Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / વિભઙ્ગ-મૂલટીકા • Vibhaṅga-mūlaṭīkā |
૭. સતિપટ્ઠાનવિભઙ્ગો
7. Satipaṭṭhānavibhaṅgo
૧. સુત્તન્તભાજનીયં
1. Suttantabhājanīyaṃ
ઉદ્દેસવારવણ્ણના
Uddesavāravaṇṇanā
૩૫૫. તયો સતિપટ્ઠાનાતિ સતિપટ્ઠાન-સદ્દસ્સ અત્થુદ્ધારં કરોતિ, ન ઇધ પાળિયં વુત્તસ્સ સતિપટ્ઠાન-સદ્દસ્સ અત્થદસ્સનં. આદીસુ હિ સતિગોચરોતિ આદિ-સદ્દેન ‘‘ફસ્સસમુદયા વેદનાનં સમુદયો, નામરૂપસમુદયા ચિત્તસ્સ સમુદયો, મનસિકારસમુદયા ધમ્માનં સમુદયો’’તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૪૦૮) સતિપટ્ઠાનન્તિ વુત્તાનં સતિગોચરાનં દીપકે સુત્તપ્પદેસે સઙ્ગણ્હાતિ. એવં પટિસમ્ભિદાપાળિયમ્પિ અવસેસપાળિપ્પદેસદસ્સનત્થો આદિ-સદ્દો દટ્ઠબ્બો. દાનાદીનિપિ કરોન્તસ્સ રૂપાદીનિ કસિણાદીનિ ચ સતિયા ઠાનં હોતીતિ તંનિવારણત્થમાહ ‘‘પધાનં ઠાન’’ન્તિ. પ-સદ્દો હિ પધાનત્થદીપકોતિ અધિપ્પાયો.
355. Tayosatipaṭṭhānāti satipaṭṭhāna-saddassa atthuddhāraṃ karoti, na idha pāḷiyaṃ vuttassa satipaṭṭhāna-saddassa atthadassanaṃ. Ādīsu hi satigocaroti ādi-saddena ‘‘phassasamudayā vedanānaṃ samudayo, nāmarūpasamudayā cittassa samudayo, manasikārasamudayā dhammānaṃ samudayo’’ti (saṃ. ni. 5.408) satipaṭṭhānanti vuttānaṃ satigocarānaṃ dīpake suttappadese saṅgaṇhāti. Evaṃ paṭisambhidāpāḷiyampi avasesapāḷippadesadassanattho ādi-saddo daṭṭhabbo. Dānādīnipi karontassa rūpādīni kasiṇādīni ca satiyā ṭhānaṃ hotīti taṃnivāraṇatthamāha ‘‘padhānaṃ ṭhāna’’nti. Pa-saddo hi padhānatthadīpakoti adhippāyo.
અરિયોતિ અરિયં સેટ્ઠં સમ્માસમ્બુદ્ધમાહ. એત્થાતિ એતસ્મિં સળાયતનવિભઙ્ગસુત્તેતિ અત્થો. સુત્તેકદેસેન હિ સુત્તં દસ્સેતિ. તત્થ હિ –
Ariyoti ariyaṃ seṭṭhaṃ sammāsambuddhamāha. Etthāti etasmiṃ saḷāyatanavibhaṅgasutteti attho. Suttekadesena hi suttaṃ dasseti. Tattha hi –
‘‘તયો સતિપટ્ઠાના યદરિયો…પે॰… અરહતીતિ ઇતિ ખો પનેતં વુત્તં, કિઞ્ચેતં પટિચ્ચ વુત્તં? ઇધ, ભિક્ખવે, સત્થા સાવકાનં ધમ્મં દેસેતિ અનુકમ્પકો હિતેસી અનુકમ્પં ઉપાદાય ‘ઇદં વો હિતાય ઇદં વો સુખાયા’તિ. તસ્સ સાવકા ન સુસ્સૂસન્તિ, ન સોતં ઓદહન્તિ, ન અઞ્ઞા ચિત્તં ઉપટ્ઠાપેન્તિ, વોક્કમ્મ ચ સત્થુસાસના વત્તન્તિ. તત્ર, ભિક્ખવે, તથાગતો ન ચેવ અનત્તમનો હોતિ, ન ચ અનત્તમનતં પટિસંવેદેતિ, અનવસ્સુતો ચ વિહરતિ સતો સમ્પજાનો. ઇદં, ભિક્ખવે, પઠમં સતિપટ્ઠાનં. યદરિયો…પે॰… અરહતિ.
‘‘Tayo satipaṭṭhānā yadariyo…pe… arahatīti iti kho panetaṃ vuttaṃ, kiñcetaṃ paṭicca vuttaṃ? Idha, bhikkhave, satthā sāvakānaṃ dhammaṃ deseti anukampako hitesī anukampaṃ upādāya ‘idaṃ vo hitāya idaṃ vo sukhāyā’ti. Tassa sāvakā na sussūsanti, na sotaṃ odahanti, na aññā cittaṃ upaṭṭhāpenti, vokkamma ca satthusāsanā vattanti. Tatra, bhikkhave, tathāgato na ceva anattamano hoti, na ca anattamanataṃ paṭisaṃvedeti, anavassuto ca viharati sato sampajāno. Idaṃ, bhikkhave, paṭhamaṃ satipaṭṭhānaṃ. Yadariyo…pe… arahati.
‘‘પુન ચપરં ભિક્ખવે સત્થા…પે॰… ઇદં વો સુખાયાતિ. તસ્સ એકચ્ચે સાવકા ન સુસ્સૂસન્તિ…પે॰… વત્તન્તિ. એકચ્ચે સાવકા સુસ્સૂસન્તિ …પે॰… ન ચ વોક્કમ્મ સત્થુસાસના વત્તન્તિ. તત્ર, ભિક્ખવે, તથાગતો ન ચેવ અત્તમનો હોતિ, ન ચ અત્તમનતં પટિસંવેદેતિ. ન ચેવ અનત્તમનો હોતિ, ન ચ અનત્તમનતં પટિસંવેદેતિ. અત્તમનતઞ્ચ અનત્તમનતઞ્ચ તદુભયં અભિનિવજ્જેત્વા ઉપેક્ખકો ચ વિહરતિ સતો સમ્પજાનો. ઇદં, ભિક્ખવે, દુતિયં…પે॰….
‘‘Puna caparaṃ bhikkhave satthā…pe… idaṃ vo sukhāyāti. Tassa ekacce sāvakā na sussūsanti…pe… vattanti. Ekacce sāvakā sussūsanti …pe… na ca vokkamma satthusāsanā vattanti. Tatra, bhikkhave, tathāgato na ceva attamano hoti, na ca attamanataṃ paṭisaṃvedeti. Na ceva anattamano hoti, na ca anattamanataṃ paṭisaṃvedeti. Attamanatañca anattamanatañca tadubhayaṃ abhinivajjetvā upekkhako ca viharati sato sampajāno. Idaṃ, bhikkhave, dutiyaṃ…pe….
‘‘પુન ચપરં…પે॰… સુખાયાતિ. તસ્સ સાવકા સુસ્સૂસન્તિ…પે॰… વત્તન્તિ. તત્ર, ભિક્ખવે, તથાગતો અત્તમનો ચેવ હોતિ, અત્તમનતઞ્ચ પટિસંવેદેતિ, અનવસ્સુતો ચ વિહરતિ સતો સમ્પજાનો. ઇદં, ભિક્ખવે, તતિય’’ન્તિ (મ॰ નિ॰ ૩.૩૧૧) –
‘‘Puna caparaṃ…pe… sukhāyāti. Tassa sāvakā sussūsanti…pe… vattanti. Tatra, bhikkhave, tathāgato attamano ceva hoti, attamanatañca paṭisaṃvedeti, anavassuto ca viharati sato sampajāno. Idaṃ, bhikkhave, tatiya’’nti (ma. ni. 3.311) –
એવં પટિઘાનુનયેહિ અનવસ્સુતતા, નિચ્ચં ઉપટ્ઠિતસતિતા, તદુભયવીતિવત્તતા સતિપટ્ઠાનન્તિ વુત્તા. બુદ્ધાનમેવ કિર નિચ્ચં ઉપટ્ઠિતસતિતા હોતિ, ન પચ્ચેકબુદ્ધાદીનન્તિ.
Evaṃ paṭighānunayehi anavassutatā, niccaṃ upaṭṭhitasatitā, tadubhayavītivattatā satipaṭṭhānanti vuttā. Buddhānameva kira niccaṃ upaṭṭhitasatitā hoti, na paccekabuddhādīnanti.
પ-સદ્દો આરમ્ભં જોતેતિ, આરમ્ભો ચ પવત્તીતિ કત્વા આહ ‘‘પવત્તયિતબ્બતોતિ અત્થો’’તિ. સતિયા કરણભૂતાય પટ્ઠાનં પટ્ઠાપેતબ્બં સતિપટ્ઠાનં. અન-સદ્દઞ્હિ બહુલં-વચનેન કમ્મત્થં ઇચ્છન્તિ સદ્દવિદૂ, તથેવ કત્તુઅત્થમ્પિ ઇચ્છન્તીતિ પુન તતિયનયે ‘‘પતિટ્ઠાતીતિ પટ્ઠાન’’ન્તિ વુત્તં. તત્થ પ-સદ્દો ભુસત્થં પક્ખન્દનં દીપેતીતિ ‘‘ઓક્કન્તિત્વા પક્ખન્દિત્વા વત્તતીતિ અત્થો’’તિ આહ. પુન ભાવત્થે સતિ-સદ્દં પટ્ઠાન-સદ્દઞ્ચ વણ્ણેન્તો ‘‘અથ વા’’તિઆદિમાહ. તેન પુરિમત્થે સતિ-સદ્દો પટ્ઠાન-સદ્દો ચ કત્તુઅત્થોતિ વિઞ્ઞાયતિ.
Pa-saddo ārambhaṃ joteti, ārambho ca pavattīti katvā āha ‘‘pavattayitabbatoti attho’’ti. Satiyā karaṇabhūtāya paṭṭhānaṃ paṭṭhāpetabbaṃ satipaṭṭhānaṃ. Ana-saddañhi bahulaṃ-vacanena kammatthaṃ icchanti saddavidū, tatheva kattuatthampi icchantīti puna tatiyanaye ‘‘patiṭṭhātīti paṭṭhāna’’nti vuttaṃ. Tattha pa-saddo bhusatthaṃ pakkhandanaṃ dīpetīti ‘‘okkantitvā pakkhanditvā vattatīti attho’’ti āha. Puna bhāvatthe sati-saddaṃ paṭṭhāna-saddañca vaṇṇento ‘‘atha vā’’tiādimāha. Tena purimatthe sati-saddo paṭṭhāna-saddo ca kattuatthoti viññāyati.
વિસેસેન કાયો ચ વેદના ચ અસ્સાદસ્સ કારણન્તિ તપ્પહાનત્થં તેસં તણ્હાવત્થૂનં ઓળારિકસુખુમાનં અસુભદુક્ખતાદસ્સનાનિ મન્દતિક્ખપઞ્ઞેહિ તણ્હાચરિતેહિ સુકરાનીતિ તાનિ તેસં વિસુદ્ધિમગ્ગોતિ વુત્તાનિ, એવં દિટ્ઠિયા વિસેસકારણેસુ ચિત્તધમ્મેસુ અનિચ્ચાનત્તતાદસ્સનાનિ નાતિપભેદાતિપભેદગતેસુ તેસુ તપ્પહાનત્થં મન્દતિક્ખાનં દિટ્ઠિચરિતાનં સુકરાનીતિ તેસં તાનિ વિસુદ્ધિમગ્ગોતિ. તિક્ખો સમથયાનિકો ઓળારિકારમ્મણં પરિગ્ગણ્હન્તો તત્થ અટ્ઠત્વા ઝાનં સમાપજ્જિત્વા વુટ્ઠાય વેદનં પરિગ્ગણ્હાતીતિ આહ ‘‘ઓળારિકારમ્મણે અસણ્ઠહનતો’’તિ. વિપસ્સનાયાનિકસ્સ સુખુમે ચિત્તે ધમ્મેસુ ચ ચિત્તં પક્ખન્દતીતિ તદનુપસ્સનાનં તંવિસુદ્ધિમગ્ગતા વુત્તા.
