસિન્નસ્સ પઞ્ઞાયમાનકપ્પકરણં કપ્પસન્તોસો નામ.
Kusibandhanakāle pana aṅgulimatte sattavāre na vijjhitabbaṃ. Evaṃ karontassa hi yo bhikkhu sahāyo na hoti, tassa vattabhedopi natthi. Tivaṅgulamatte pana sattavāre vijjhitabbaṃ. Evaṃ karontassa maggapaṭipannenāpi sahāyena bhavitabbaṃ. Yo na hoti, tassa vattabhedo. Ayaṃ sibbanasantoso nāma. Rajantena pana kāḷakacchakādīni pariyesantena na rajitabbaṃ, somavakkalādīsu yaṃ labhati, tena rajitabbaṃ. Alabhantena pana manussehi araññe vākaṃ gahetvā chaḍḍitarajanaṃ vā bhikkhūhi pacitvā chaḍḍitakasaṭaṃ vā gahetvā rajitabbaṃ. Ayaṃ rajanasantoso nāma. Nīlakaddamakāḷasāmesu yaṃ kiñci gahetvā hatthipiṭṭhe nisinnassa paññāyamānakappakaraṇaṃ kappasantoso nāma.
હિરિકોપીનપટિચ્છાદનમત્તવસેન પરિભુઞ્જનં પરિભોગસન્તોસો નામ. દુસ્સં પન લભિત્વા સુત્તં વા સૂચિં વા કારકં વા અલભન્તેન ઠપેતું વટ્ટતિ, લભન્તેન ન વટ્ટતિ. કતમ્પિ ચે અન્તેવાસિકાદીનં દાતુકામો હોતિ, તે ચ અસન્નિહિતા, યાવ આગમના ઠપેતું વટ્ટતિ, આગતમત્તેસુ તેસુ દાતબ્બં. દાતું અસક્કોન્તેન અધિટ્ઠાતબ્બં. અઞ્ઞસ્મિં ચીવરે સતિ પચ્ચત્થરણમ્પિ અધિટ્ઠાતું વટ્ટતિ. અનધિટ્ઠિતમેવ હિ સન્નિધિ હોતિ. અધિટ્ઠિતં ન હોતીતિ મહાસીવત્થેરો આહ. અયં સન્નિધિપરિવજ્જનસન્તોસો નામ. વિસ્સજ્જેન્તેન પન મુખં ઓલોકેત્વા ન દાતબ્બં, સારણીયધમ્મે ઠત્વાવ વિસ્સજ્જેતબ્બન્તિ અયં વિસ્સજ્જનસન્તોસો નામ.
Hirikopīnapaṭicchādanamattavasena paribhuñjanaṃ paribhogasantoso nāma. Dussaṃ pana labhitvā suttaṃ vā sūciṃ vā kārakaṃ vā alabhantena ṭhapetuṃ vaṭṭati, labhantena na vaṭṭati. Katampi ce antevāsikādīnaṃ dātukāmo hoti, te ca asannihitā, yāva āgamanā ṭhapetuṃ vaṭṭati, āgatamattesu tesu dātabbaṃ. Dātuṃ asakkontena adhiṭṭhātabbaṃ. Aññasmiṃ cīvare sati paccattharaṇampi adhiṭṭhātuṃ vaṭṭati. Anadhiṭṭhitameva hi sannidhi hoti. Adhiṭṭhitaṃ na hotīti mahāsīvatthero āha. Ayaṃ sannidhiparivajjanasantoso nāma. Vissajjentena pana mukhaṃ oloketvā na dātabbaṃ, sāraṇīyadhamme ṭhatvāva vissajjetabbanti ayaṃ vissajjanasantoso nāma.
ચીવરપટિસંયુત્તાનિ ધુતઙ્ગાનિ નામ પંસુકૂલિકઙ્ગઞ્ચેવ તેચીવરિકઙ્ગઞ્ચ. ઇતિ ચીવરસન્તોસમહાઅરિયવંસં પૂરયમાનો પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો ઇમાનિ દ્વે ધુતઙ્ગાનિ ગોપેતિ, ઇમાનિ ગોપેન્તો ચીવરસન્તોસમહાઅરિયવંસવસેન સન્તુટ્ઠો હોતિ.
Cīvarapaṭisaṃyuttāni dhutaṅgāni nāma paṃsukūlikaṅgañceva tecīvarikaṅgañca. Iti cīvarasantosamahāariyavaṃsaṃ pūrayamāno paccekasambuddho imāni dve dhutaṅgāni gopeti, imāni gopento cīvarasantosamahāariyavaṃsavasena santuṭṭho hoti.
વણ્ણવાદીતિ એકો સન્તુટ્ઠો હોતિ, સન્તોસસ્સ વણ્ણં ન કથેતિ. એકો ન સન્તુટ્ઠો હોતિ, સન્તોસસ્સ વણ્ણં કથેતિ . એકો નેવ સન્તુટ્ઠો હોતિ, ન સન્તોસસ્સ વણ્ણં કથેતિ. એકો સન્તુટ્ઠો ચ હોતિ, સન્તોસસ્સ ચ વણ્ણં કથેતિ. તથારૂપો સો પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો તં દસ્સેતું ‘‘ઇતરીતરચીવરસન્તુટ્ઠિયા ચ વણ્ણવાદી’’તિ વુત્તં.
