Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / જાતક-અટ્ઠકથા • Jātaka-aṭṭhakathā |
[૪૭૫] ૨. ફન્દનજાતકવણ્ણના
[475] 2. Phandanajātakavaṇṇanā
કુઠારિહત્થો પુરિસોતિ ઇદં સત્થા રોહિણીનદીતીરે વિહરન્તો ઞાતકાનં કલહં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ પન કુણાલજાતકે (જા॰ ૨.૨૧.કુણાલજાતક) આવિ ભવિસ્સતિ. તદા પન સત્થા ઞાતકે આમન્તેત્વા – મહારાજા, અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બહિનગરે વડ્ઢકિગામો અહોસિ. તત્રેકો બ્રાહ્મણવડ્ઢકી અરઞ્ઞતો દારૂનિ આહરિત્વા રથં કત્વા જીવિકં કપ્પેસિ. તદા હિમવન્તપદેસે મહાફન્દનરુક્ખો અહોસિ . એકો કાળસીહો ગોચરં પરિયેસિત્વા આગન્ત્વા તસ્સ મૂલે નિપજ્જિ. અથસ્સ એકદિવસં વાતે પહરન્તે એકો સુક્ખદણ્ડકો પતિત્વા ખન્ધે અવત્થાસિ. સો થોકં ખન્ધેન રુજન્તેન ભીતતસિતો ઉટ્ઠાય પક્ખન્દિત્વા પુન નિવત્તો આગતમગ્ગં ઓલોકેન્તો કિઞ્ચિ અદિસ્વા ‘‘અઞ્ઞો મં સીહો વા બ્યગ્ઘો વા અનુબન્ધન્તો નત્થિ, ઇમસ્મિં પન રુક્ખે નિબ્બત્તદેવતા મં એત્થ નિપજ્જન્તં ન સહતિ મઞ્ઞે, હોતુ જાનિસ્સામી’’તિ અટ્ઠાને કોપં બન્ધિત્વા રુક્ખં પહરિત્વા ‘‘નેવ તવ રુક્ખસ્સ પત્તં ખાદામિ, ન સાખં ભઞ્જામિ, ઇધ અઞ્ઞે મિગે વસન્તે સહસિ, મં ન સહસિ, કો મય્હં દોસો અત્થિ, કતિપાહં આગમેહિ, સમૂલં તે રુક્ખં ઉપ્પાટેત્વા ખણ્ડાખણ્ડિકં છેદાપેસ્સામી’’તિ રુક્ખદેવતં તજ્જેત્વા એકં પુરિસં ઉપધારેન્તો વિચરિ. તદા સો બ્રાહ્મણવડ્ઢકી દ્વે તયો મનુસ્સે આદાય રથદારૂનં અત્થાય યાનકેન તં પદેસં ગન્ત્વા એકસ્મિં ઠાને યાનકં ઠપેત્વા વાસિફરસુહત્થો રુક્ખે ઉપધારેન્તો ફન્દનસમીપં અગમાસિ. કાળસીહો તં દિસ્વા ‘‘અજ્જ, મયા પચ્ચામિત્તસ્સ પિટ્ઠિં દટ્ઠું વટ્ટતી’’તિ ગન્ત્વા રુક્ખમૂલે અટ્ઠાસિ . વડ્ઢકી ચ ઇતો ચિતો ઓલોકેત્વા ફન્દનસમીપેન પાયાસિ. સો ‘‘યાવ એસો નાતિક્કમતિ, તાવદેવસ્સ કથેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા પઠમં ગાથમાહ –
Kuṭhārihattho purisoti idaṃ satthā rohiṇīnadītīre viharanto ñātakānaṃ kalahaṃ ārabbha kathesi. Vatthu pana kuṇālajātake (jā. 2.21.kuṇālajātaka) āvi bhavissati. Tadā pana satthā ñātake āmantetvā – mahārājā, atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bahinagare vaḍḍhakigāmo ahosi. Tatreko brāhmaṇavaḍḍhakī araññato dārūni āharitvā rathaṃ katvā jīvikaṃ kappesi. Tadā himavantapadese mahāphandanarukkho ahosi . Eko kāḷasīho