Visesena kāyo ca vedanā ca assādassa kāraṇanti tappahānatthaṃ tesaṃ taṇhāvatthūnaṃ oḷārikasukhumānaṃ asubhadukkhatādassanāni mandatikkhapaññehi taṇhācaritehi sukarānīti tāni tesaṃ visuddhimaggoti vuttāni, evaṃ diṭṭhiyā visesakāraṇesu cittadhammesu aniccānattatādassanāni nātipabhedātipabhedagatesu tesu tappahānatthaṃ mandatikkhānaṃ diṭṭhicaritānaṃ sukarānīti tesaṃ tāni visuddhimaggoti. Tikkho samathayāniko oḷārikārammaṇaṃ pariggaṇhanto tattha aṭṭhatvā jhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya vedanaṃ pariggaṇhātīti āha ‘‘oḷārikārammaṇe asaṇṭhahanato’’ti. Vipassanāyānikassa sukhume citte dhammesu ca cittaṃ pakkhandatīti tadanupassanānaṃ taṃvisuddhimaggatā vuttā.
તેસં તત્થાતિ એત્થ તત્થ-સદ્દસ્સ પહાનત્થન્તિ એતેન યોજના. પઞ્ચ કામગુણા સવિસેસા કાયે લબ્ભન્તીતિ વિસેસેન કાયો કામોઘસ્સ વત્થુ, ભવે સુખગ્ગહણવસેન ભવસ્સાદો હોતીતિ ભવોઘસ્સ વેદના, સન્તતિઘનગ્ગહણવસેન ચિત્તે અત્તાભિનિવેસો હોતીતિ દિટ્ઠોઘસ્સ ચિત્તં, ધમ્મવિનિબ્ભોગસ્સ ધમ્માનં ધમ્મમત્તતાય ચ દુપ્પટિવિજ્ઝત્તા સમ્મોહો હોતીતિ અવિજ્જોઘસ્સ ધમ્મા, તસ્મા તેસુ તેસં પહાનત્થં ચત્તારોવ વુત્તા, દુક્ખાય વેદનાય પટિઘાનુસયો અનુસેતીતિ દુક્ખદુક્ખવિપરિણામદુક્ખસઙ્ખારદુક્ખભૂતા વેદના વિસેસેન બ્યાપાદકાયગન્થસ્સ વત્થુ, ચિત્તે નિચ્ચગ્ગહણવસેન સસ્સતસ્સ અત્તનો સીલેન સુદ્ધીતિઆદિપરામસનં હોતીતિ સીલબ્બતપરામાસસ્સ ચિત્તં, નામરૂપપરિચ્છેદેન ભૂતં ભૂતતો અપસ્સન્તસ્સ ભવવિભવદિટ્ઠિસઙ્ખાતો ઇદંસચ્ચાભિનિવેસો હોતીતિ તસ્સ ધમ્મા…પે॰… સુખવેદનાસ્સાદવસેન પરલોકનિરપેક્ખો ‘‘નત્થિ દિન્ન’’ન્તિઆદિપરામાસં ઉપ્પાદેતીતિ દિટ્ઠુપાદાનસ્સ વેદના. સન્તતિઘનગ્ગહણવસેન સરાગાદિચિત્તે સમ્મોહો હોતીતિ મોહાગતિયા ચિત્તં, ધમ્મસભાવાનવબોધેન ભયં હોતીતિ ભયાગતિયા ધમ્મા…પે॰… અવુત્તાનં વુત્તનયેન વત્થુભાવો યોજેતબ્બો.
Tesaṃ tatthāti ettha tattha-saddassa pahānatthanti etena yojanā. Pañca kāmaguṇā savisesā kāye labbhantīti visesena kāyo kāmoghassa vatthu, bhave sukhaggahaṇavasena bhavassādo hotīti bhavoghassa vedanā, santatighanaggahaṇavasena citte attābhiniveso hotīti diṭṭhoghassa cittaṃ, dhammavinibbhogassa dhammānaṃ dhammamattatāya ca duppaṭivijjhattā sammoho hotīti avijjoghassa dhammā, tasmā tesu tesaṃ pahānatthaṃ cattārova vuttā, dukkhāya vedanāya paṭighānusayo anusetīti dukkhadukkhavipariṇāmadukkhasaṅkhāradukkhabhūtā vedanā visesena byāpādakāyaganthassa vatthu, citte niccaggahaṇavasena sassatassa attano sīlena suddhītiādiparāmasanaṃ hotīti sīlabbataparāmāsassa cittaṃ, nāmarūpaparicchedena bhūtaṃ bhūtato apassantassa bhavavibhavadiṭṭhisaṅkhāto idaṃsaccābhiniveso hotīti tassa dhammā…pe… sukhavedanāssādavasena paralokanirapekkho ‘‘natthi dinna’’ntiādiparāmāsaṃ uppādetīti diṭṭhupādānassa vedanā. Santatighanaggahaṇavasena sarāgādicitte sammoho hotīti mohāgatiyā cittaṃ, dhammasabhāvānavabodhena bhayaṃ hotīti bhayāgatiyā dhammā…pe… avuttānaṃ vuttanayena vatthubhāvo yojetabbo.
‘‘આહારસમુદયા કાયસમુદયો, ફસ્સસમુદયા વેદનાસમુદયો (સં॰ નિ॰ ૫.૪૦૮), સઙ્ખારપચ્ચયા વિઞ્ઞાણં, વિઞ્ઞાણપચ્ચયા નામરૂપ’’ન્તિ (મ॰ નિ॰ ૩.૧૨૬; સં॰ નિ॰ ૨.૧; ઉદા॰ ૧) વચનતો કાયાદીનં સમુદયભૂતા કબળીકારાહારફસ્સમનોસઞ્ચેતનાવિઞ્ઞાણાહારા કાયાદિપરિજાનનેન પરિઞ્ઞાતા હોન્તીતિ આહ ‘‘ચતુબ્બિધાહારપરિઞ્ઞત્થ’’ન્તિ. પકરણનયોતિ તમ્બપણ્ણિભાસાય વણ્ણનાનયો. નેત્તિપેટકપ્પકરણે ધમ્મકથિકાનં યોજનાનયોતિપિ વદન્તિ.
‘‘Āhārasamudayā kāyasamudayo, phassasamudayā vedanāsamudayo (saṃ. ni. 5.408), saṅkhārapaccayā viññāṇaṃ, viññāṇapaccayā nāmarūpa’’nti (ma. ni. 3.126; saṃ. ni. 2.1; udā. 1) vacanato kāyādīnaṃ samudayabhūtā kabaḷīkārāhāraphassamanosañcetanāviññāṇāhārā kāyādiparijānanena pariññātā hontīti āha ‘‘catubbidhāhārapariññattha’’nti. Pakaraṇanayoti tambapaṇṇibhāsāya vaṇṇanānayo. Nettipeṭakappakaraṇe dhammakathikānaṃ yojanānayotipi vadanti.
સરણવસેનાતિ કાયાદીનં કુસલાદિધમ્માનઞ્ચ ધારણતાવસેન. સરન્તિ ગચ્છન્તિ એતાયાતિ સતીતિ ઇમસ્મિં અત્થે એકત્તે નિબ્બાને સમાગમો એકત્તસમોસરણં. એતદેવ હિ દસ્સેતું ‘‘યથા હી’’તિઆદિમાહ. એકનિબ્બાનપ્પવેસહેતુભૂતો વા સમાનતાય એકો સતિપટ્ઠાનસભાવો એકત્તં, તત્થ સમોસરણં તંસભાગતા એકત્તસમોસરણં. એકનિબ્બાનપ્પવેસહેતુભાવં પન દસ્સેતું ‘‘યથા હી’’તિઆદિમાહ. એતસ્મિં અત્થે સરણેકત્તસમોસરણાનિ સહ સતિપટ્ઠાનેકભાવસ્સ કારણત્તેન વુત્તાનીતિ દટ્ઠબ્બાનિ, પુરિમસ્મિં વિસું. સરણવસેનાતિ વા ગમનવસેનાતિ અત્થે સતિ તદેવ ગમનં સમોસરણન્તિ સમોસરણે વા સતિ-સદ્દત્થવસેન અવુચ્ચમાને ધારણતાવ સતીતિ સતિ-સદ્દત્થન્તરાભાવા પુરિમં સતિભાવસ્સ કારણં, પચ્છિમં એકભાવસ્સાતિ નિબ્બાનસમોસરણેપિ સહિતાનેવ તાનિ સતિપટ્ઠાનેકભાવસ્સ કારણાનિ.
Saraṇavasenāti kāyādīnaṃ kusalādidhammānañca dhāraṇatāvasena. Saranti gacchanti etāyāti satīti imasmiṃ atthe ekatte nibbāne samāgamo ekattasamosaraṇaṃ. Etadeva hi dassetuṃ ‘‘yathā hī’’tiādimāha. Ekanibbānappavesahetubhūto vā samānatāya eko satipaṭṭhānasabhāvo ekattaṃ, tattha samosaraṇaṃ taṃsabhāgatā ekattasamosaraṇaṃ. Ekanibbānappavesahetubhāvaṃ pana dassetuṃ ‘‘yathā hī’’tiādimāha. Etasmiṃ atthe saraṇekattasamosaraṇāni saha satipaṭṭhānekabhāvassa kāraṇattena vuttānīti daṭṭhabbāni, purimasmiṃ visuṃ. Saraṇavasenāti vā gamanavasenāti atthe sati tadeva gamanaṃ samosaraṇanti samosaraṇe vā sati-saddatthavasena avuccamāne dhāraṇatāva satīti sati-saddatthantarābhāvā purimaṃ satibhāvassa kāraṇaṃ, pacchimaṃ ekabhāvassāti nibbānasamosaraṇepi sahitāneva tāni satipaṭṭhānekabhāvassa kāraṇāni.
ચુદ્દસવિધેનાતિ ઇદં મહાસતિપટ્ઠાનસુત્તે (દી॰ નિ॰ ૨.૩૭૨ આદયો; મ॰ નિ॰ ૧.૧૦૫ આદયો) વુત્તાનં આનાપાનપબ્બાદીનં વસેન. તથા પઞ્ચવિધેન ધમ્માનુપસ્સનન્તિ એત્થાપિ દટ્ઠબ્બં. એત્થ ચ ઉટ્ઠાનકભણ્ડસદિસતા તંતંસતિપટ્ઠાનભાવનાનુભાવસ્સ દટ્ઠબ્બા. ભિક્ખુગોચરા હિ એતે. વુત્તઞ્હિ ‘‘ગોચરે, ભિક્ખવે, ચરથ સકે પેત્તિકે વિસયે’’તિઆદિ (સં॰ નિ॰ ૫.૩૭૨; દી॰ નિ॰ ૩.૮૦).
Cuddasavidhenāti idaṃ mahāsatipaṭṭhānasutte (dī. ni. 2.372 ādayo; ma. ni. 1.105 ādayo) vuttānaṃ ānāpānapabbādīnaṃ vasena. Tathā pañcavidhena dhammānupassananti etthāpi daṭṭhabbaṃ. Ettha ca uṭṭhānakabhaṇḍasadisatā taṃtaṃsatipaṭṭhānabhāvanānubhāvassa daṭṭhabbā. Bhikkhugocarā hi ete. Vuttañhi ‘‘gocare, bhikkhave, caratha sake pettike visaye’’tiādi (saṃ. ni. 5.372; dī. ni. 3.80).