Vaṇṇavādīti eko santuṭṭho hoti, santosassa vaṇṇaṃ na katheti. Eko na santuṭṭho hoti, santosassa vaṇṇaṃ katheti . Eko neva santuṭṭho hoti, na santosassa vaṇṇaṃ katheti. Eko santuṭṭho ca hoti, santosassa ca vaṇṇaṃ katheti. Tathārūpo so paccekasambuddho taṃ dassetuṃ ‘‘itarītaracīvarasantuṭṭhiyā ca vaṇṇavādī’’ti vuttaṃ.
અનેસનન્તિ દૂતેય્યપહિણગમનાનુયોગપ્પભેદં નાનપ્પકારં અનેસનં. અપ્પતિરૂપન્તિ અયુત્તં. અલદ્ધા ચાતિ અલભિત્વા. યથા એકચ્ચો ‘‘કથં નુ ખો ચીવરં લભિસ્સામી’’તિ પુઞ્ઞવન્તેહિ ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં એકતો હુત્વા કોહઞ્ઞં કરોન્તો ઉત્તસતિ પરિતસ્સતિ, પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો એવં અલદ્ધા ચ ચીવરં ન પરિતસ્સતિ. લદ્ધા ચાતિ ધમ્મેન સમેન લભિત્વા. અધિગતોતિ વિગતલોભગિદ્ધો. અમુચ્છિતોતિ અધિમત્તતણ્હાય મુચ્છનં અનાપન્નો. અનજ્ઝાપન્નોતિ તણ્હાય અનોત્થટો અપરિયોનદ્ધો. આદીનવદસ્સાવીતિ અનેસનાપત્તિયઞ્ચ ગધિતપરિભોગે ચ આદીનવં પસ્સમાનો. નિસ્સરણપઞ્ઞોતિ ‘‘યાવદેવ સીતસ્સ પટિઘાતાયા’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૩; અ॰ નિ॰ ૬.૫૮) વુત્તં નિસ્સરણમેવ પજાનન્તો.
Anesananti dūteyyapahiṇagamanānuyogappabhedaṃ nānappakāraṃ anesanaṃ. Appatirūpanti ayuttaṃ. Aladdhā cāti alabhitvā. Yathā ekacco ‘‘kathaṃ nu kho cīvaraṃ labhissāmī’’ti puññavantehi bhikkhūhi saddhiṃ ekato hutvā kohaññaṃ karonto uttasati paritassati, paccekasambuddho evaṃ aladdhā ca cīvaraṃ na paritassati. Laddhācāti dhammena samena labhitvā. Adhigatoti vigatalobhagiddho. Amucchitoti adhimattataṇhāya mucchanaṃ anāpanno. Anajjhāpannoti taṇhāya anotthaṭo apariyonaddho. Ādīnavadassāvīti anesanāpattiyañca gadhitaparibhoge ca ādīnavaṃ passamāno. Nissaraṇapaññoti ‘‘yāvadeva sītassa paṭighātāyā’’ti (ma. ni. 1.23; a. ni. 6.58) vuttaṃ nissaraṇameva pajānanto.
ઇતરીતરચીવરસન્તુટ્ઠિયાતિ યેન કેનચિ ચીવરેન સન્તુટ્ઠિયા. નેવત્તાનુક્કંસેતીતિ યથા પનિધેકચ્ચો ‘‘અહં પંસુકૂલિકો, મયા ઉપસમ્પદમાળેયેવ પંસુકૂલિકઙ્ગં ગહિતં, કો મયા સદિસો અત્થી’’તિ અત્તુક્કંસનં કરોતિ. એવં સો અત્તુક્કંસનં ન કરોતિ. ન પરં વમ્ભેતીતિ ‘‘ઇમે પનઞ્ઞે ભિક્ખૂ ન પંસુકૂલિકાતિ વા પંસુકૂલિકમત્તમ્પિ એતેસં નત્થી’’તિ વા એવં પરં ન વમ્ભેતિ. યો હિ તત્થ દક્ખોતિ યો તસ્મિં ચીવરસન્તોસે વણ્ણવાદી. તાસુ વા દક્ખો છેકો બ્યત્તો. અનલસોતિ સાતચ્ચકિરિયાય આલસિયવિરહિતો. સમ્પજાનો પતિસ્સતોતિ સમ્પજાનપઞ્ઞાય ચેવ સતિયા ચ યુત્તો. અરિયવંસે ઠિતોતિ અરિયવંસે પતિટ્ઠિતો.
