Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / જાતક-અટ્ઠકથા • Jātaka-aṭṭhakathā |
[૨૧૪] ૪. પુણ્ણનદીજાતકવણ્ણના
[214] 4. Puṇṇanadījātakavaṇṇanā
પુણ્ણં નદિન્તિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો પઞ્ઞાપારમિં આરબ્ભ કથેસિ. એકસ્મિઞ્હિ દિવસે ધમ્મસભાયં ભિક્ખૂ તથાગતસ્સ પઞ્ઞં આરબ્ભ કથં સમુટ્ઠાપેસું – ‘‘આવુસો, સમ્માસમ્બુદ્ધો મહાપઞ્ઞો પુથુપઞ્ઞો હાસપઞ્ઞો જવનપઞ્ઞો તિક્ખપઞ્ઞો ગમ્ભીરપઞ્ઞો નિબ્બેધિકપઞ્ઞો ઉપાયપઞ્ઞાય સમન્નાગતો’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ન, ભિક્ખવે, ઇદાનેવ, પુબ્બેપિ તથાગતો પઞ્ઞવા ઉપાયકુસલોયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.
Puṇṇaṃ nadinti idaṃ satthā jetavane viharanto paññāpāramiṃ ārabbha kathesi. Ekasmiñhi divase dhammasabhāyaṃ bhikkhū tathāgatassa paññaṃ ārabbha kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ – ‘‘āvuso, sammāsambuddho mahāpañño puthupañño hāsapañño javanapañño tikkhapañño gambhīrapañño nibbedhikapañño upāyapaññāya samannāgato’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi tathāgato paññavā upāyakusaloyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો પુરોહિતકુલે નિબ્બત્તિત્વા વયપ્પત્તો તક્કસિલાયં સબ્બસિપ્પાનિ ઉગ્ગણ્હિત્વા પિતુ અચ્ચયેન પુરોહિતટ્ઠાનં લભિત્વા બારાણસિરઞ્ઞો અત્થધમ્માનુસાસકો અહોસિ. અપરભાગે રાજા પરિભેદકાનં કથં ગહેત્વા બોધિસત્તસ્સ કુદ્ધો ‘‘મા મમ સન્તિકે વસી’’તિ બોધિસત્તં બારાણસિતો પબ્બાજેસિ. બોધિસત્તો પુત્તદારં ગહેત્વા એકસ્મિં કાસિકગામકે વાસં કપ્પેસિ. અપરભાગે રાજા તસ્સ ગુણં સરિત્વા ‘‘મય્હં કઞ્ચિ પેસેત્વા આચરિયં પક્કોસિતું ન યુત્તં, એકં પન ગાથં બન્ધિત્વા પણ્ણં લિખિત્વા કાકમંસં પચાપેત્વા પણ્ણઞ્ચ મંસઞ્ચ સેતવત્થેન પલિવેઠેત્વા રાજમુદ્દિકાય લઞ્છેત્વા પેસેસ્સામિ. યદિ પણ્ડિતો ભવિસ્સતિ, પણ્ણં વાચેત્વા કાકમંસભાવં ઞત્વા આગમિસ્સતિ, નો ચે, નાગમિસ્સતી’’તિ ‘‘પુણ્ણં નદિ’’ન્તિ ઇમં ગાથં પણ્ણે લિખિ –
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto purohitakule nibbattitvā vayappatto takkasilāyaṃ sabbasippāni uggaṇhitvā pitu accayena purohitaṭṭhānaṃ labhitvā bārāṇasirañño atthadhammānusāsako ahosi. Aparabhāge rājā paribhedakānaṃ kathaṃ gahetvā bodhisattassa kuddho ‘‘mā mama santike vasī’’ti bodhisattaṃ bārāṇasito pabbājesi. Bodhisatto puttadāraṃ gahetvā ekasmiṃ kāsikagāmake vāsaṃ kappesi. Aparabhāge rājā tassa guṇaṃ saritvā ‘‘mayhaṃ kañci pesetvā ācariyaṃ pakkosituṃ na yuttaṃ, ekaṃ pana gāthaṃ bandhitvā paṇṇaṃ likhitvā kākamaṃsaṃ pacāpetvā paṇṇañca maṃsañca setavatthena paliveṭhetvā rājamuddikāya lañchetvā pesessāmi. Yadi paṇḍito bhavissati, paṇṇaṃ vācetvā kākamaṃsabhāvaṃ ñatvā āgamissati, no ce, nāgamissatī’’ti ‘‘puṇṇaṃ nadi’’nti imaṃ gāthaṃ paṇṇe likhi –
૧૨૭.