કાયાનુપસ્સનાદિપટિપત્તિયા ભિક્ખુ હોતીતિ ભિક્ખું ‘‘કાયાનુપસ્સી વિહરતી’’તિઆદિના દસ્સેતિ ભિક્ખુમ્હિ તંનિયમતો. તેનાહ ‘‘પટિપત્તિયા વા ભિક્ખુભાવદસ્સનતો’’તિ.
Kāyānupassanādipaṭipattiyā bhikkhu hotīti bhikkhuṃ ‘‘kāyānupassī viharatī’’tiādinā dasseti bhikkhumhi taṃniyamato. Tenāha ‘‘paṭipattiyā vā bhikkhubhāvadassanato’’ti.
સમં ચરેય્યાતિ કાયાદિવિસમચરિયં પહાય કાયાદીહિ સમં ચરેય્ય. રાગાદિવૂપસમેન સન્તો, ઇન્દ્રિયદમનેન દન્તો, ચતુમગ્ગનિયમેન નિયતો, સેટ્ઠચારિતાય બ્રહ્મચારી. કાયદણ્ડાદિઓરોપનેન નિધાય દણ્ડં. સો એવરૂપો બાહિતપાપસમિતપાપભિન્નકિલેસતાહિ બ્રાહ્મણાદિસમઞ્ઞો વેદિતબ્બો.
Samaṃ careyyāti kāyādivisamacariyaṃ pahāya kāyādīhi samaṃ careyya. Rāgādivūpasamena santo, indriyadamanena danto, catumagganiyamena niyato, seṭṭhacāritāya brahmacārī. Kāyadaṇḍādioropanena nidhāya daṇḍaṃ. So evarūpo bāhitapāpasamitapāpabhinnakilesatāhi brāhmaṇādisamañño veditabbo.
કાયાનુપસ્સનાઉદ્દેસવણ્ણના
Kāyānupassanāuddesavaṇṇanā
અસમ્મિસ્સતોતિ વેદનાદયોપિ એત્થ સિતા, એત્થ પટિબદ્ધાતિ કાયે વેદનાદિઅનુપસ્સનાપસઙ્ગેપિ આપન્ને તદમિસ્સતોતિ અત્થો. અવયવીગાહસમઞ્ઞાતિધાવનસારાદાનાભિનિવેસનિસેધનત્થં કાયં અઙ્ગપચ્ચઙ્ગેહિ, તાનિ ચ કેસાદીહિ, કેસાદિકે ચ ભૂતુપાદાયરૂપેહિ વિનિબ્ભુજ્જન્તો ‘‘તથા ન કાયે’’તિઆદિમાહ. પાસાદાદિનગરાવયવસમૂહે અવયવીવાદિનોપિ અવયવીગાહં ન કરોન્તિ. નગરં નામ કોચિ અત્થો અત્થીતિ પન કેસઞ્ચિ સમઞ્ઞાતિધાવનં સિયાતિ ઇત્થિપુરિસાદિસમઞ્ઞાતિધાવને નગરનિદસ્સનં વુત્તં.
Asammissatoti vedanādayopi ettha sitā, ettha paṭibaddhāti kāye vedanādianupassanāpasaṅgepi āpanne tadamissatoti attho. Avayavīgāhasamaññātidhāvanasārādānābhinivesanisedhanatthaṃ kāyaṃ aṅgapaccaṅgehi, tāni ca kesādīhi, kesādike ca bhūtupādāyarūpehi vinibbhujjanto ‘‘tathā na kāye’’tiādimāha. Pāsādādinagarāvayavasamūhe avayavīvādinopi avayavīgāhaṃ na karonti. Nagaraṃ nāma koci attho atthīti pana kesañci samaññātidhāvanaṃ siyāti itthipurisādisamaññātidhāvane nagaranidassanaṃ vuttaṃ.
યં પસ્સતિ ઇત્થિં વા પુરિસં વા, નનુ ચક્ખુના ઇત્થિપુરિસદસ્સનં નત્થીતિ? સચ્ચં નત્થિ, ‘‘ઇત્થિં પસ્સામિ, પુરિસં પસ્સામી’’તિ પન પવત્તસઞ્ઞાય વસેન ‘‘યં પસ્સતી’’તિ વુત્તં. મિચ્છાદસ્સને વા દિટ્ઠિયા યં પસ્સતિ, ન તં દિટ્ઠં, તં રૂપાયતનં ન હોતિ, રૂપાયતનં વા તં ન હોતીતિ અત્થો. અથ વા તં કેસાદિભૂતુપાદાયસમૂહસઙ્ખાતં દિટ્ઠં ન હોતિ, દિટ્ઠં વા યથાવુત્તં ન હોતીતિ અત્થો. યં દિટ્ઠં તં ન પસ્સતીતિ યં રૂપાયતનં, કેસાદિભૂતુપાદાયસમૂહસઙ્ખાતં વા દિટ્ઠં, તં પઞ્ઞાચક્ખુના ભૂતતો ન પસ્સતીતિ અત્થો.
Yaṃ passati itthiṃ vā purisaṃ vā, nanu cakkhunā itthipurisadassanaṃ natthīti? Saccaṃ natthi, ‘‘itthiṃ passāmi, purisaṃ passāmī’’ti pana pavattasaññāya vasena ‘‘yaṃ passatī’’ti vuttaṃ. Micchādassane vā diṭṭhiyā yaṃ passati, na taṃ diṭṭhaṃ, taṃ rūpāyatanaṃ na hoti, rūpāyatanaṃ vā taṃ na hotīti attho. Atha vā taṃ kesādibhūtupādāyasamūhasaṅkhātaṃ diṭṭhaṃ na hoti, diṭṭhaṃ vā yathāvuttaṃ na hotīti attho. Yaṃ diṭṭhaṃ taṃ na passatīti yaṃ rūpāyatanaṃ, kesādibhūtupādāyasamūhasaṅkhātaṃ vā diṭṭhaṃ, taṃ paññācakkhunā bhūtato na passatīti attho.
ન અઞ્ઞધમ્માનુપસ્સીતિ ન અઞ્ઞસભાવાનુપસ્સી, અસુભાદિતો અઞ્ઞાકારાનુપસ્સી ન હોતીતિ વુત્તં હોતિ. પથવીકાયન્તિ કેસાદિપથવિં ધમ્મસમૂહત્તા કાયોતિ વદતિ, લક્ખણપથવિમેવ વા અનેકપ્પભેદસકલસરીરગતં પુબ્બાપરિયભાવેન પવત્તમાનં સમૂહવસેન ગહેત્વા કાયોતિ વદતિ, એવં અઞ્ઞત્થાપિ.
Na aññadhammānupassīti na aññasabhāvānupassī, asubhādito aññākārānupassī na hotīti vuttaṃ hoti. Pathavīkāyanti kesādipathaviṃ dhammasamūhattā kāyoti vadati, lakkhaṇapathavimeva vā anekappabhedasakalasarīragataṃ pubbāpariyabhāvena pavattamānaṃ samūhavasena gahetvā kāyoti vadati, evaṃ aññatthāpi.
અજ્ઝત્તબહિદ્ધાતિ અજ્ઝત્તબહિદ્ધાધમ્માનં ઘટિતારમ્મણં એકતો આરમ્મણભાવો નત્થીતિ અત્થો, અજ્ઝત્તબહિદ્ધા ધમ્મા વા ઘટિતારમ્મણં ઇદં નત્થીતિ અત્થો. તીસુ ભવેસુ કિલેસાનન્તિ ભવત્તયવિસયાનં કિલેસાનન્તિ અત્થો.
Ajjhattabahiddhāti ajjhattabahiddhādhammānaṃ ghaṭitārammaṇaṃ ekato ārammaṇabhāvo natthīti attho, ajjhattabahiddhā dhammā vā ghaṭitārammaṇaṃ idaṃ natthīti attho. Tīsu bhavesu kilesānanti bhavattayavisayānaṃ kilesānanti attho.
સબ્બત્થિકન્તિ સબ્બત્થ ભવં. સબ્બસ્મિં લીને ઉદ્ધટે ચ ચિત્તે ઇચ્છિતબ્બત્તા, સબ્બે વા લીને ઉદ્ધટે ચ ભાવેતબ્બા બોજ્ઝઙ્ગા અત્થિકા એતાયાતિ સબ્બત્થિકા. અન્તોસઙ્ખેપોતિ અન્તોઓલીયના કોસજ્જન્તિ અત્થો.
Sabbatthikanti sabbattha bhavaṃ. Sabbasmiṃ līne uddhaṭe ca citte icchitabbattā, sabbe vā līne uddhaṭe ca bhāvetabbā bojjhaṅgā atthikā etāyāti sabbatthikā. Antosaṅkhepoti antoolīyanā kosajjanti attho.
અવિસેસેન દ્વીહિપિ નીવરણપ્પહાનં વુત્તન્તિ કત્વા પુન એકેકેન વુત્તપ્પહાનવિસેસં દસ્સેતું ‘‘વિસેસેના’’તિ આહ, ‘‘વિનેય્ય નીવરણાની’’તિ અવત્વા અભિજ્ઝાદોમનસ્સવિનયસ્સ વા પયોજનં દસ્સેન્તો ‘‘વિસેસેના’’તિઆદિમાહ. કાયાનુપસ્સનાભાવનાય ઉજુવિપચ્ચનીકાનં અનુરોધવિરોધાદીનં પહાનદસ્સનઞ્હિ એતસ્સ પયોજનન્તિ. કાયભાવનાયાતિ કાયાનુપસ્સનાભાવના અધિપ્પેતા. તેનાતિ અનુરોધાદિપ્પહાનવચનેન.
Avisesena dvīhipi nīvaraṇappahānaṃ vuttanti katvā puna ekekena vuttappahānavisesaṃ dassetuṃ ‘‘visesenā’’ti āha, ‘‘vineyya nīvaraṇānī’’ti avatvā abhijjhādomanassavinayassa vā payojanaṃ dassento ‘‘visesenā’’tiādimāha. Kāyānupassanābhāvanāya ujuvipaccanīkānaṃ anurodhavirodhādīnaṃ pahānadassanañhi etassa payojananti. Kāyabhāvanāyāti kāyānupassanābhāvanā adhippetā. Tenāti anurodhādippahānavacanena.
સબ્બત્થિકકમ્મટ્ઠાનં બુદ્ધાનુસ્સતિ મેત્તા મરણસ્સતિ અસુભભાવના ચ. સતિસમ્પજઞ્ઞેન એતેન યોગિના પરિહરિયમાનં તં સબ્બત્થિકકમ્મટ્ઠાનં વુત્તં સતિસમ્પજઞ્ઞબલેન અવિચ્છિન્નસ્સ તસ્સ પરિહરિતબ્બત્તા, સતિયા વા સમથો વુત્તો સમાધિક્ખન્ધસઙ્ગહિતત્તા.
Sabbatthikakammaṭṭhānaṃ buddhānussati mettā maraṇassati asubhabhāvanā ca. Satisampajaññena etena yoginā parihariyamānaṃ taṃ sabbatthikakammaṭṭhānaṃ vuttaṃ satisampajaññabalena avicchinnassa tassa pariharitabbattā, satiyā vā samatho vutto samādhikkhandhasaṅgahitattā.
કાયાનુપસ્સનાઉદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Kāyānupassanāuddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
વેદનાનુપસ્સનાદિઉદ્દેસવણ્ણના
Vedanānupassanādiuddesavaṇṇanā
કેવલં પનિધાતિઆદિના ઇધ એત્તકં વેદિતબ્બન્તિ વેદિતબ્બં પરિચ્છેદં દસ્સેતિ. અદ્દમદક્ખીતિ દ્વેપિ એકત્થા. સમ્મદ્દસોતિ સમ્મા પસ્સકો.