gocaraṃ pariyesitvā āgantvā tassa mūle nipajji. Athassa ekadivasaṃ vāte paharante eko sukkhadaṇḍako patitvā khandhe avatthāsi. So thokaṃ khandhena rujantena bhītatasito uṭṭhāya pakkhanditvā puna nivatto āgatamaggaṃ olokento kiñci adisvā ‘‘añño maṃ sīho vā byaggho vā anubandhanto natthi, imasmiṃ pana rukkhe nibbattadevatā maṃ ettha nipajjantaṃ na sahati maññe, hotu jānissāmī’’ti aṭṭhāne kopaṃ bandhitvā rukkhaṃ paharitvā ‘‘neva tava rukkhassa pattaṃ khādāmi, na sākhaṃ bhañjāmi, idha aññe mige vasante sahasi, maṃ na sahasi, ko mayhaṃ doso atthi, katipāhaṃ āgamehi, samūlaṃ te rukkhaṃ uppāṭetvā khaṇḍākhaṇḍikaṃ chedāpessāmī’’ti rukkhadevataṃ tajjetvā ekaṃ purisaṃ upadhārento vicari. Tadā so brāhmaṇavaḍḍhakī dve tayo manusse ādāya rathadārūnaṃ atthāya yānakena taṃ padesaṃ gantvā ekasmiṃ ṭhāne yānakaṃ ṭhapetvā vāsipharasuhattho rukkhe upadhārento phandanasamīpaṃ agamāsi. Kāḷasīho taṃ disvā ‘‘ajja, mayā paccāmittassa piṭṭhiṃ daṭṭhuṃ vaṭṭatī’’ti gantvā rukkhamūle aṭṭhāsi . Vaḍḍhakī ca ito cito oloketvā phandanasamīpena pāyāsi. So ‘‘yāva eso nātikkamati, tāvadevassa kathessāmī’’ti cintetvā paṭhamaṃ gāthamāha –
૧૪.
14.
‘‘કુઠારિહત્થો પુરિસો, વનમોગય્હ તિટ્ઠસિ;
‘‘Kuṭhārihattho puriso, vanamogayha tiṭṭhasi;
પુટ્ઠો મે સમ્મ અક્ખાહિ, કિં દારું છેતુમિચ્છસી’’તિ.
Puṭṭho me samma akkhāhi, kiṃ dāruṃ chetumicchasī’’ti.
તત્થ પુરિસોતિ ત્વં કુઠારિહત્થો એકો પુરિસો ઇમં વનં ઓગય્હ તિટ્ઠસીતિ.
Tattha purisoti tvaṃ kuṭhārihattho eko puriso imaṃ vanaṃ ogayha tiṭṭhasīti.
સો તસ્સ વચનં સુત્વા ‘‘અચ્છરિયં વત ભો, ન વત મે ઇતો પુબ્બે મિગો મનુસ્સવાચં ભાસન્તો દિટ્ઠપુબ્બો, એસ રથાનુચ્છવિકં દારું જાનિસ્સતિ, પુચ્છિસ્સામિ ન’’ન્તિ ચિન્તેત્વા દુતિયં ગાથમાહ –
So tassa vacanaṃ sutvā ‘‘acchariyaṃ vata bho, na vata me ito pubbe migo manussavācaṃ bhāsanto diṭṭhapubbo, esa rathānucchavikaṃ dāruṃ jānissati, pucchissāmi na’’nti cintetvā dutiyaṃ gāthamāha –
૧૫.
15.
‘‘ઇસ્સો વનાનિ ચરસિ, સમાનિ વિસમાનિ ચ;
‘‘Isso vanāni carasi, samāni visamāni ca;
પુટ્ઠો મે સમ્મ અક્ખાહિ, કિં દારું નેમિયા દળ્હ’’ન્તિ.
Puṭṭho me samma akkhāhi, kiṃ dāruṃ nemiyā daḷha’’nti.