127.
‘‘પુણ્ણં નદિં યેન ચ પેય્યમાહુ, જાતં યવં યેન ચ ગુય્હમાહુ;
‘‘Puṇṇaṃ nadiṃ yena ca peyyamāhu, jātaṃ yavaṃ yena ca guyhamāhu;
દૂરં ગતં યેન ચ અવ્હયન્તિ, સો ત્યાગતો હન્દ ચ ભુઞ્જ બ્રાહ્મણા’’તિ.
Dūraṃ gataṃ yena ca avhayanti, so tyāgato handa ca bhuñja brāhmaṇā’’ti.
તત્થ પુણ્ણં નદિં યેન ચ પેય્યમાહૂતિ કાકપેય્યા નદીહિ વદન્તા યેન પુણ્ણં નદિં કાકપેય્યમાહુ, ન હિ અપુણ્ણા નદી ‘‘કાકપેય્યા’’તિ વુચ્ચતિ. યદાપિ નદીતીરે ઠત્વા ગીવં પસારેત્વા કાકેન પાતું સક્કા હોતિ, તદા નં ‘‘કાકપેય્યા’’તિ વદન્તિ. જાતં યવં યેન ચ ગુય્હમાહૂતિ યવન્તિ દેસનાસીસમત્તં, ઇધ પન સબ્બમ્પિ જાતં ઉગ્ગતં સમ્પન્નતરુણસસ્સં અધિપ્પેતં. તઞ્હિ યદા અન્તો પવિટ્ઠકાકં પટિચ્છાદેતું સક્કોતિ, તદા ગુય્હતીતિ ગુય્હં. કિં ગુય્હતિ? કાકં. ઇતિ કાકસ્સ ગુય્હં કાકગુય્હન્તિ તં વદમાના કાકેન ગુય્હવચનસ્સ કારણભૂતેન ‘‘ગુય્હ’’ન્તિ વદન્તિ. તેન વુત્તં ‘‘યેન ચ ગુય્હમાહૂ’’તિ. દૂરં ગતં યેન ચ અવ્હયન્તીતિ દૂરં ગતં વિપ્પવુત્થં પિયપુગ્ગલં યં આગન્ત્વા નિસિન્નં દિસ્વા સચે ઇત્થન્નામો આગચ્છતિ, વસ્સ કાકાતિ વા વસ્સન્તઞ્ઞેવ વા સુત્વા ‘‘યથા કાકો વસ્સતિ, ઇત્થન્નામો આગમિસ્સતી’’તિ એવં વદન્તા યેન ચ અવ્હયન્તિ કથેન્તિ મન્તેન્તિ, ઉદાહરન્તીતિ અત્થો. સો ત્યાગતોતિ સો તે આનીતો. હન્દ ચ ભુઞ્જ, બ્રાહ્મણાતિ ગણ્હ, બ્રાહ્મણ, ભુઞ્જસ્સુ નં, ખાદ ઇદં કાકમંસન્તિ અત્થો.
Tattha puṇṇaṃ nadiṃ yena ca peyyamāhūti kākapeyyā nadīhi vadantā yena puṇṇaṃ nadiṃ kākapeyyamāhu, na hi apuṇṇā nadī ‘‘kākapeyyā’’ti vuccati. Yadāpi nadītīre ṭhatvā gīvaṃ pasāretvā kākena pātuṃ sakkā hoti, tadā naṃ ‘‘kākapeyyā’’ti vadanti. Jātaṃ yavaṃ yena ca guyhamāhūti yavanti desanāsīsamattaṃ, idha pana sabbampi jātaṃ uggataṃ sampannataruṇasassaṃ adhippetaṃ. Tañhi yadā anto paviṭṭhakākaṃ paṭicchādetuṃ sakkoti, tadā guyhatīti guyhaṃ. Kiṃ guyhati? Kākaṃ. Iti kākassa guyhaṃ kākaguyhanti taṃ vadamānā kākena guyhavacanassa kāraṇabhūtena ‘‘guyha’’nti vadanti. Tena vuttaṃ ‘‘yena ca guyhamāhū’’ti. Dūraṃ gataṃ yena ca avhayantīti dūraṃ gataṃ vippavutthaṃ piyapuggalaṃ yaṃ āgantvā nisinnaṃ disvā sace itthannāmo āgacchati, vassa kākāti vā vassantaññeva vā sutvā ‘‘yathā kāko vassati, itthannāmo āgamissatī’’ti evaṃ vadantā yena ca avhayanti kathenti mantenti, udāharantīti attho. So tyāgatoti so te ānīto. Handa ca bhuñja, brāhmaṇāti gaṇha, brāhmaṇa, bhuñjassu naṃ, khāda idaṃ kākamaṃsanti attho.