Kevalaṃ panidhātiādinā idha ettakaṃ veditabbanti veditabbaṃ paricchedaṃ dasseti. Addamadakkhīti dvepi ekatthā. Sammaddasoti sammā passako.
સુખદુક્ખતોપિ ચાતિ સુખાદીનં ઠિતિવિપરિણામઞાણસુખતાય, વિપરિણામટ્ઠિતિઅઞ્ઞાણદુક્ખતાય ચ વુત્તત્તા તિસ્સોપિ ચ સુખતો તિસ્સોપિ ચ દુક્ખતો અનુપસ્સિતબ્બાતિ અત્થો.
Sukhadukkhatopi cāti sukhādīnaṃ ṭhitivipariṇāmañāṇasukhatāya, vipariṇāmaṭṭhitiaññāṇadukkhatāya ca vuttattā tissopi ca sukhato tissopi ca dukkhato anupassitabbāti attho.
રૂપાદિઆરમ્મણછન્દાદિઅધિપતિઞાણાદિસહજાતકામાવચરાદિભૂમિનાનત્તભેદાનં કુસલાકુસલતબ્બિપાકકિરિયાનાનત્તભેદસ્સ ચ આદિ-સદ્દેન સસઙ્ખારિકાસઙ્ખારિકસવત્થુકાવત્થુકાદિનાનત્તભેદાનઞ્ચ વસેનાતિ યોજેતબ્બં. સુઞ્ઞતાધમ્મસ્સાતિ ‘‘ધમ્મા હોન્તિ, ખન્ધા હોન્તી’’તિઆદિના (ધ॰ સ॰ ૧૨૧) સુઞ્ઞતાવારે આગતસુઞ્ઞતાસભાવસ્સ વસેન. કામઞ્ચેત્થાતિઆદિના પુબ્બે પહીનત્તા પુન પહાનં ન વત્તબ્બન્તિ ચોદનં દસ્સેતિ, મગ્ગચિત્તક્ખણે વા એકત્થ પહીનં સબ્બત્થ પહીનં હોતીતિ વિસું વિસું ન વત્તબ્બન્તિ. તત્થ પુરિમચોદનાય નાનાપુગ્ગલપરિહારો, પચ્છિમાય નાનાચિત્તક્ખણિકપરિહારો. લોકિયભાવનાય હિ કાયે પહીનં ન વેદનાદીસુ વિક્ખમ્ભિતં હોતિ. યદિપિ ન પવત્તેય્ય, ન પટિપક્ખભાવનાય તત્થ સા અભિજ્ઝાદોમનસ્સસ્સ અપ્પવત્તિ હોતીતિ પુન તપ્પહાનં વત્તબ્બમેવાતિ. ઉભયત્થ વા ઉભયં સમ્ભવતો યોજેતબ્બં. એકત્થ પહીનં સેસેસુપિ પહીનં હોતીતિ મગ્ગસતિપટ્ઠાનભાવનં, લોકિયભાવનાય વા સબ્બત્થ અપ્પવત્તિમત્તં સન્ધાય વુત્તં. ‘‘પઞ્ચપિ ખન્ધા લોકો’’તિ હિ ચતૂસુપિ વુત્તન્તિ.
Rūpādiārammaṇachandādiadhipatiñāṇādisahajātakāmāvacarādibhūminānattabhedānaṃ kusalākusalatabbipākakiriyānānattabhedassa ca ādi-saddena sasaṅkhārikāsaṅkhārikasavatthukāvatthukādinānattabhedānañca vasenāti yojetabbaṃ. Suññatādhammassāti ‘‘dhammā honti, khandhā hontī’’tiādinā (dha. sa. 121) suññatāvāre āgatasuññatāsabhāvassa vasena. Kāmañcetthātiādinā pubbe pahīnattā puna pahānaṃ na vattabbanti codanaṃ dasseti, maggacittakkhaṇe vā ekattha pahīnaṃ sabbattha pahīnaṃ hotīti visuṃ visuṃ na vattabbanti. Tattha purimacodanāya nānāpuggalaparihāro, pacchimāya nānācittakkhaṇikaparihāro. Lokiyabhāvanāya hi kāye pahīnaṃ na vedanādīsu vikkhambhitaṃ hoti. Yadipi na pavatteyya, na paṭipakkhabhāvanāya tattha sā abhijjhādomanassassa appavatti hotīti puna tappahānaṃ vattabbamevāti. Ubhayattha vā ubhayaṃ sambhavato yojetabbaṃ. Ekattha pahīnaṃsesesupi pahīnaṃ hotīti maggasatipaṭṭhānabhāvanaṃ, lokiyabhāvanāya vā sabbattha appavattimattaṃ sandhāya vuttaṃ. ‘‘Pañcapi khandhā loko’’ti hi catūsupi vuttanti.
વેદનાનુપસ્સનાદિઉદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Vedanānupassanādiuddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
ઉદ્દેસવારવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Uddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
કાયાનુપસ્સનાનિદ્દેસવણ્ણના
Kāyānupassanāniddesavaṇṇanā
૩૫૬. સબ્બપ્પકારવચનેન ઉદ્દેસે દસ્સિતા અજ્ઝત્તાદિઅનુપસ્સના પકારા ચ ગહિતા. તત્થ અન્તોગધા ચુદ્દસ પકારા, કાયગતાસતિસુત્તે વુત્તા કેસાદિવણ્ણકસિણારમ્મણચતુક્કજ્ઝાનપ્પકારા, લોકિયાદિપ્પકારા ચાતિ તેપિ ગહિતા એવ. નિદ્દેસે હિ એકપ્પકારનિદ્દેસેન નિદસ્સનમત્તં કતન્તિ, સબ્બપ્પકારગ્ગહણઞ્ચ બાહિરેસુપિ એકદેસસમ્ભવતો કતન્તિ દટ્ઠબ્બં.
356. Sabbappakāravacanena uddese dassitā ajjhattādianupassanā pakārā ca gahitā. Tattha antogadhā cuddasa pakārā, kāyagatāsatisutte vuttā kesādivaṇṇakasiṇārammaṇacatukkajjhānappakārā, lokiyādippakārā cāti tepi gahitā eva. Niddese hi ekappakāraniddesena nidassanamattaṃ katanti, sabbappakāraggahaṇañca bāhiresupi ekadesasambhavato katanti daṭṭhabbaṃ.
તિરિયં તચપરિચ્છિન્નન્તિ એત્થ નનુ કેસલોમનખાનં અતચપરિચ્છિન્નતા તચસ્સ ચ અત્થીતિ? યદિપિ અત્થિ, તચપરિચ્છિન્નબહુલતાય પન તચપરિચ્છિન્નતા ન ન હોતિ કાયસ્સાતિ એવં વુત્તં. તચો પરિયન્તો અસ્સાતિ તચપરિયન્તોતિ વુત્તોતિ એતેન પન વચનેન કાયેકદેસભૂતો તચો ગહિતો એવ. તપ્પટિબદ્ધા ચ કેસાદયો તદનુપવિટ્ઠમૂલા તચપરિયન્તાવ હોન્તીતિ દ્વત્તિંસાકારસમૂહો સબ્બોપિ કાયો તચપરિયન્તોતિ વુત્તોતિ વેદિતબ્બો.
Tiriyaṃ tacaparicchinnanti ettha nanu kesalomanakhānaṃ atacaparicchinnatā tacassa ca atthīti? Yadipi atthi, tacaparicchinnabahulatāya pana tacaparicchinnatā na na hoti kāyassāti evaṃ vuttaṃ. Taco pariyanto assāti tacapariyantoti vuttoti etena pana vacanena kāyekadesabhūto taco gahito eva. Tappaṭibaddhā ca kesādayo tadanupaviṭṭhamūlā tacapariyantāva hontīti dvattiṃsākārasamūho sabbopi kāyo tacapariyantoti vuttoti veditabbo.
‘‘પૂરં નાનપ્પકારસ્સા’’તિ વુત્તં, કે પન તે પકારા? યેહિ નાનપ્પકારં અસુચિ વુત્તન્તિ કેસા લોમાતિઆદિ વુત્તન્તિ ઇમમત્થં દીપેન્તો આહ ‘‘એતે કેસાદયો આકારા’’તિ. આકારા પકારાતિ હિ એકો અત્થો.
‘‘Pūraṃ nānappakārassā’’ti vuttaṃ, ke pana te pakārā? Yehi nānappakāraṃ asuci vuttanti kesā lomātiādi vuttanti imamatthaṃ dīpento āha ‘‘ete kesādayo ākārā’’ti. Ākārā pakārāti hi eko attho.
નિસિન્નસ્સ યાવ અપરિપ્ફન્દનિસજ્જામૂલકં દુક્ખં ઉપ્પજ્જતિ, યાવતા ઉટ્ઠાતિ વા, તાવ એકો નિસજ્જવારો. યેન વિધિના ઉગ્ગહે કુસલો હોતિ, સો સત્તવિધો વિધિ ‘‘ઉગ્ગહકોસલ્લ’’ન્તિ વુચ્ચતિ, તંનિબ્બત્તં વા ઞાણં.
Nisinnassa yāva aparipphandanisajjāmūlakaṃ dukkhaṃ uppajjati, yāvatā uṭṭhāti vā, tāva eko nisajjavāro. Yena vidhinā uggahe kusalo hoti, so sattavidho vidhi ‘‘uggahakosalla’’nti vuccati, taṃnibbattaṃ vā ñāṇaṃ.
પથવીધાતુબહુલભાવતો મત્થલુઙ્ગસ્સ કરીસાવસાને તન્તિઆરોપનમાહ. એત્થ પન મંસં…પે॰… વક્કં…પે॰… કેસાતિ એવં વક્કપઞ્ચકાદીસુ અનુલોમસજ્ઝાયં વત્વા પટિલોમસજ્ઝાયો પુરિમેહિ સમ્બન્ધો વુત્તો. સ્વાયં યે પરતો વિસું તિપઞ્ચાહં, પુરિમેહિ એકતો તિપઞ્ચાહન્તિ છપઞ્ચાહં સજ્ઝાયા વક્ખમાના, તેસુ આદિઅન્તદસ્સનવસેન વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બો. અનુલોમપટિલોમસજ્ઝાયેપિ હિ પટિલોમસજ્ઝાયો અન્તિમોતિ. સજ્ઝાયપ્પકારન્તરં વા એતમ્પીતિ વેદિતબ્બં. હત્થસઙ્ખલિકા અઙ્ગુલિપન્તિ. લક્ખણપટિવેધસ્સાતિ અસુભલક્ખણપટિવેધસ્સ, ધાતુલક્ખણપટિવેધસ્સ વા.
Pathavīdhātubahulabhāvato matthaluṅgassa karīsāvasāne tantiāropanamāha. Ettha pana maṃsaṃ…pe… vakkaṃ…pe… kesāti evaṃ vakkapañcakādīsu anulomasajjhāyaṃ vatvā paṭilomasajjhāyo purimehi sambandho vutto. Svāyaṃ ye parato visuṃ tipañcāhaṃ, purimehi ekato tipañcāhanti chapañcāhaṃ sajjhāyā vakkhamānā, tesu ādiantadassanavasena vuttoti daṭṭhabbo. Anulomapaṭilomasajjhāyepi hi paṭilomasajjhāyo antimoti. Sajjhāyappakārantaraṃ vā etampīti veditabbaṃ. Hatthasaṅkhalikā aṅgulipanti. Lakkhaṇapaṭivedhassāti asubhalakkhaṇapaṭivedhassa, dhātulakkhaṇapaṭivedhassa vā.