તત્થ ઇસ્સોતિ ત્વમ્પિ એકો કાળસીહો વનાનિ ચરસિ, ત્વં રથાનુચ્છવિકં દારું જાનિસ્સસીતિ.
Tattha issoti tvampi eko kāḷasīho vanāni carasi, tvaṃ rathānucchavikaṃ dāruṃ jānissasīti.
તં સુત્વા કાળસીહો ‘‘ઇદાનિ મે મનોરથો મત્થકં પાપુણિસ્સતી’’તિ ચિન્તેત્વા તતિયં ગાથમાહ –
Taṃ sutvā kāḷasīho ‘‘idāni me manoratho matthakaṃ pāpuṇissatī’’ti cintetvā tatiyaṃ gāthamāha –
૧૬.
16.
‘‘નેવ સાલો ન ખદિરો, નાસ્સકણ્ણો કુતો ધવો;
‘‘Neva sālo na khadiro, nāssakaṇṇo kuto dhavo;
રુક્ખો ચ ફન્દનો નામ, તં દારું નેમિયા દળ્હ’’ન્તિ.
Rukkho ca phandano nāma, taṃ dāruṃ nemiyā daḷha’’nti.
સો તં સુત્વા સોમનસ્સજાતો ‘‘સુદિવસેન વતમ્હિ અજ્જ અરઞ્ઞં પવિટ્ઠો, તિરચ્છાનગતો મે રથાનુચ્છવિકં દારું આચિક્ખતિ, અહો સાધૂ’’તિ પુચ્છન્તો ચતુત્થં ગાથમાહ –
So taṃ sutvā somanassajāto ‘‘sudivasena vatamhi ajja araññaṃ paviṭṭho, tiracchānagato me rathānucchavikaṃ dāruṃ ācikkhati, aho sādhū’’ti pucchanto catutthaṃ gāthamāha –
૧૭.
17.
‘‘કીદિસાનિસ્સ પત્તાનિ, ખન્ધો વા પન કીદિસો;
‘‘Kīdisānissa pattāni, khandho vā pana kīdiso;
પુટ્ઠો મે સમ્મ અક્ખાહિ, યથા જાનેમુ ફન્દન’’ન્તિ.
Puṭṭho me samma akkhāhi, yathā jānemu phandana’’nti.
અથસ્સ સો આચિક્ખન્તો દ્વે ગાથા અભાસિ –
Athassa so ācikkhanto dve gāthā abhāsi –
૧૮.
18.
‘‘યસ્સ સાખા પલમ્બન્તિ, નમન્તિ ન ચ ભઞ્જરે;
‘‘Yassa sākhā palambanti, namanti na ca bhañjare;
સો રુક્ખો ફન્દનો નામ, યસ્સ મૂલે અહં ઠિતો.
So rukkho phandano nāma, yassa mūle ahaṃ ṭhito.
૧૯.
19.
‘‘અરાનં ચક્કનાભીનં, ઈસાનેમિરથસ્સ ચ;
‘‘Arānaṃ cakkanābhīnaṃ, īsānemirathassa ca;
સબ્બસ્સ તે કમ્મનિયો, અયં હેસ્સતિ ફન્દનો’’તિ.
Sabbassa te kammaniyo, ayaṃ hessati phandano’’ti.
તત્થ ‘‘અરાન’’ન્તિ ઇદં સો ‘‘કદાચેસ ઇમં રુક્ખં ન ગણ્હેય્ય, ગુણમ્પિસ્સ કથેસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા એવમાહ. તત્થ ઈસાનેમિરથસ્સ ચાતિ ઈસાય ચ નેમિયા ચ સેસસ્સ ચ રથસ્સ સબ્બસ્સ તે એસ કમ્મનિયો કમ્મક્ખમો ભવિસ્સતીતિ.
Tattha ‘‘arāna’’nti idaṃ so ‘‘kadācesa imaṃ rukkhaṃ na gaṇheyya, guṇampissa kathessāmī’’ti cintetvā evamāha. Tattha īsānemirathassa cāti īsāya ca nemiyā ca sesassa ca rathassa sabbassa te esa kammaniyo kammakkhamo bhavissatīti.