Itarītaracīvarasantuṭṭhiyāti yena kenaci cīvarena santuṭṭhiyā. Nevattānukkaṃsetīti yathā panidhekacco ‘‘ahaṃ paṃsukūliko, mayā upasampadamāḷeyeva paṃsukūlikaṅgaṃ gahitaṃ, ko mayā sadiso atthī’’ti attukkaṃsanaṃ karoti. Evaṃ so attukkaṃsanaṃ na karoti. Na paraṃ vambhetīti ‘‘ime panaññe bhikkhū na paṃsukūlikāti vā paṃsukūlikamattampi etesaṃ natthī’’ti vā evaṃ paraṃ na vambheti. Yo hi tattha dakkhoti yo tasmiṃ cīvarasantose vaṇṇavādī. Tāsu vā dakkho cheko byatto. Analasoti sātaccakiriyāya ālasiyavirahito. Sampajāno patissatoti sampajānapaññāya ceva satiyā ca yutto. Ariyavaṃse ṭhitoti ariyavaṃse patiṭṭhito.
ઇતરીતરેન પિણ્ડપાતેનાતિ યેન કેનચિ પિણ્ડપાતેન. એત્થપિ પિણ્ડપાતો જાનિતબ્બો, પિણ્ડપાતખેત્તં જાનિતબ્બં, પિણ્ડપાતસન્તોસો જાનિતબ્બો, પિણ્ડપાતપટિસંયુત્તં ધુતઙ્ગં જાનિતબ્બં. તત્થ પિણ્ડપાતોતિ ઓદનો કુમ્માસો સત્તુ મચ્છો મંસં ખીરં દધિ સપ્પિ નવનીતં તેલં મધુ ફાણિતં યાગુ ખાદનીયં સાયનીયં લેહનીયન્તિ સોળસ પિણ્ડપાતા.
Itarītarena piṇḍapātenāti yena kenaci piṇḍapātena. Etthapi piṇḍapāto jānitabbo, piṇḍapātakhettaṃ jānitabbaṃ, piṇḍapātasantoso jānitabbo, piṇḍapātapaṭisaṃyuttaṃ dhutaṅgaṃ jānitabbaṃ. Tattha piṇḍapātoti odano kummāso sattu maccho maṃsaṃ khīraṃ dadhi sappi navanītaṃ telaṃ madhu phāṇitaṃ yāgu khādanīyaṃ sāyanīyaṃ lehanīyanti soḷasa piṇḍapātā.
પિણ્ડપાતખેત્તન્તિ સઙ્ઘભત્તં ઉદ્દેસભત્તં નિમન્તનં સલાકભત્તં પક્ખિકં ઉપોસથિકં પાટિપદિકં આગન્તુકભત્તં ગમિકભત્તં ગિલાનભત્તં ગિલાનુપટ્ઠાકભત્તં ધુરભત્તં કુટિભત્તં વારભત્તં વિહારભત્તન્તિ પન્નરસ પિણ્ડપાતખેત્તાનિ.
Piṇḍapātakhettanti saṅghabhattaṃ uddesabhattaṃ nimantanaṃ salākabhattaṃ pakkhikaṃ uposathikaṃ pāṭipadikaṃ āgantukabhattaṃ gamikabhattaṃ gilānabhattaṃ gilānupaṭṭhākabhattaṃ dhurabhattaṃ kuṭibhattaṃ vārabhattaṃ vihārabhattanti pannarasa piṇḍapātakhettāni.
પિણ્ડપાતસન્તોસોતિ પિણ્ડપાતે વિતક્કસન્તોસો ગમનસન્તોસો પરિયેસનસન્તોસો પટિલાભસન્તોસો પટિગ્ગહણસન્તોસો મત્તપટિગ્ગહણસન્તોસો લોલુપ્પવિવજ્જનસન્તોસો યથાલાભસન્તોસો યથાબલસન્તોસો યથાસારુપ્પસન્તોસો ઉપકારસન્તોસો પરિમાણસન્તોસો પરિભોગસન્તોસો સન્નિધિપરિવજ્જનસન્તોસો વિસ્સજ્જનસન્તોસોતિ પન્નરસ સન્તોસા. તત્થ સાદકો ભિક્ખુ મુખં ધોવિત્વા વિતક્કેતિ. પિણ્ડપાતિકેન પન ગણેન સદ્ધિં ચરતા સાયં થેરુપટ્ઠાનકાલે ‘‘સ્વે કત્થ પિણ્ડાય ચરિસ્સામા’’તિ ‘‘અસુકગામે, ભન્તે’’તિ એત્તકં ચિન્તેત્વા તતો પટ્ઠાય ન વિતક્કેતબ્બં. એકચારિકેન વિતક્કમાળકે ઠત્વા વિતક્કેતબ્બં. તતો પટ્ઠાય વિતક્કેન્તો પન અરિયવંસા ચુતો હોતિ પરિબાહિરો. અયં વિતક્કસન્તોસો નામ. પિણ્ડાય પવિસન્તેન પન ‘‘કુહિં લભિસ્સામી’’તિ અચિન્તેત્વા કમ્મટ્ઠાનસીસેન ગન્તબ્બં. અયં ગમનસન્તોસો નામ. પરિયેસન્તેન યં વા તં વા અગ્ગહેત્વા લજ્જિં પેસલમેવ ગહેત્વા પરિયેસિતબ્બં. અયં પરિયેસનસન્તોસો નામ. દૂરતોવ આહરિયમાનં દિસ્વા ‘‘એતં મનાપં, એતં અમનાપ’’ન્તિ ચિત્તં ન ઉપ્પાદેતબ્બં. અયં પટિલાભસન્તોસો નામ. ‘‘ઇદં મનાપં ગણ્હિસ્સામિ, ઇદં અમનાપં ન ગણ્હિસ્સામી’’તિ અચિન્તેત્વા યં કિઞ્ચિ યાપનમત્તં ગહેતબ્બમેવ. અયં પટિગ્ગહણસન્તોસો નામ.