અત્તનો ભાગો સભાગો, સભાગેન પરિચ્છેદો સભાગપરિચ્છેદો, હેટ્ઠુપરિતિરિયન્તેહિ સકકોટ્ઠાસિકકેસન્તરાદીહિ ચ પરિચ્છેદોતિ અત્થો.
Attano bhāgo sabhāgo, sabhāgena paricchedo sabhāgaparicchedo, heṭṭhuparitiriyantehi sakakoṭṭhāsikakesantarādīhi ca paricchedoti attho.
ધાતુવિભઙ્ગો (મ॰ નિ॰ ૩.૩૪૨ આદયો) પુક્કુસાતિસુત્તં. સાધારણવસેનાતિ એત્તકેનેવ સિદ્ધે સબ્બ-ગ્ગહણં વણ્ણકસિણવસેન ચતુક્કજ્ઝાનિકસમથસાધારણત્તસ્સ ચ દસ્સનત્થં.
Dhātuvibhaṅgo (ma. ni. 3.342 ādayo) pukkusātisuttaṃ. Sādhāraṇavasenāti ettakeneva siddhe sabba-ggahaṇaṃ vaṇṇakasiṇavasena catukkajjhānikasamathasādhāraṇattassa ca dassanatthaṃ.
ઓક્કમનવિસ્સજ્જનન્તિ પટિપજ્જિતબ્બવજ્જેતબ્બે મગ્ગેતિ અત્થો. બહિદ્ધા પુથુત્તારમ્મણેતિ એત્થ કાયાનુપસ્સનં હિત્વા સુભાદિવસેન ગય્હમાના કેસાદયોપિ બહિદ્ધા પુથુત્તારમ્મણાનેવાતિ વેદિતબ્બા. ઉક્કુટ્ઠુક્કટ્ઠિટ્ઠાનેયેવ ઉટ્ઠહિત્વાતિ પુબ્બે વિય એકત્થ કતાય ઉક્કુટ્ઠિયા કમેન સબ્બતાલેસુ પતિત્વા ઉટ્ઠહિત્વા પરિયન્તતાલં આદિતાલઞ્ચ અગન્ત્વા તતો તતો તત્થ તત્થેવ કતાય ઉક્કુટ્ઠિયા ઉટ્ઠહિત્વાતિ અત્થો.
Okkamanavissajjananti paṭipajjitabbavajjetabbe maggeti attho. Bahiddhā puthuttārammaṇeti ettha kāyānupassanaṃ hitvā subhādivasena gayhamānā kesādayopi bahiddhā puthuttārammaṇānevāti veditabbā. Ukkuṭṭhukkaṭṭhiṭṭhāneyeva uṭṭhahitvāti pubbe viya ekattha katāya ukkuṭṭhiyā kamena sabbatālesu patitvā uṭṭhahitvā pariyantatālaṃ āditālañca agantvā tato tato tattha tattheva katāya ukkuṭṭhiyā uṭṭhahitvāti attho.
અધિચિત્તન્તિ સમથવિપસ્સનાચિત્તં. અનુયુત્તેનાતિ યુત્તપયુત્તેન, ભાવેન્તેનાતિ અત્થો. સમાધિનિમિત્તં ઉપલક્ખણાકારો સમાધિયેવ. મનસિ કાતબ્બન્તિ ચિત્તે કાતબ્બં, ઉપ્પાદેતબ્બન્તિ અત્થો. સમાધિકારણં વા આરમ્મણં સમાધિનિમિત્તં આવજ્જિતબ્બન્તિ અત્થો. ઠાનં અત્થીતિ વચનસેસો, તં ચિત્તં કોસજ્જાય સંવત્તેય્ય, એતસ્સ સંવત્તનસ્સ કારણં અત્થીતિ અત્થો. તં વા મનસિકરણં ચિત્તં કોસજ્જાય સંવત્તેય્યાતિ એતસ્સ ઠાનં કારણન્તિ અત્થો. ન ચ પભઙ્ગૂતિ કમ્મનિયભાવૂપગમનેન ચ પભિજ્જનસભાવન્તિ અત્થો.
Adhicittanti samathavipassanācittaṃ. Anuyuttenāti yuttapayuttena, bhāventenāti attho. Samādhinimittaṃ upalakkhaṇākāro samādhiyeva. Manasi kātabbanti citte kātabbaṃ, uppādetabbanti attho. Samādhikāraṇaṃ vā ārammaṇaṃ samādhinimittaṃ āvajjitabbanti attho. Ṭhānaṃ atthīti vacanaseso, taṃ cittaṃ kosajjāya saṃvatteyya, etassa saṃvattanassa kāraṇaṃ atthīti attho. Taṃ vā manasikaraṇaṃ cittaṃ kosajjāya saṃvatteyyāti etassa ṭhānaṃ kāraṇanti attho. Na ca pabhaṅgūti kammaniyabhāvūpagamanena ca pabhijjanasabhāvanti attho.
આલિમ્પેતીતિ આદીપેતિ જાલેતિ. તઞ્ચાતિ તં પિળન્ધનવિકતિસઙ્ખાતં અત્થં પયોજનં. અસ્સાતિ સુવણ્ણકારસ્સ અનુભોતિ સમ્ભોતિ સાધેતિ . અસ્સ વા સુવણ્ણસ્સ તં અત્થં સુવણ્ણકારો અનુભોતિ પાપુણાતિ.
Ālimpetīti ādīpeti jāleti. Tañcāti taṃ piḷandhanavikatisaṅkhātaṃ atthaṃ payojanaṃ. Assāti suvaṇṇakārassa anubhoti sambhoti sādheti . Assa vā suvaṇṇassa taṃ atthaṃ suvaṇṇakāro anubhoti pāpuṇāti.
અભિઞ્ઞાય ઇદ્ધિવિધાદિઞાણેન સચ્છિકરણીયસ્સ ઇદ્ધિવિધપચ્ચનુભવનાદિકસ્સ અભિઞ્ઞાસચ્છિકરણીયસ્સ. પચ્ચક્ખં યસ્સ અત્થિ, સો સક્ખિ, સક્ખિનો ભબ્બતા સક્ખિભબ્બતા, સક્ખિભવનતાતિ વુત્તં હોતિ. સક્ખિ ચ સો ભબ્બો ચાતિ વા સક્ખિભબ્બો. અયઞ્હિ ઇદ્ધિવિધાદીનં ભબ્બો, તત્થ ચ સક્ખીતિ સક્ખિભબ્બો, તસ્સ ભાવો સક્ખિભબ્બતા, તં પાપુણાતિ. આયતનેતિ પુબ્બહેતાદિકે કારણે સતિ.
Abhiññāya iddhividhādiñāṇena sacchikaraṇīyassa iddhividhapaccanubhavanādikassa abhiññāsacchikaraṇīyassa. Paccakkhaṃ yassa atthi, so sakkhi, sakkhino bhabbatā sakkhibhabbatā, sakkhibhavanatāti vuttaṃ hoti. Sakkhi ca so bhabbo cāti vā sakkhibhabbo. Ayañhi iddhividhādīnaṃ bhabbo, tattha ca sakkhīti sakkhibhabbo, tassa bhāvo sakkhibhabbatā, taṃ pāpuṇāti. Āyataneti pubbahetādike kāraṇe sati.
સીતિભાવન્તિ નિબ્બાનં, કિલેસદરથવૂપસમં વા. સમ્પહંસેતીતિ સમપવત્તં ચિત્તં તથાપવત્તિયા પઞ્ઞાય તોસેતિ ઉત્તેજેતિ. યદા વા નિરસ્સાદં ચિત્તં ભાવનાય ન પક્ખન્દતિ, તદા જાતિઆદીનિ સંવેગવત્થૂનિ પચ્ચવેક્ખિત્વા સમ્પહંસેતિ સમુત્તેજેતિ.
Sītibhāvanti nibbānaṃ, kilesadarathavūpasamaṃ vā. Sampahaṃsetīti samapavattaṃ cittaṃ tathāpavattiyā paññāya toseti uttejeti. Yadā vā nirassādaṃ cittaṃ bhāvanāya na pakkhandati, tadā jātiādīni saṃvegavatthūni paccavekkhitvā sampahaṃseti samuttejeti.
તિરિયં અઞ્ઞમઞ્ઞેન પરિચ્છિન્ના, કથં? દ્વે કેસા એકતો નત્થીતિ. આસયોતિ નિસ્સયો, પચ્ચયોતિ અત્થો.
Tiriyaṃ aññamaññena paricchinnā, kathaṃ? Dve kesā ekato natthīti. Āsayoti nissayo, paccayoti attho.
નખા તિરિયં અઞ્ઞમઞ્ઞેન પરિચ્છિન્નાતિ વિસું વવત્થિતતં સન્ધાય વુત્તં. તમેવ હિ અત્થં દસ્સેતું ‘‘દ્વે નખા એકતો નત્થી’’તિ આહાતિ.
Nakhā tiriyaṃ aññamaññena paricchinnāti visuṃ vavatthitataṃ sandhāya vuttaṃ. Tameva hi atthaṃ dassetuṃ ‘‘dve nakhā ekato natthī’’ti āhāti.
સુખુમમ્પીતિ યથાવુત્તઓળારિકચમ્મતો સુખુમં અન્તોમુખચમ્માદિ. કોટ્ઠાસેસુ વા તચેન પરિચ્છિન્નત્તા યં દુરુપલક્ખણીયં, તં ‘‘સુખુમ’’ન્તિ વુત્તં. તઞ્હિ વુત્તનયેન તચં વિવરિત્વા પસ્સન્તસ્સ પાકટં હોતીતિ.
Sukhumampīti yathāvuttaoḷārikacammato sukhumaṃ antomukhacammādi. Koṭṭhāsesu vā tacena paricchinnattā yaṃ durupalakkhaṇīyaṃ, taṃ ‘‘sukhuma’’nti vuttaṃ. Tañhi vuttanayena tacaṃ vivaritvā passantassa pākaṭaṃ hotīti.
તાલગુળપટલં નામ પક્કતાલફલલસિકં તાલપટ્ટિકાય લિમ્પિત્વા સુક્ખાપેત્વા ઉદ્ધરિત્વા ગહિતપટલં.
Tālaguḷapaṭalaṃ nāma pakkatālaphalalasikaṃ tālapaṭṭikāya limpitvā sukkhāpetvā uddharitvā gahitapaṭalaṃ.
એવં તિમત્તાનીતિ એવં-મત્ત-સદ્દેહિ ગોપ્ફકટ્ઠિકાદીનિ અવુત્તાનિપિ દસ્સેતીતિ વેદિતબ્બં. કીળાગોળકાનિ સુત્તેન બન્ધિત્વા અઞ્ઞમઞ્ઞં ઘટ્ટેત્વા કીળનગોળકાનિ.
Evaṃ timattānīti evaṃ-matta-saddehi gopphakaṭṭhikādīni avuttānipi dassetīti veditabbaṃ. Kīḷāgoḷakāni suttena bandhitvā aññamaññaṃ ghaṭṭetvā kīḷanagoḷakāni.
તત્થ જઙ્ઘટ્ઠિકસ્સ પતિટ્ઠિતટ્ઠાનન્તિ જણ્ણુકટ્ઠિમ્હિ પવિસિત્વા ઠિતટ્ઠાનન્તિ અધિપ્પાયો. તેન અટ્ઠિના પતિટ્ઠિતટ્ઠાનં યં કટિટ્ઠિનો, તં અગ્ગછિન્નમહાપુન્નાગફલસદિસં. સીસકપટ્ટવેઠકં વેઠેત્વા ઠપિતસીસમયં પટ્ટકં. સુત્તકન્તનસલાકાવિદ્ધા ગોળકા વટ્ટનાતિ વુચ્ચન્તિ, વટ્ટનાનં આવલિ વટ્ટનાવલિ. અવલેખનસત્થકં ઉચ્છુતચાવલેખનસત્થકં.