સો એવં આચિક્ખિત્વા તુટ્ઠમાનસો એકમન્તે વિચરિ, વડ્ઢકીપિ રુક્ખં છિન્દિતું આરભિ. રુક્ખદેવતા ચિન્તેસિ ‘‘મયા એતસ્સ ઉપરિ ન કિઞ્ચિ પાતિતં, અયં અટ્ઠાને આઘાતં બન્ધિત્વા મમ વિમાનં નાસેતિ, અહઞ્ચ વિનસ્સિસ્સામિ, એકેનુપાયેન ઇમઞ્ચ ઇસ્સં વિનાસેસ્સામી’’તિ. સા વનકમ્મિકપુરિસો વિય હુત્વા તસ્સ સન્તિકં આગન્ત્વા પુચ્છિ ‘‘ભો પુરિસ મનાપો તે રુક્ખો લદ્ધો, ઇમં છિન્દિત્વા કિં કરિસ્સસી’’તિ? ‘‘રથનેમિં કરિસ્સામી’’તિ. ‘‘ઇમિના રુક્ખેન રથો ભવિસ્સતી’’તિ કેન તે અક્ખાતન્તિ. ‘‘એકેન કાળસીહેના’’તિ. ‘‘સાધુ સુટ્ઠુ તેન અક્ખાતં, ઇમિના રુક્ખેન રથો સુન્દરો ભવિસ્સતિ, કાળસીહસ્સ ગલચમ્મં ઉપ્પાટેત્વા ચતુરઙ્ગુલમત્તે ઠાને અયપટ્ટેન વિય નેમિમણ્ડલે પરિક્ખિત્તે નેમિ ચ થિરા ભવિસ્સતિ, બહુઞ્ચ ધનં લભિસ્સસી’’તિ. ‘‘કાળસીહચમ્મં કુતો લચ્છામી’’તિ? ‘‘ત્વં બાલકોસિ, અયં તવ રુક્ખો વને ઠિતો ન પલાયતિ, ત્વં યેન તે રુક્ખો અક્ખાતો, તસ્સ સન્તિકં ગન્ત્વા ‘સામિ તયા દસ્સિતરુક્ખં કતરટ્ઠાને છિન્દામી’તિ વઞ્ચેત્વા આનેહિ, અથ નં નિરાસઙ્કં ‘ઇધ ચ એત્થ ચ છિન્દા’તિ મુખતુણ્ડં પસારેત્વા આચિક્ખન્તં તિખિણેન મહાફરસુના કોટ્ટેત્વા જીવિતક્ખયં પાપેત્વા ચમ્મં આદાય વરમંસં ખાદિત્વા રુક્ખં છિન્દા’’તિ વેરં અપ્પેસિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા ઇમા ગાથા આહ –
So evaṃ ācikkhitvā tuṭṭhamānaso ekamante vicari, vaḍḍhakīpi rukkhaṃ chindituṃ ārabhi. Rukkhadevatā cintesi ‘‘mayā etassa upari na kiñci pātitaṃ, ayaṃ aṭṭhāne āghātaṃ bandhitvā mama vimānaṃ nāseti, ahañca vinassissāmi, ekenupāyena imañca issaṃ vināsessāmī’’ti. Sā vanakammikapuriso viya hutvā tassa santikaṃ āgantvā pucchi ‘‘bho purisa manāpo te rukkho laddho, imaṃ chinditvā kiṃ karissasī’’ti? ‘‘Rathanemiṃ karissāmī’’ti. ‘‘Iminā rukkhena ratho bhavissatī’’ti kena te akkhātanti. ‘‘Ekena kāḷasīhenā’’ti. ‘‘Sādhu suṭṭhu tena akkhātaṃ, iminā rukkhena ratho sundaro bhavissati, kāḷasīhassa galacammaṃ uppāṭetvā caturaṅgulamatte ṭhāne ayapaṭṭena viya nemimaṇḍale parikkhitte nemi ca thirā bhavissati, bahuñca dhanaṃ labhissasī’’ti. ‘‘Kāḷasīhacammaṃ kuto lacchāmī’’ti? ‘‘Tvaṃ bālakosi, ayaṃ tava rukkho vane ṭhito na palāyati, tvaṃ yena te rukkho akkhāto, tassa santikaṃ gantvā ‘sāmi tayā dassitarukkhaṃ kataraṭṭhāne chindāmī’ti vañcetvā ānehi, atha naṃ nirāsaṅkaṃ ‘idha ca ettha ca chindā’ti mukhatuṇḍaṃ pasāretvā ācikkhantaṃ tikhiṇena mahāpharasunā koṭṭetvā jīvitakkhayaṃ pāpetvā cammaṃ ādāya varamaṃsaṃ khāditvā rukkhaṃ chindā’’ti veraṃ appesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā imā gāthā āha –
૨૦.