Piṇḍapātasantosoti piṇḍapāte vitakkasantoso gamanasantoso pariyesanasantoso paṭilābhasantoso paṭiggahaṇasantoso mattapaṭiggahaṇasantoso loluppavivajjanasantoso yathālābhasantoso yathābalasantoso yathāsāruppasantoso upakārasantoso parimāṇasantoso paribhogasantoso sannidhiparivajjanasantoso vissajjanasantosoti pannarasa santosā. Tattha sādako bhikkhu mukhaṃ dhovitvā vitakketi. Piṇḍapātikena pana gaṇena saddhiṃ caratā sāyaṃ therupaṭṭhānakāle ‘‘sve kattha piṇḍāya carissāmā’’ti ‘‘asukagāme, bhante’’ti ettakaṃ cintetvā tato paṭṭhāya na vitakketabbaṃ. Ekacārikena vitakkamāḷake ṭhatvā vitakketabbaṃ. Tato paṭṭhāya vitakkento pana ariyavaṃsā cuto hoti paribāhiro. Ayaṃ vitakkasantoso nāma. Piṇḍāya pavisantena pana ‘‘kuhiṃ labhissāmī’’ti acintetvā kammaṭṭhānasīsena gantabbaṃ. Ayaṃ gamanasantoso nāma. Pariyesantena yaṃ vā taṃ vā aggahetvā lajjiṃ pesalameva gahetvā pariyesitabbaṃ. Ayaṃ pariyesanasantoso nāma. Dūratova āhariyamānaṃ disvā ‘‘etaṃ manāpaṃ, etaṃ amanāpa’’nti cittaṃ na uppādetabbaṃ. Ayaṃ paṭilābhasantoso nāma. ‘‘Idaṃ manāpaṃ gaṇhissāmi, idaṃ amanāpaṃ na gaṇhissāmī’’ti acintetvā yaṃ kiñci yāpanamattaṃ gahetabbameva. Ayaṃ paṭiggahaṇasantoso nāma.
એત્થ પન દેય્યધમ્મો બહુ, દાયકો અપ્પં દાતુકામો, અપ્પં ગહેતબ્બં. દેય્યધમ્મો બહુ, દાયકોપિ બહુદાતુકામો, પમાણેનેવ ગહેતબ્બં. દેય્યધમ્મોપિ ન બહુ, દાયકોપિ અપ્પં દાતુકામો, અપ્પં ગહેતબ્બં. દેય્યધમ્મો ન બહુ, દાયકો પન બહુદાતુકામો, પમાણેન ગહેતબ્બં. પટિગ્ગહણસ્મિઞ્હિ મત્તં અજાનન્તો મનુસ્સાનં પસાદં મક્ખેતિ, સદ્ધાદેય્યં વિનિપાતેતિ, સાસનં ન કરોતિ. વિજાતમાતુયાપિસ્સ ચિત્તં ગહેતું ન સક્કોતિ. ઇતિ મત્તં જાનિત્વાવ પટિગ્ગહેતબ્બન્તિ અયં મત્તપટિગ્ગહણસન્તોસો નામ. અડ્ઢકુલાનિયેવ અગન્ત્વા દ્વારપટિપાટિયા ગન્તબ્બં. અયં લોલુપ્પવિવજ્જનસન્તોસો નામ. યથાલાભસન્તોસાદયો ચીવરે વુત્તનયા એવ.
Ettha pana deyyadhammo bahu, dāyako appaṃ dātukāmo, appaṃ gahetabbaṃ. Deyyadhammo bahu, dāyakopi bahudātukāmo, pamāṇeneva gahetabbaṃ. Deyyadhammopi na bahu, dāyakopi appaṃ dātukāmo, appaṃ gahetabbaṃ. Deyyadhammo na bahu, dāyako pana bahudātukāmo, pamāṇena gahetabbaṃ. Paṭiggahaṇasmiñhi mattaṃ ajānanto manussānaṃ pasādaṃ makkheti, saddhādeyyaṃ vinipāteti, sāsanaṃ na karoti. Vijātamātuyāpissa cittaṃ gahetuṃ na sakkoti. Iti mattaṃ jānitvāva paṭiggahetabbanti ayaṃ mattapaṭiggahaṇasantoso nāma. Aḍḍhakulāniyeva agantvā dvārapaṭipāṭiyā gantabbaṃ. Ayaṃ loluppavivajjanasantoso nāma. Yathālābhasantosādayo cīvare vuttanayā eva.