Tattha jaṅghaṭṭhikassa patiṭṭhitaṭṭhānanti jaṇṇukaṭṭhimhi pavisitvā ṭhitaṭṭhānanti adhippāyo. Tena aṭṭhinā patiṭṭhitaṭṭhānaṃ yaṃ kaṭiṭṭhino, taṃ aggachinnamahāpunnāgaphalasadisaṃ. Sīsakapaṭṭaveṭhakaṃ veṭhetvā ṭhapitasīsamayaṃ paṭṭakaṃ. Suttakantanasalākāviddhā goḷakā vaṭṭanāti vuccanti, vaṭṭanānaṃ āvali vaṭṭanāvali. Avalekhanasatthakaṃ ucchutacāvalekhanasatthakaṃ.
વક્કભાગેન પરિચ્છિન્નન્તિ વક્કપરિયન્તભાગેન પરિચ્છિન્નં.
Vakkabhāgena paricchinnanti vakkapariyantabhāgena paricchinnaṃ.
સક્ખરસુધાવણ્ણન્તિ મરુમ્પેહિ કતસુધાવણ્ણં. ‘‘સેતસક્ખરસુધાવણ્ણ’’ન્તિ ચ પાઠં વદન્તિ, સેતસક્ખરાવણ્ણં સુધાવણ્ણઞ્ચાતિ અત્થો.
Sakkharasudhāvaṇṇanti marumpehi katasudhāvaṇṇaṃ. ‘‘Setasakkharasudhāvaṇṇa’’nti ca pāṭhaṃ vadanti, setasakkharāvaṇṇaṃ sudhāvaṇṇañcāti attho.
યત્થ અન્નપાનં નિપતિત્વા તિટ્ઠતીતિ સમ્બન્ધો.
Yattha annapānaṃ nipatitvā tiṭṭhatīti sambandho.
વિસમચ્છિન્નકલાપો વિસમં ઉદકં પગ્ઘરતિ, એવમેવ સરીરં કેસકૂપાદિવિવરેહિ ઉપરિ હેટ્ઠા તિરિયઞ્ચ વિસમં પગ્ઘરતીતિ દસ્સેતું વિસમચ્છિન્ન-ગ્ગહણં કરોતિ.
Visamacchinnakalāpo visamaṃ udakaṃ paggharati, evameva sarīraṃ kesakūpādivivarehi upari heṭṭhā tiriyañca visamaṃ paggharatīti dassetuṃ visamacchinna-ggahaṇaṃ karoti.
અતિકટુકઅચ્ચુણ્હાદિકો વિસભાગાહારો ઉણ્હકાલે પવત્તમાનાનં ધાતૂનં વિસભાગત્તા.
Atikaṭukaaccuṇhādiko visabhāgāhāro uṇhakāle pavattamānānaṃ dhātūnaṃ visabhāgattā.
એકત્તારમ્મણબલેનેવ વાતિ વિક્ખમ્ભિતનીવરણેન સુસમાહિતચિત્તેન ઉપટ્ઠિતસ્સ નાનારમ્મણવિપ્ફન્દનવિરહેન એકસભાવસ્સ આરમ્મણસ્સ વસેન. તઞ્હિ એકત્તારમ્મણં ઉપટ્ઠહમાનમેવ અત્તનિ અભિરતિં, સાતિસયં ફરણપીતિં, ઇટ્ઠાકારાનુભવનઞ્ચ સોમનસ્સં ઉપ્પાદેતિ. ન હિ અભિરતિસોમનસ્સેહિ વિના અનતિક્કન્તપીતિસુખસ્સ એકત્તુપટ્ઠાનં અત્થીતિ.
Ekattārammaṇabaleneva vāti vikkhambhitanīvaraṇena susamāhitacittena upaṭṭhitassa nānārammaṇavipphandanavirahena ekasabhāvassa ārammaṇassa vasena. Tañhi ekattārammaṇaṃ upaṭṭhahamānameva attani abhiratiṃ, sātisayaṃ pharaṇapītiṃ, iṭṭhākārānubhavanañca somanassaṃ uppādeti. Na hi abhiratisomanassehi vinā anatikkantapītisukhassa ekattupaṭṭhānaṃ atthīti.
અવિસેસતો પન સાધારણવસેનાતિ પટિકૂલધાતુવણ્ણવિસેસં અકત્વા સમથવિપસ્સનાસાધારણવસેનાતિ અત્થો. તિવિધેનાતિ અનુલોમાદિના વક્ખમાનેન. છ માસેતિ અદ્ધમાસે ઊનેપિ માસપરિચ્છેદેન પરિચ્છિજ્જમાને સજ્ઝાયે છ માસા પરિચ્છેદકા હોન્તીતિ કત્વા વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. પરિચ્છિજ્જમાનસ્સ માસન્તરગમનનિવારણઞ્હિ છમાસગ્ગહણં, ન સકલછમાસે પરિવત્તદસ્સનત્થં. આચરિયાતિ અટ્ઠકથાચરિયા.
Avisesatopana sādhāraṇavasenāti paṭikūladhātuvaṇṇavisesaṃ akatvā samathavipassanāsādhāraṇavasenāti attho. Tividhenāti anulomādinā vakkhamānena. Cha māseti addhamāse ūnepi māsaparicchedena paricchijjamāne sajjhāye cha māsā paricchedakā hontīti katvā vuttanti veditabbaṃ. Paricchijjamānassa māsantaragamananivāraṇañhi chamāsaggahaṇaṃ, na sakalachamāse parivattadassanatthaṃ. Ācariyāti aṭṭhakathācariyā.
લક્ખણન્તિ ધાતુપટિકૂલલક્ખણં. જનં ન અરહન્તીતિ અજઞ્ઞા, જને પવેસેતું અયુત્તા જિગુચ્છનીયાતિ વુત્તં હોતિ.
Lakkhaṇanti dhātupaṭikūlalakkhaṇaṃ. Janaṃ na arahantīti ajaññā, jane pavesetuṃ ayuttā jigucchanīyāti vuttaṃ hoti.
પટિપાટિયા અટ્ઠીનીતિ પટિપાટિયા અટ્ઠીનિ કોટિયા ઠિતાનિ. ન એત્થ કોચિ અત્તા નામ અત્થિ, અટ્ઠીનિ એવ અટ્ઠિપુઞ્જમત્તો એવાયં સઙ્ઘાટોતિ દસ્સેતિ . અનેકસન્ધિયમિતોતિ અનેકેહિ સન્ધીહિ યમિતો સમ્બદ્ધો સો અટ્ઠિપુઞ્જોતિ દસ્સેતિ. ન કેહિચીતિ યમેન્તં અત્તાનં પટિસેધેતિ. ચોદિતો જરાય મરણાભિમુખગમનેન ચોદિતો.
Paṭipāṭiyā aṭṭhīnīti paṭipāṭiyā aṭṭhīni koṭiyā ṭhitāni. Na ettha koci attā nāma atthi, aṭṭhīni eva aṭṭhipuñjamatto evāyaṃ saṅghāṭoti dasseti . Anekasandhiyamitoti anekehi sandhīhi yamito sambaddho so aṭṭhipuñjoti dasseti. Na kehicīti yamentaṃ attānaṃ paṭisedheti. Codito jarāya maraṇābhimukhagamanena codito.
મહાભૂતં ઉપાદારૂપેન પરિચ્છિન્નં ‘‘નીલં પીતં સુગન્ધં દુગ્ગન્ધ’’ન્તિઆદિના. ઉપાદારૂપં મહાભૂતેન તન્નિસ્સિતસ્સ તસ્સ તતો બહિ અભાવા. છાયાતપાનં આતપપચ્ચયછાયુપ્પાદકભાવો અઞ્ઞમઞ્ઞપરિચ્છેદકતા. રૂપક્ખન્ધસ્સ પરિગ્ગહિતત્તા તદન્તોગધાનં ચક્ખાદિઆયતનદ્વારાનં વસેન તંતંદ્વારિકા અરૂપિનો ખન્ધા પાકટા હોન્તિ, આયતનાનિ ચ દ્વારાનિ ચ આયતનદ્વારાનીતિ વા અત્થો. તેન રૂપાયતનાદીનઞ્ચ વસેનાતિ વુત્તં હોતિ.
Mahābhūtaṃ upādārūpena paricchinnaṃ ‘‘nīlaṃ pītaṃ sugandhaṃ duggandha’’ntiādinā. Upādārūpaṃ mahābhūtena tannissitassa tassa tato bahi abhāvā. Chāyātapānaṃ ātapapaccayachāyuppādakabhāvo aññamaññaparicchedakatā. Rūpakkhandhassa pariggahitattā tadantogadhānaṃ cakkhādiāyatanadvārānaṃ vasena taṃtaṃdvārikā arūpino khandhā pākaṭā honti, āyatanāni ca dvārāni ca āyatanadvārānīti vā attho. Tena rūpāyatanādīnañca vasenāti vuttaṃ hoti.
સપ્પચ્ચયાતિ સપ્પચ્ચયભાવા, પચ્ચયાયત્તં હુત્વા નિબ્બત્તન્તિ વુત્તં હોતિ. સમાનો વા સદિસો યુત્તો પચ્ચયો સપ્પચ્ચયો, તસ્મા સપ્પચ્ચયા.
Sappaccayāti sappaccayabhāvā, paccayāyattaṃ hutvā nibbattanti vuttaṃ hoti. Samāno vā sadiso yutto paccayo sappaccayo, tasmā sappaccayā.
એત્તકોતિ યથાવુત્તેન આકારેન પગુણો કોટ્ઠાસો. ઉગ્ગહોવ ઉગ્ગહસન્ધિ. વણ્ણાદિમુખેન હિ ઉપટ્ઠાનં એત્થ સન્ધીયતિ સમ્બજ્ઝતીતિ ‘‘સન્ધી’’તિ વુચ્ચતિ.
Ettakoti yathāvuttena ākārena paguṇo koṭṭhāso. Uggahova uggahasandhi. Vaṇṇādimukhena hi upaṭṭhānaṃ ettha sandhīyati sambajjhatīti ‘‘sandhī’’ti vuccati.
ઉપટ્ઠાતીતિ વણ્ણાદિવસેન ઉપટ્ઠાતીતિ અત્થો. પઞ્ચઙ્ગસમન્નાગતેતિ નાતિદૂરનાચ્ચાસન્નગમનાગમનસમ્પન્નન્તિ એકઙ્ગં, દિવા અબ્બોકિણ્ણં રત્તિં અપ્પસદ્દં અપ્પનિગ્ઘોસન્તિ એકં, અપ્પડંસમકસવાતાતપસરીસપસમ્ફસ્સન્તિ એકં, તસ્મિં ખો પન સેનાસને વિહરન્તસ્સ અપ્પકસિરેન ઉપ્પજ્જતિ ચીવર…પે॰… પરિક્ખારોતિ એકં, તસ્મિં પન સેનાસને થેરા ભિક્ખૂ વિહરન્તિ બહુસ્સુતાતિ એકં (અ॰ નિ॰ ૧૦.૧૧). પઞ્ચઙ્ગસમન્નાગતેનાતિ અપ્પાબાધાસાઠેય્યસદ્ધાપઞ્ઞાવીરિયેહિ પધાનિયઙ્ગેહિ સમન્નાગતેન.
Upaṭṭhātīti vaṇṇādivasena upaṭṭhātīti attho. Pañcaṅgasamannāgateti nātidūranāccāsannagamanāgamanasampannanti ekaṅgaṃ, divā abbokiṇṇaṃ rattiṃ appasaddaṃ appanigghosanti ekaṃ, appaḍaṃsamakasavātātapasarīsapasamphassanti ekaṃ, tasmiṃ kho pana senāsane viharantassa appakasirena uppajjati cīvara…pe… parikkhāroti ekaṃ, tasmiṃ pana senāsane therā bhikkhū viharanti bahussutāti ekaṃ (a. ni. 10.11). Pañcaṅgasamannāgatenāti appābādhāsāṭheyyasaddhāpaññāvīriyehi padhāniyaṅgehi samannāgatena.