20.
‘‘ઇતિ ફન્દનરુક્ખોપિ, તાવદે અજ્ઝભાસથ;
‘‘Iti phandanarukkhopi, tāvade ajjhabhāsatha;
મય્હમ્પિ વચનં અત્થિ, ભારદ્વાજ સુણોહિ મે.
Mayhampi vacanaṃ atthi, bhāradvāja suṇohi me.
૨૧.
21.
‘‘ઇસ્સસ્સ ઉપક્ખન્ધમ્હા, ઉક્કચ્ચ ચતુરઙ્ગુલં;
‘‘Issassa upakkhandhamhā, ukkacca caturaṅgulaṃ;
તેન નેમિં પસારેસિ, એવં દળ્હતરં સિયા.
Tena nemiṃ pasāresi, evaṃ daḷhataraṃ siyā.
૨૨.
22.
‘‘ઇતિ ફન્દનરુક્ખોપિ, વેરં અપ્પેસિ તાવદે;
‘‘Iti phandanarukkhopi, veraṃ appesi tāvade;
જાતાનઞ્ચ અજાતાનં, ઇસ્સાનં દુક્ખમાવહી’’તિ.
Jātānañca ajātānaṃ, issānaṃ dukkhamāvahī’’ti.
તત્થ ભારદ્વાજાતિ તં ગોત્તેન આલપતિ. ઉપક્ખન્ધમ્હાતિ ખન્ધતો. ઉક્કચ્ચાતિ ઉક્કન્તિત્વા.
Tattha bhāradvājāti taṃ gottena ālapati. Upakkhandhamhāti khandhato. Ukkaccāti ukkantitvā.
વડ્ઢકી રુક્ખદેવતાય વચનં સુત્વા ‘‘અહો અજ્જ મય્હં મઙ્ગલદિવસો’’તિ કાળસીહં ઘાતેત્વા રુક્ખં છેત્વા પક્કામિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા આહ –
Vaḍḍhakī rukkhadevatāya vacanaṃ sutvā ‘‘aho ajja mayhaṃ maṅgaladivaso’’ti kāḷasīhaṃ ghātetvā rukkhaṃ chetvā pakkāmi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
૨૩.
23.
‘‘ઇચ્ચેવં ફન્દનો ઇસ્સં, ઇસ્સો ચ પન ફન્દનં;
‘‘Iccevaṃ phandano issaṃ, isso ca pana phandanaṃ;
અઞ્ઞમઞ્ઞં વિવાદેન, અઞ્ઞમઞ્ઞમઘાતયું.
Aññamaññaṃ vivādena, aññamaññamaghātayuṃ.
૨૪.
24.
‘‘એવમેવ મનુસ્સાનં, વિવાદો યત્થ જાયતિ;
‘‘Evameva manussānaṃ, vivādo yattha jāyati;
મયૂરનચ્ચં નચ્ચન્તિ, યથા તે ઇસ્સફન્દના.
Mayūranaccaṃ naccanti, yathā te issaphandanā.
૨૫.
25.
‘‘તં વો વદામિ ભદ્દં વો, યાવન્તેત્થ સમાગતા;
‘‘Taṃ vo vadāmi bhaddaṃ vo, yāvantettha samāgatā;
સમ્મોદથ મા વિવદથ, મા હોથ ઇસ્સફન્દના.