પિણ્ડપાતં પરિભુઞ્જિત્વા ‘‘સમણધમ્મં અનુપાલેસ્સામી’’તિ એવં ઉપકારં ઞત્વા પરિભુઞ્જનં ઉપકારસન્તોસો નામ. પત્તં પૂરેત્વા આનીતં ન પટિગ્ગહેતબ્બં. અનુપસમ્પન્ને સતિ તેન ગાહાપેતબ્બં, અસતિ આહરાપેત્વા પટિગ્ગહણપરિમાણમત્તં ગહેતબ્બં. અયં પરિમાણસન્તોસો નામ. જિઘચ્છાય પટિવિનોદનં ‘‘ન ઇદમેત્થ નિસ્સરણ’’ન્તિ એવં પરિભુઞ્જનં પરિભોગસન્તોસો નામ. નિદહિત્વા ન પરિભુઞ્જિતબ્બં. અયં સન્નિધિપરિવજ્જનસન્તોસો નામ. મુખં અનોલોકેત્વા સારણીયધમ્મે ઠિતેન વિસ્સજ્જેતબ્બં. અયં વિસ્સજ્જનસન્તોસો નામ.
Piṇḍapātaṃ paribhuñjitvā ‘‘samaṇadhammaṃ anupālessāmī’’ti evaṃ upakāraṃ ñatvā paribhuñjanaṃ upakārasantoso nāma. Pattaṃ pūretvā ānītaṃ na paṭiggahetabbaṃ. Anupasampanne sati tena gāhāpetabbaṃ, asati āharāpetvā paṭiggahaṇaparimāṇamattaṃ gahetabbaṃ. Ayaṃ parimāṇasantoso nāma. Jighacchāya paṭivinodanaṃ ‘‘na idamettha nissaraṇa’’nti evaṃ paribhuñjanaṃ paribhogasantoso nāma. Nidahitvā na paribhuñjitabbaṃ. Ayaṃ sannidhiparivajjanasantoso nāma. Mukhaṃ anoloketvā sāraṇīyadhamme ṭhitena vissajjetabbaṃ. Ayaṃ vissajjanasantoso nāma.
પિણ્ડપાતપટિસંયુત્તાનિ પન પઞ્ચ ધુતઙ્ગાનિ પિણ્ડપાતિકઙ્ગં સપદાનચારિકઙ્ગં એકાસનિકઙ્ગં પત્તપિણ્ડિકઙ્ગં ખલુપચ્છાભત્તિકઙ્ગન્તિ. ઇતિ પિણ્ડપાતસન્તોસમહાઅરિયવંસં પૂરયમાનો પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો ઇમાનિ પઞ્ચ ધુતઙ્ગાનિ ગોપેતિ, ઇમાનિ ગોપેન્તો પિણ્ડપાતસન્તોસમહાઅરિયવંસવસેન સન્તુટ્ઠો હોતિ. વણ્ણવાદીતિઆદીનિ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ.
Piṇḍapātapaṭisaṃyuttāni pana pañca dhutaṅgāni piṇḍapātikaṅgaṃ sapadānacārikaṅgaṃ ekāsanikaṅgaṃ pattapiṇḍikaṅgaṃ khalupacchābhattikaṅganti. Iti piṇḍapātasantosamahāariyavaṃsaṃ pūrayamāno paccekasambuddho imāni pañca dhutaṅgāni gopeti, imāni gopento piṇḍapātasantosamahāariyavaṃsavasena santuṭṭho hoti. Vaṇṇavādītiādīni vuttanayeneva veditabbāni.
સેનાસનાનીતિ ઇધ સેનાસનં જાનિતબ્બં, સેનાસનખેત્તં જાનિતબ્બં, સેનાસનસન્તોસો જાનિતબ્બો, સેનાસનપટિસંયુત્તધુતઙ્ગં જાનિતબ્બં. તત્થ સેનાસનન્તિ મઞ્ચો પીઠં ભિસિ બિમ્બોહનં વિહારો અડ્ઢયોગો પાસાદો હમ્મિયં ગુહા લેણં અટ્ટો માળો વેળુગુમ્બો રુક્ખમૂલં યત્થ વા પન ભિક્ખૂ પટિક્કમન્તીતિ ઇમાનિ પન્નરસ સેનાસનાનિ.
Senāsanānīti idha senāsanaṃ jānitabbaṃ, senāsanakhettaṃ jānitabbaṃ, senāsanasantoso jānitabbo, senāsanapaṭisaṃyuttadhutaṅgaṃ jānitabbaṃ. Tattha senāsananti mañco pīṭhaṃ bhisi bimbohanaṃ vihāro aḍḍhayogo pāsādo hammiyaṃ guhā leṇaṃ aṭṭo māḷo veḷugumbo rukkhamūlaṃ yattha vā pana bhikkhū paṭikkamantīti imāni pannarasa senāsanāni.