ઉટ્ઠાનકદાયન્તિ તેહિ ખેત્તેહિ ઉટ્ઠાનકં, તેહિ દાતબ્બધઞ્ઞન્તિ અત્થો. એત્થ ચ અટ્ઠકુમ્ભદાયકખેત્તં વિય મુખધોવનકિચ્ચં, સોળસકુમ્ભદાયકં વિય ખાદનભુઞ્જનકિચ્ચં દટ્ઠબ્બં લહુકગરુકભાવતો. તતો પન યં દુક્ખં નિબ્બત્તતિ, તં અઞ્ઞઞ્ચ દ્વત્તિંસાકારમનસિકારેન ચ નિવત્તતીતિ આહ ‘‘એત્થેવ કમ્મં કાતબ્બ’’ન્તિ. એત્તાવતાતિ એકદિવસં તિંસ વારે મનસિકારટ્ઠપનેન.
Uṭṭhānakadāyanti tehi khettehi uṭṭhānakaṃ, tehi dātabbadhaññanti attho. Ettha ca aṭṭhakumbhadāyakakhettaṃ viya mukhadhovanakiccaṃ, soḷasakumbhadāyakaṃ viya khādanabhuñjanakiccaṃ daṭṭhabbaṃ lahukagarukabhāvato. Tato pana yaṃ dukkhaṃ nibbattati, taṃ aññañca dvattiṃsākāramanasikārena ca nivattatīti āha ‘‘ettheva kammaṃ kātabba’’nti. Ettāvatāti ekadivasaṃ tiṃsa vāre manasikāraṭṭhapanena.
સહસ્સુદ્ધારં સાધેત્વાતિ સહસ્સવડ્ઢિતં ઇણં યોજેત્વા. ઉદ્ધરિતબ્બોતિ ઉદ્ધારોતિ હિ વડ્ઢિ વુચ્ચતીતિ. સુદ્ધચિત્તેનાતિ વિક્ખેપાદિકિલેસવિરહિતચિત્તેન. કેસાદીસુ તચે રજ્જન્તા સુચ્છવિચમ્મં તચોતિ ગહેત્વા ‘‘સુવણ્ણાદિવણ્ણો મે તચો’’તિઆદિના રજ્જન્તિ.
Sahassuddhāraṃsādhetvāti sahassavaḍḍhitaṃ iṇaṃ yojetvā. Uddharitabboti uddhāroti hi vaḍḍhi vuccatīti. Suddhacittenāti vikkhepādikilesavirahitacittena. Kesādīsu tace rajjantā succhavicammaṃ tacoti gahetvā ‘‘suvaṇṇādivaṇṇo me taco’’tiādinā rajjanti.
તેસુ દ્વે એકમગ્ગં પટિપજ્જમાના નામ ન હોન્તીતિ યથા તથા વા પલાયન્તીતિ અત્થો. તત્થ રાગાદિવત્થુભાવેન દ્વત્તિંસાકારાનં ચોરસદિસતા અનત્થાવહતા દટ્ઠબ્બા.
Tesu dve ekamaggaṃ paṭipajjamānā nāma na hontīti yathā tathā vā palāyantīti attho. Tattha rāgādivatthubhāvena dvattiṃsākārānaṃ corasadisatā anatthāvahatā daṭṭhabbā.
કમ્મમેવ વિસેસાધિગમસ્સ ઠાનન્તિ કમ્મટ્ઠાનં ભાવના વુચ્ચતિ. તેનાહ ‘‘મનસિકરોન્તસ્સ અપ્પનં પાપુણાતી’’તિ. કમ્મસ્સ વા ભાવનાય ઠાનં આરમ્મણં અપ્પનારમ્મણભાવૂપગમનેન અપ્પનં પાપુણાતીતિ વુત્તં.
Kammameva visesādhigamassa ṭhānanti kammaṭṭhānaṃ bhāvanā vuccati. Tenāha ‘‘manasikarontassa appanaṃ pāpuṇātī’’ti. Kammassa vā bhāvanāya ṭhānaṃ ārammaṇaṃ appanārammaṇabhāvūpagamanena appanaṃ pāpuṇātīti vuttaṃ.
માનજાતિકોતિ એતેન લઙ્ઘનસમત્થતાયોગેન ઉપસમરહિતતં દસ્સેતિ. ચિત્તમ્પિ હિ તથા નાનારમ્મણેસુ વડ્ઢિતં ઉપસમરહિતન્તિ દસ્સેતબ્બન્તિ.
Mānajātikoti etena laṅghanasamatthatāyogena upasamarahitataṃ dasseti. Cittampi hi tathā nānārammaṇesu vaḍḍhitaṃ upasamarahitanti dassetabbanti.
હત્થે ગહિતપઞ્હવત્થુ પાકતિકમેવાતિ વિસુદ્ધિમગ્ગે વુત્તતં સન્ધાયાહ. તત્થ હિ વુત્તં –
Hatthe gahitapañhavatthu pākatikamevāti visuddhimagge vuttataṃ sandhāyāha. Tattha hi vuttaṃ –
‘‘માલકત્થેરો કિર દીઘભાણકઅભયત્થેરં હત્થે ગહેત્વા ‘આવુસો અભય, ઇમં તાવ પઞ્હં ઉગ્ગણ્હાહી’તિ વત્વા આહ ‘માલકત્થેરો દ્વત્તિંસકોટ્ઠાસેસુ દ્વત્તિંસપઠમજ્ઝાનલાભી, સચે રત્તિં એકં, દિવા એકં સમાપજ્જતિ, અતિરેકડ્ઢમાસેન પુન સમ્પજ્જતિ. સચે પન દેવસિકં એકમેવ સમાપજ્જતિ, અતિરેકમાસેન પુન સમ્પજ્જતી’’’તિ.
‘‘Mālakatthero kira dīghabhāṇakaabhayattheraṃ hatthe gahetvā ‘āvuso abhaya, imaṃ tāva pañhaṃ uggaṇhāhī’ti vatvā āha ‘mālakatthero dvattiṃsakoṭṭhāsesu dvattiṃsapaṭhamajjhānalābhī, sace rattiṃ ekaṃ, divā ekaṃ samāpajjati, atirekaḍḍhamāsena puna sampajjati. Sace pana devasikaṃ ekameva samāpajjati, atirekamāsena puna sampajjatī’’’ti.
ઇદં પન એકં મનસિકરોન્તસ્સ એકં પાટિયેક્કં મનસિકરોન્તસ્સ દ્વત્તિંસાતિ એતસ્સ સાધનત્થં નિદસ્સનવસેન આનીતન્તિ દટ્ઠબ્બં.
Idaṃ pana ekaṃ manasikarontassa ekaṃ pāṭiyekkaṃ manasikarontassa dvattiṃsāti etassa sādhanatthaṃ nidassanavasena ānītanti daṭṭhabbaṃ.
અનુપાદિન્નકપક્ખે ઠિતાનીતિ એતેન ચેતિયપબ્બતવાસી મહાતિસ્સત્થેરો વિય, સઙ્ઘરક્ખિતત્થેરુપટ્ઠાકસામણેરો વિય ચ અનુપાદિન્નકપક્ખે ઠપેત્વા ગહેતું સક્કોન્તસ્સ દસવિધાસુભવસેન જીવમાનકસરીરેપિ ઉપટ્ઠિતે ઉપચારપ્પત્તિ દસ્સિતા હોતીતિ વેદિતબ્બા. ‘‘અત્થિસ્સ કાયે’’તિ પન સત્તવસેન કેસાદીસુ ગય્હમાનેસુ યથા ‘‘ઇમસ્મિં કાયે’’તિ સત્ત-ગ્ગહણરહિતે અહંકારવત્થુમ્હિ વિદ્ધસ્તાહંકારે સદા સન્નિહિતે પાકટે ચ અત્તનો કાયે ઉપટ્ઠાનં હોતિ, ન તથા તત્થાતિ અપ્પનં અપ્પત્તા આદીનવાનુપસ્સનાવ તત્થ હોતીતિ અધિપ્પાયેનાહ ‘‘અસુભાનુપસ્સનાસઙ્ખાતા પન વિપસ્સનાભાવના હોતીતિ વેદિતબ્બા’’તિ.
Anupādinnakapakkhe ṭhitānīti etena cetiyapabbatavāsī mahātissatthero viya, saṅgharakkhitattherupaṭṭhākasāmaṇero viya ca anupādinnakapakkhe ṭhapetvā gahetuṃ sakkontassa dasavidhāsubhavasena jīvamānakasarīrepi upaṭṭhite upacārappatti dassitā hotīti veditabbā. ‘‘Atthissa kāye’’ti pana sattavasena kesādīsu gayhamānesu yathā ‘‘imasmiṃ kāye’’ti satta-ggahaṇarahite ahaṃkāravatthumhi viddhastāhaṃkāre sadā sannihite pākaṭe ca attano kāye upaṭṭhānaṃ hoti, na tathā tatthāti appanaṃ appattā ādīnavānupassanāva tattha hotīti adhippāyenāha ‘‘asubhānupassanāsaṅkhātā pana vipassanābhāvanā hotīti veditabbā’’ti.
૩૫૭. આદિમ્હિ સેવના આસેવના, વડ્ઢનં ભાવના, પુનપ્પુનં કરણં બહુલીકમ્મન્તિ અયમેતેસં વિસેસો.
357. Ādimhi sevanā āsevanā, vaḍḍhanaṃ bhāvanā, punappunaṃ karaṇaṃ bahulīkammanti ayametesaṃ viseso.
૩૬૨. વત્થુપરિઞ્ઞાયાતિ અભિજ્ઝાદોમનસ્સાનં વત્થુભૂતસ્સ કાયસ્સ પરિજાનનેન. અપ્પિતાતિ ગમિતા, સા ચ વિનાસિતતાતિ આહ ‘‘વિનાસિતા’’તિ. અપ્પવત્તિયં ઠપિતાતિપિ અપ્પિતાતિ અયમત્થો નિરુત્તિસિદ્ધિયા વુત્તોતિ દટ્ઠબ્બો. વિગતન્તા કતાતિ ઇદાનિ કાતબ્બો અન્તો એતેસં નત્થીતિ વિગતન્તા, એવંભૂતા કતાતિ અત્થો. કમ્મમેવ વિસેસાધિગમસ્સ ઠાનં કમ્મટ્ઠાનં, કમ્મે વા ઠાનં ભાવનારમ્ભો કમ્મટ્ઠાનં, તઞ્ચ અનુપસ્સનાતિ આહ ‘‘અનુપસ્સનાય કમ્મટ્ઠાન’’ન્તિ, અનુપસ્સનાય વુત્તન્તિ અધિપ્પાયો.
362. Vatthupariññāyāti abhijjhādomanassānaṃ vatthubhūtassa kāyassa parijānanena. Appitāti gamitā, sā ca vināsitatāti āha ‘‘vināsitā’’ti. Appavattiyaṃ ṭhapitātipi appitāti ayamattho niruttisiddhiyā vuttoti daṭṭhabbo. Vigatantā katāti idāni kātabbo anto etesaṃ natthīti vigatantā, evaṃbhūtā katāti attho. Kammameva visesādhigamassa ṭhānaṃ kammaṭṭhānaṃ, kamme vā ṭhānaṃ bhāvanārambho kammaṭṭhānaṃ, tañca anupassanāti āha ‘‘anupassanāya kammaṭṭhāna’’nti, anupassanāya vuttanti adhippāyo.