Sammodatha mā vivadatha, mā hotha issaphandanā.
૨૬.
26.
‘‘સામગ્ગિમેવ સિક્ખેથ, બુદ્ધેહેતં પસંસિતં;
‘‘Sāmaggimeva sikkhetha, buddhehetaṃ pasaṃsitaṃ;
સામગ્ગિરતો ધમ્મટ્ઠો, યોગક્ખેમા ન ધંસતી’’તિ.
Sāmaggirato dhammaṭṭho, yogakkhemā na dhaṃsatī’’ti.
તત્થ અઘાતયુન્તિ ઘાતાપેસું. મયૂરનચ્ચં નચ્ચન્તીતિ મહારાજા યત્થ હિ મનુસ્સાનં વિવાદો હોતિ, તત્થ યથા નામ મયૂરા નચ્ચન્તા પટિચ્છાદેતબ્બં રહસ્સઙ્ગં પાકટં કરોન્તિ, એવં મનુસ્સા અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ રન્ધં પકાસેન્તા મયૂરનચ્ચં નચ્ચન્તિ નામ. યથા તે ઇસ્સફન્દના અઞ્ઞમઞ્ઞસ્સ રન્ધં પકાસેન્તા નચ્ચિંસુ નામ. તં વોતિ તેન કારણેન તુમ્હે વદામિ. ભદ્દં વોતિ ભદ્દં તુમ્હાકં હોતુ. યાવન્તેત્થાતિ યાવન્તો એત્થ ઇસ્સફન્દનસદિસા મા અહુવત્થ. સામગ્ગિમેવ સિક્ખેથાતિ સમગ્ગભાવમેવ તુમ્હે સિક્ખથ, ઇદં પઞ્ઞાવુદ્ધેહિ પણ્ડિતેહિ પસંસિતં . ધમ્મટ્ઠોતિ સુચરિતધમ્મે ઠિતો. યોગક્ખેમા ન ધંસતીતિ યોગેહિ ખેમા નિબ્બાના ન પરિહાયતીતિ નિબ્બાનેન દેસનાકૂટં ગણ્હિ. સક્યરાજાનો ધમ્મકથં સુત્વા સમગ્ગા જાતા.
Tattha aghātayunti ghātāpesuṃ. Mayūranaccaṃ naccantīti mahārājā yattha hi manussānaṃ vivādo hoti, tattha yathā nāma mayūrā naccantā paṭicchādetabbaṃ rahassaṅgaṃ pākaṭaṃ karonti, evaṃ manussā aññamaññassa randhaṃ pakāsentā mayūranaccaṃ naccanti nāma. Yathā te issaphandanā aññamaññassa randhaṃ pakāsentā nacciṃsu nāma. Taṃ voti tena kāraṇena tumhe vadāmi. Bhaddaṃ voti bhaddaṃ tumhākaṃ hotu. Yāvantetthāti yāvanto ettha issaphandanasadisā mā ahuvattha. Sāmaggimeva sikkhethāti samaggabhāvameva tumhe sikkhatha, idaṃ paññāvuddhehi paṇḍitehi pasaṃsitaṃ . Dhammaṭṭhoti sucaritadhamme ṭhito. Yogakkhemā na dhaṃsatīti yogehi khemā nibbānā na parihāyatīti nibbānena desanākūṭaṃ gaṇhi. Sakyarājāno dhammakathaṃ sutvā samaggā jātā.
સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ ‘‘તદા તં કારણં વિદિત્વા તસ્મિં વનસણ્ડે નિવુત્થદેવતા અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi ‘‘tadā taṃ kāraṇaṃ viditvā tasmiṃ vanasaṇḍe nivutthadevatā ahameva ahosi’’nti.
ફન્દનજાતકવણ્ણના દુતિયા.
Phandanajātakavaṇṇanā dutiyā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / જાતકપાળિ • Jātakapāḷi / ૪૭૫. ફન્દનજાતકં • 475. Phandanajātakaṃ