ઇતિ રાજા ઇમં ગાથં પણ્ણે લિખિત્વા બોધિસત્તસ્સ પેસેસિ. સો પણ્ણં વાચેત્વા ‘‘રાજા મં દટ્ઠુકામો’’તિ ઞત્વા દુતિયં ગાથમાહ –
Iti rājā imaṃ gāthaṃ paṇṇe likhitvā bodhisattassa pesesi. So paṇṇaṃ vācetvā ‘‘rājā maṃ daṭṭhukāmo’’ti ñatvā dutiyaṃ gāthamāha –
૧૨૮.
128.
‘‘યતો મં સરતી રાજા, વાયસમ્પિ પહેતવે;
‘‘Yato maṃ saratī rājā, vāyasampi pahetave;
હંસા કોઞ્ચા મયૂરા ચ, અસતીયેવ પાપિયા’’તિ.
Haṃsā koñcā mayūrā ca, asatīyeva pāpiyā’’ti.
તત્થ યતો મં સરતી રાજા, વાયસમ્પિ પહેતવેતિ યદા રાજા વાયસમંસં લભિત્વા તમ્પિ પહેતું મં સરતિ. હંસા કોઞ્ચા મયૂરા ચાતિ યદા પનસ્સ એતે હંસાદયો ઉપનીતા ભવિસ્સન્તિ, એકાનિ હંસમંસાદીનિ લચ્છતિ, તદા મં કસ્મા ન સરિસ્સતીતિ અત્થો? અટ્ઠકથાયં પન ‘‘હંસકોઞ્ચમયૂરાન’’ન્તિ પાઠો. સો સુન્દરતરા, ઇમેસં હંસાદીનં મંસં લભિત્વા કસ્મા મં ન સરિસ્સતિ, સરિસ્સતિયેવાતિ અત્થો. અસતીયેવ પાપિયાતિ યં વા તં વા લભિત્વા સરણં નામ સુન્દરં, લોકસ્મિં પન અસતિયેવ પાપિયા, અસતિકરણંયેવ હીનં લામકં, તઞ્ચ અમ્હાકં રઞ્ઞો નત્થિ. સરતિ મં રાજા, આગમનં મે પચ્ચાસીસતિ, તસ્મા ગમિસ્સામીતિ યાનં યોજાપેત્વા ગન્ત્વા રાજાનં પસ્સિ, રાજા તુસ્સિત્વા પુરોહિતટ્ઠાનેયેવ પતિટ્ઠાપેસિ.
Tattha yato maṃ saratī rājā, vāyasampi pahetaveti yadā rājā vāyasamaṃsaṃ labhitvā tampi pahetuṃ maṃ sarati. Haṃsā koñcā mayūrā cāti yadā panassa ete haṃsādayo upanītā bhavissanti, ekāni haṃsamaṃsādīni lacchati, tadā maṃ kasmā na sarissatīti attho? Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘haṃsakoñcamayūrāna’’nti pāṭho. So sundaratarā, imesaṃ haṃsādīnaṃ maṃsaṃ labhitvā kasmā maṃ na sarissati, sarissatiyevāti attho. Asatīyeva pāpiyāti yaṃ vā taṃ vā labhitvā saraṇaṃ nāma sundaraṃ, lokasmiṃ pana asatiyeva pāpiyā, asatikaraṇaṃyeva hīnaṃ lāmakaṃ, tañca amhākaṃ rañño natthi. Sarati maṃ rājā, āgamanaṃ me paccāsīsati, tasmā gamissāmīti yānaṃ yojāpetvā gantvā rājānaṃ passi, rājā tussitvā purohitaṭṭhāneyeva patiṭṭhāpesi.
સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા રાજા આનન્દો અહોસિ, પુરોહિતો પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā rājā ānando ahosi, purohito pana ahameva ahosi’’nti.
પુણ્ણનદીજાતકવણ્ણના ચતુત્થા.
Puṇṇanadījātakavaṇṇanā catutthā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / જાતકપાળિ • Jātakapāḷi / ૨૧૪. પુણ્ણનદીજાતકં • 214. Puṇṇanadījātakaṃ