સેનાસનખેત્તન્તિ સઙ્ઘતો વા ગણતો વા ઞાતિતો વા મિત્તતો વા અત્તનો વા ધનેન પંસુકૂલં વાતિ છ ખેત્તાનિ.
Senāsanakhettanti saṅghato vā gaṇato vā ñātito vā mittato vā attano vā dhanena paṃsukūlaṃ vāti cha khettāni.
સેનાસનસન્તોસોતિ સેનાસને વિતક્કસન્તોસાદયો પન્નરસ સન્તોસા. તે પિણ્ડપાતે વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બા. સેનાસનપટિસંયુત્તાનિ પન પઞ્ચ ધુતઙ્ગાનિ આરઞ્ઞિકઙ્ગં રુક્ખમૂલિકઙ્ગં અબ્ભોકાસિકઙ્ગં સોસાનિકઙ્ગં યથાસન્થતિકઙ્ગન્તિ. ઇતિ સેનાસનસન્તોસં મહાઅરિયવંસં પૂરયમાનો પચ્ચેકસમ્બુદ્ધો ઇમાનિ પઞ્ચ ધુતઙ્ગાનિ ગોપેતિ, ઇમાનિ ગોપેન્તો સેનાસનસન્તોસમહાઅરિયવંસવસેન સન્તુટ્ઠો હોતિ.
Senāsanasantosoti senāsane vitakkasantosādayo pannarasa santosā. Te piṇḍapāte vuttanayeneva veditabbā. Senāsanapaṭisaṃyuttāni pana pañca dhutaṅgāni āraññikaṅgaṃ rukkhamūlikaṅgaṃ abbhokāsikaṅgaṃ sosānikaṅgaṃ yathāsanthatikaṅganti. Iti senāsanasantosaṃ mahāariyavaṃsaṃ pūrayamāno paccekasambuddho imāni pañca dhutaṅgāni gopeti, imāni gopento senāsanasantosamahāariyavaṃsavasena santuṭṭho hoti.
ઇતિ આયસ્મા ધમ્મસેનાપતિ સારિપુત્તત્થેરો પથવિં પત્થરમાનો વિય સાગરકુચ્છિં પૂરયમાનો વિય આકાસં વિત્થારયમાનો વિય ચ પઠમં ચીવરસન્તોસં અરિયવંસં કથેત્વા ચન્દં ઉટ્ઠાપેન્તો વિય સૂરિયં ઉલ્લઙ્ઘેન્તો વિય ચ દુતિયપિણ્ડપાતસન્તોસં કથેત્વા સિનેરું ઉક્ખિપેન્તો વિય તતિયં સેનાસનસન્તોસં અરિયવંસં કથેત્વા ઇદાનિ ગિલાનપચ્ચયસન્તોસં અરિયવંસં કથેતું ‘‘સન્તુટ્ઠો હોતિ ઇતરીતરેન ગિલાનપચ્ચયભેસજ્જપરિક્ખારેના’’તિઆદિમાહ. તં પિણ્ડપાતગતિકમેવ. તત્થ યથાલાભયથાબલયથાસારુપ્પસન્તોસેનેવ સન્તુસ્સિતબ્બં. ભાવનારામઅરિયવંસો પન ઇધ અનાગતો, નેસજ્જિકઙ્ગં ભાવનારામઅરિયવંસં ભજતિ (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૩.૩૦૯; અ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪.૨૮). વુત્તમ્પિ ચેતં –
Iti āyasmā dhammasenāpati sāriputtatthero pathaviṃ pattharamāno viya sāgarakucchiṃ pūrayamāno viya ākāsaṃ vitthārayamāno viya ca paṭhamaṃ cīvarasantosaṃ ariyavaṃsaṃ kathetvā candaṃ uṭṭhāpento viya sūriyaṃ ullaṅghento viya ca dutiyapiṇḍapātasantosaṃ kathetvā sineruṃ ukkhipento viya tatiyaṃ senāsanasantosaṃ ariyavaṃsaṃ kathetvā idāni gilānapaccayasantosaṃ ariyavaṃsaṃ kathetuṃ ‘‘santuṭṭho hoti itarītarena gilānapaccayabhesajjaparikkhārenā’’tiādimāha. Taṃ piṇḍapātagatikameva. Tattha yathālābhayathābalayathāsāruppasantoseneva santussitabbaṃ. Bhāvanārāmaariyavaṃso pana idha anāgato, nesajjikaṅgaṃ bhāvanārāmaariyavaṃsaṃ bhajati (dī. ni. aṭṭha. 3.309; a. ni. aṭṭha. 2.4.28). Vuttampi cetaṃ –
‘‘પઞ્ચ સેનાસને વુત્તા, પઞ્ચ આહારનિસ્સિતા;
‘‘Pañca senāsane vuttā, pañca āhāranissitā;
એકો વીરિયસંયુત્તો, દ્વે ચ ચીવરનિસ્સિતા’’તિ. (દી॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૩.૩૦૯; અ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪.૨૮);
Eko vīriyasaṃyutto, dve ca cīvaranissitā’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 3.309; a. ni. aṭṭha. 2.4.28);
પોરાણે અગ્ગઞ્ઞે અરિયવંસે ઠિતોતિ એત્થ પોરાણેતિ ન અધુનુપ્પત્તિકે. અગ્ગઞ્ઞેતિ અગ્ગેહિ જાનિતબ્બે. અરિયવંસેતિ અરિયાનં વંસે. યથા હિ ખત્તિયવંસો બ્રાહ્મણવંસો વેસ્સવંસો સુદ્દવંસો સમણવંસો કુલવંસો રાજવંસો, એવમયમ્પિ અટ્ઠમો અરિયવંસો, અરિયતન્તિ અરિયપવેણિ નામ હોતિ. સો ખો પનાયં વંસો ઇમેસં વંસાનં મૂલગન્ધાદીનં કાલાનુસારિગન્ધાદયો વિય અગ્ગમક્ખાયતિ. કે પન તે અરિયા, યેસં એસો વંસોતિ? અરિયા વુચ્ચન્તિ બુદ્ધા ચ પચ્ચેકબુદ્ધા ચ તથાગતસાવકા ચ, એતેસં અરિયાનં વંસોતિ અરિયવંસો. ઇતો પુબ્બે હિ સતસહસ્સકપ્પાધિકાનં ચતુન્નં અસઙ્ખ્યેય્યાનં મત્થકે તણ્હઙ્કરો મેધઙ્કરો સરણઙ્કરો દીપઙ્કરોતિ ચત્તારો બુદ્ધા ઉપ્પન્ના, તે અરિયા, તેસં અરિયાનં વંસોતિ અરિયવંસો. તેસં બુદ્ધાનં પરિનિબ્બાનતો અપરભાગે અસઙ્ખ્યેય્યં અતિક્કમિત્વા કોણ્ડઞ્ઞો નામ બુદ્ધો ઉપ્પન્નો…પે॰… ઇમસ્મિં કપ્પે કકુસન્ધો કોણાગમનો કસ્સપો અમ્હાકં ભગવા ગોતમોતિ ચત્તારો બુદ્ધા ઉપ્પન્ના, તેસં અરિયાનં વંસોતિ અરિયવંસો. અપિ ચ અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નાનં સબ્બબુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધબુદ્ધસાવકાનં અરિયાનં વંસોતિ અરિયવંસો, તસ્મિં અરિયવંસે (અ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૪.૨૮). ઠિતોતિ પતિટ્ઠિતો. સેસં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.
Porāṇe aggaññe ariyavaṃse ṭhitoti ettha porāṇeti na adhunuppattike. Aggaññeti aggehi jānitabbe. Ariyavaṃseti ariyānaṃ vaṃse. Yathā hi khattiyavaṃso brāhmaṇavaṃso vessavaṃso suddavaṃso samaṇavaṃso kulavaṃso rājavaṃso, evamayampi aṭṭhamo ariyavaṃso, ariyatanti ariyapaveṇi nāma hoti. So kho panāyaṃ vaṃso imesaṃ vaṃsānaṃ mūlagandhādīnaṃ kālānusārigandhādayo viya aggamakkhāyati. Ke pana te ariyā, yesaṃ eso vaṃsoti? Ariyā vuccanti buddhā ca paccekabuddhā ca tathāgatasāvakā ca, etesaṃ ariyānaṃ vaṃsoti ariyavaṃso. Ito pubbe hi satasahassakappādhikānaṃ catunnaṃ asaṅkhyeyyānaṃ matthake taṇhaṅkaro medhaṅkaro saraṇaṅkaro dīpaṅkaroti cattāro buddhā uppannā, te ariyā, tesaṃ ariyānaṃ vaṃsoti ariyavaṃso. Tesaṃ buddhānaṃ parinibbānato aparabhāge asaṅkhyeyyaṃ atikkamitvā koṇḍañño nāma buddho uppanno…pe… imasmiṃ kappe kakusandho koṇāgamano kassapo amhākaṃ bhagavā gotamoti cattāro buddhā uppannā, tesaṃ ariyānaṃ vaṃsoti ariyavaṃso. Api ca atītānāgatapaccuppannānaṃ sabbabuddhapaccekabuddhabuddhasāvakānaṃ ariyānaṃ vaṃsoti ariyavaṃso, tasmiṃ ariyavaṃse (a. ni. aṭṭha. 2.4.28). Ṭhitoti patiṭṭhito. Sesaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ.
અટ્ઠમગાથાનિદ્દેસવણ્ણના.
Aṭṭhamagāthāniddesavaṇṇanā.
૧૨૯. નવમે અયં યોજના – દુસ્સઙ્ગહા પબ્બજિતાપિ એકે, યે અસન્તોસાભિભૂતા, તથાવિધા એવ ચ અથો ગહટ્ઠા ઘરમાવસન્તા. એતમહં દુસ્સઙ્ગહભાવં જિગુચ્છન્તો વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં અધિગતોમ્હીતિ. સેસં પુરિમનયેનેવ વેદિતબ્બં.
129. Navame ayaṃ yojanā – dussaṅgahā pabbajitāpi eke, ye asantosābhibhūtā, tathāvidhā eva ca atho gahaṭṭhā gharamāvasantā. Etamahaṃ dussaṅgahabhāvaṃ jigucchanto vipassanaṃ ārabhitvā paccekabodhiṃ adhigatomhīti. Sesaṃ purimanayeneva veditabbaṃ.
નિદ્દેસે અનસ્સવાતિ વચનં અસ્સવનકા. અવચનકરાતિ દુબ્બચા. પટિલોમવુત્તિનોતિ પચ્ચનીકં કથનસીલા, પટિમલ્લા હુત્વા પવત્તન્તીતિ અત્થો. અઞ્ઞેનેવ મુખં કરોન્તીતિ ઓવાદદાયકે દિસ્વા મુખં પરિવત્તેત્વા અઞ્ઞં દિસાભાગં ઓલોકેન્તિ. અબ્યાવટો હુત્વાતિ અવાવટો હુત્વા. અનપેક્ખો હુત્વાતિ અનલ્લીનો હુત્વા.
Niddese anassavāti vacanaṃ assavanakā. Avacanakarāti dubbacā. Paṭilomavuttinoti paccanīkaṃ kathanasīlā, paṭimallā hutvā pavattantīti attho. Aññeneva mukhaṃ karontīti ovādadāyake disvā mukhaṃ parivattetvā aññaṃ disābhāgaṃ olokenti. Abyāvaṭo hutvāti avāvaṭo hutvā. Anapekkho hutvāti anallīno hutvā.
નવમગાથાનિદ્દેસવણ્ણના.
Navamagāthāniddesavaṇṇanā.
૧૩૦. દસમે ઓરોપયિત્વાતિ અપનેત્વા. ગિહિબ્યઞ્જનાનીતિ કેસમસ્સુઓદાતવત્થાલઙ્કારમાલાગન્ધવિલેપનઇત્થિપુત્તદાસિદાસાદીનિ. એતાનિ ગિહિભાવં બ્યઞ્જયન્તિ, તસ્મા ‘‘ગિહિબ્યઞ્જનાની’’તિ વુચ્ચન્તિ. સઞ્છિન્નપત્તોતિ પતિતપત્તો. છેત્વાનાતિ મગ્ગઞાણેન છિન્દિત્વા. વીરોતિ મગ્ગવીરિયસમન્નાગતો. ગિહિબન્ધનાનીતિ કામબન્ધનાનિ. કામા હિ ગિહીનં બન્ધનાનિ. અયં તાવ પદત્થો.
130. Dasame oropayitvāti apanetvā. Gihibyañjanānīti kesamassuodātavatthālaṅkāramālāgandhavilepanaitthiputtadāsidāsādīni. Etāni gihibhāvaṃ byañjayanti, tasmā ‘‘gihibyañjanānī’’ti vuccanti. Sañchinnapattoti patitapatto. Chetvānāti maggañāṇena chinditvā. Vīroti maggavīriyasamannāgato. Gihibandhanānīti kāmabandhanāni. Kāmā hi gihīnaṃ bandhanāni. Ayaṃ tāva padattho.
અયં પન અધિપ્પાયો – ‘‘અહો વતાહમ્પિ ઓરોપયિત્વા ગિહિબ્યઞ્જનાનિ સઞ્છિન્નપત્તો યથા કોવિળારો ભવેય્ય’’ન્તિ એવઞ્હિ ચિન્તયમાનો વિપસ્સનં આરભિત્વા પચ્ચેકબોધિં અધિગતોમ્હીતિ (સુ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૪૪). સેસં પુરિમનયેનેવ જાનિતબ્બં.
Ayaṃ pana adhippāyo – ‘‘aho vatāhampi oropayitvā gihibyañjanāni sañchinnapatto yathā koviḷāro bhaveyya’’nti evañhi cintayamāno vipassanaṃ ārabhitvā paccekabodhiṃ adhigatomhīti (su. ni. aṭṭha. 1.44). Sesaṃ purimanayeneva jānitabbaṃ.
નિદ્દેસે સારાસનઞ્ચાતિ સારં આસનં. છિન્નાનીતિ ગળિતાનિ. સઞ્છિન્નાનીતિ નિપણ્ણાનિ. પતિતાનીતિ વણ્ટતો મુત્તાનિ. પરિપતિતાનીતિ ભૂમિયં પતિતાનિ.
Niddese sārāsanañcāti sāraṃ āsanaṃ. Chinnānīti gaḷitāni. Sañchinnānīti nipaṇṇāni. Patitānīti vaṇṭato muttāni. Paripatitānīti bhūmiyaṃ patitāni.
દસમગાથાનિદ્દેસવણ્ણના.
Dasamagāthāniddesavaṇṇanā.
પઠમવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Paṭhamavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / ચૂળનિદ્દેસપાળિ • Cūḷaniddesapāḷi / પઠમવગ્ગો • Paṭhamavaggo