કાયાનુપસ્સનાનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Kāyānupassanāniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
વેદનાનુપસ્સનાનિદ્દેસવણ્ણના
Vedanānupassanāniddesavaṇṇanā
૩૬૩. સમ્પજાનસ્સ વેદિયનં સમ્પજાનવેદિયનં. વત્થુન્તિ સુખાદીનં આરમ્મણમાહ, તેન વત્થુ આરમ્મણં એતિસ્સાતિ વત્થુઆરમ્મણાતિ સમાસો દટ્ઠબ્બો. વોહારમત્તં હોતીતિ એતેન ‘‘સુખં વેદનં વેદયામી’’તિ ઇદં વોહારમત્તેન વુત્તન્તિ દસ્સેતિ.
363. Sampajānassa vediyanaṃ sampajānavediyanaṃ. Vatthunti sukhādīnaṃ ārammaṇamāha, tena vatthu ārammaṇaṃ etissāti vatthuārammaṇāti samāso daṭṭhabbo. Vohāramattaṃ hotīti etena ‘‘sukhaṃ vedanaṃ vedayāmī’’ti idaṃ vohāramattena vuttanti dasseti.
વીરિયસમાધિં યોજેત્વાતિ અધિવાસનવીરિયસ્સ અધિમત્તતાય તસ્સ સમતાય ઉભયં સહ યોજેત્વા. સહ પટિસમ્ભિદાહીતિ લોકુત્તરપટિસમ્ભિદાહિ સહ. લોકિયાનમ્પિ વા સતિ ઉપ્પત્તિકાલે તત્થ સમત્થતં સન્ધાય ‘‘સહ પટિસમ્ભિદાહી’’તિ વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. સમસીસીતિ વારસમસીસી હુત્વા પચ્ચવેક્ખણવારસ્સ અનન્તરવારે પરિનિબ્બાયીતિ અત્થો. સઙ્ખેપમનસિકારવસેન મહાસતિપટ્ઠાને, વિત્થારમનસિકારવસેન રાહુલોવાદધાતુવિભઙ્ગાદીસુ.
Vīriyasamādhiṃ yojetvāti adhivāsanavīriyassa adhimattatāya tassa samatāya ubhayaṃ saha yojetvā. Saha paṭisambhidāhīti lokuttarapaṭisambhidāhi saha. Lokiyānampi vā sati uppattikāle tattha samatthataṃ sandhāya ‘‘saha paṭisambhidāhī’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ. Samasīsīti vārasamasīsī hutvā paccavekkhaṇavārassa anantaravāre parinibbāyīti attho. Saṅkhepamanasikāravasena mahāsatipaṭṭhāne, vitthāramanasikāravasena rāhulovādadhātuvibhaṅgādīsu.
ફસ્સપઞ્ચમકેયેવાતિ એવ-સદ્દેન વુત્તેસુ તીસુપિ મુખેસુ પરિગ્ગહસ્સ સમાનતં દસ્સેતિ. નામરૂપવવત્થાનસ્સ અધિપ્પેતત્તા નિરવસેસરૂપપરિગ્ગહસ્સ દસ્સનત્થં ‘‘વત્થુ નામ કરજકાયો’’તિ આહ, ન ચક્ખાદીનિ છવત્થૂનીતિ. કરજકાયસ્સ પન વત્થુભાવસાધનત્થં ‘‘ઇદઞ્ચ પન મે વિઞ્ઞાણં એત્થ સિતં, એત્થ પટિબદ્ધ’’ન્તિ (દી॰ નિ॰ ૧.૨૩૫; મ॰ નિ॰ ૨.૨૫૨) સુત્તં આભતં.
Phassapañcamakeyevāti eva-saddena vuttesu tīsupi mukhesu pariggahassa samānataṃ dasseti. Nāmarūpavavatthānassa adhippetattā niravasesarūpapariggahassa dassanatthaṃ ‘‘vatthu nāma karajakāyo’’ti āha, na cakkhādīni chavatthūnīti. Karajakāyassa pana vatthubhāvasādhanatthaṃ ‘‘idañca pana me viññāṇaṃ ettha sitaṃ, ettha paṭibaddha’’nti (dī. ni. 1.235; ma. ni. 2.252) suttaṃ ābhataṃ.
ફસ્સવિઞ્ઞાણાનં પાકટતા કેસઞ્ચિ હોતીતિ યેસં ન હોતિ, તે સન્ધાયાહ ‘‘ફસ્સવસેન વા હિ…પે॰… ન પાકટં હોતી’’તિ. તેસં પન અઞ્ઞેસઞ્ચ સબ્બેસં વેનેય્યાનં વેદના પાકટાતિ આહ ‘‘વેદનાવસેન પન પાકટં હોતી’’તિ. સતધોતસપ્પિ નામ સતવારં વિલાપેત્વા વિલાપેત્વા ઉદકે પક્ખિપિત્વા ઉદ્ધરિત્વા ગહિતસપ્પિ.
Phassaviññāṇānaṃ pākaṭatā kesañci hotīti yesaṃ na hoti, te sandhāyāha ‘‘phassavasena vā hi…pe… na pākaṭaṃ hotī’’ti. Tesaṃ pana aññesañca sabbesaṃ veneyyānaṃ vedanā pākaṭāti āha ‘‘vedanāvasena pana pākaṭaṃ hotī’’ti. Satadhotasappi nāma satavāraṃ vilāpetvā vilāpetvā udake pakkhipitvā uddharitvā gahitasappi.
વિનિવત્તેત્વાતિ ચતુક્ખન્ધસમુદાયતો વિસું ઉદ્ધરિત્વા. મહાસતિપટ્ઠાનસુત્તાદીસુ કત્થચિ પઠમં રૂપકમ્મટ્ઠાનં વત્વા પચ્છા અરૂપકમ્મટ્ઠાનં વેદનાવસેન વિનિવત્તેત્વા દસ્સિતં. કત્થચિ અરૂપકમ્મટ્ઠાનં એવ વેદનાવસેન અરૂપરાસિતો, ઞાતપરિઞ્ઞાય પરિઞ્ઞાતતો વા રૂપારૂપરાસિતો વા વિનિવત્તેત્વા દસ્સિતં. તત્થાપિ યેસુ પઠમં ઞાતપરિઞ્ઞા વુત્તા, તેસુ તદન્તોગધં . યેસુ ન વુત્તા, તેસુ ચ વેદનાય આરમ્મણમત્તં સંખિત્તં પાળિઅનારુળ્હં રૂપકમ્મટ્ઠાનં સન્ધાય રૂપકમ્મટ્ઠાનસ્સ પઠમં કથિતતા વુત્તાતિ વેદિતબ્બા.
Vinivattetvāti catukkhandhasamudāyato visuṃ uddharitvā. Mahāsatipaṭṭhānasuttādīsu katthaci paṭhamaṃ rūpakammaṭṭhānaṃ vatvā pacchā arūpakammaṭṭhānaṃ vedanāvasena vinivattetvā dassitaṃ. Katthaci arūpakammaṭṭhānaṃ eva vedanāvasena arūparāsito, ñātapariññāya pariññātato vā rūpārūparāsito vā vinivattetvā dassitaṃ. Tatthāpi yesu paṭhamaṃ ñātapariññā vuttā, tesu tadantogadhaṃ . Yesu na vuttā, tesu ca vedanāya ārammaṇamattaṃ saṃkhittaṃ pāḷianāruḷhaṃ rūpakammaṭṭhānaṃ sandhāya rūpakammaṭṭhānassa paṭhamaṃ kathitatā vuttāti veditabbā.
‘‘મનોવિઞ્ઞેય્યાનં ધમ્માનં ઇટ્ઠાનં કન્તાન’’ન્તિઆદિના (મ॰ નિ॰ ૩.૩૦૬) નયેન વુત્તં છગેહસ્સિતસોમનસ્સં પઞ્ચકામગુણેસુ અસ્સાદાનુપસ્સિનો એવ હોતીતિ આહ ‘‘પઞ્ચકામગુણામિસનિસ્સિતા છ ગેહસ્સિતસોમનસ્સવેદના’’તિ.
‘‘Manoviññeyyānaṃ dhammānaṃ iṭṭhānaṃ kantāna’’ntiādinā (ma. ni. 3.306) nayena vuttaṃ chagehassitasomanassaṃ pañcakāmaguṇesu assādānupassino eva hotīti āha ‘‘pañcakāmaguṇāmisanissitā cha gehassitasomanassavedanā’’ti.
વેદનાનુપસ્સનાનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Vedanānupassanāniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
ચિત્તાનુપસ્સનાનિદ્દેસવણ્ણના
Cittānupassanāniddesavaṇṇanā
૩૬૫. કિલેસસમ્પયુત્તાનં ધમ્માનં કેહિચિ કિલેસેહિ વિપ્પયોગેપિ સતિ યેહિ સમ્પયુત્તા, તેહિ સંકિલેસભાવેન સદિસેહિ સંકિલિટ્ઠત્તા ઇતરેહિપિ ન વિસુદ્ધતા હોતીતિ આહ ‘‘ન પચ્છિમપદં ભજન્તી’’તિ. દુવિધન્તિ વિસું વચનં સરાગસદોસેહિ વિસિટ્ઠગ્ગહણત્થં. અવિપસ્સનુપગત્તા ‘‘ઇધ ઓકાસોવ નત્થી’’તિ વુત્તં.
365. Kilesasampayuttānaṃ dhammānaṃ kehici kilesehi vippayogepi sati yehi sampayuttā, tehi saṃkilesabhāvena sadisehi saṃkiliṭṭhattā itarehipi na visuddhatā hotīti āha ‘‘na pacchimapadaṃ bhajantī’’ti. Duvidhanti visuṃ vacanaṃ sarāgasadosehi visiṭṭhaggahaṇatthaṃ. Avipassanupagattā ‘‘idha okāsova natthī’’ti vuttaṃ.
ચિત્તાનુપસ્સનાનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Cittānupassanāniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
ધમ્માનુપસ્સનાનિદ્દેસો
Dhammānupassanāniddeso
ક. નીવરણપબ્બવણ્ણના
Ka. nīvaraṇapabbavaṇṇanā
૩૬૭. કણ્હસુક્કાનં યુગનદ્ધતા નત્થીતિ પજાનનકાલે અભાવા ‘‘અભિણ્હસમુદાચારવસેના’’તિ આહ.
367. Kaṇhasukkānaṃ yuganaddhatā natthīti pajānanakāle abhāvā ‘‘abhiṇhasamudācāravasenā’’ti āha.
સુભમ્પીતિ કામચ્છન્દોપિ. સો હિ અત્તનો ગહણાકારેન ‘‘સુભ’’ન્તિ વુચ્ચતિ, તેનાકારેન પવત્તમાનકસ્સ અઞ્ઞસ્સ કામચ્છન્દસ્સ નિમિત્તત્તા ‘‘નિમિત્ત’’ન્તિ ચાતિ. આકઙ્ખિતસ્સ હિતસુખસ્સ અનુપાયભૂતો મનસિકારો અનુપાયમનસિકારો. તત્થાતિ નિપ્ફાદેતબ્બે આરમ્મણભૂતે ચ દુવિધેપિ સુભનિમિત્તે.
Subhampīti kāmacchandopi. So hi attano gahaṇākārena ‘‘subha’’nti vuccati, tenākārena pavattamānakassa aññassa kāmacchandassa nimittattā ‘‘nimitta’’nti cāti. Ākaṅkhitassa hitasukhassa anupāyabhūto manasikāro anupāyamanasikāro. Tatthāti nipphādetabbe ārammaṇabhūte ca duvidhepi subhanimitte.
અસુભમ્પીતિ અસુભજ્ઝાનમ્પિ. તં પન દસસુ અસુભેસુ કેસાદીસુ ચ પવત્તં દટ્ઠબ્બં. કેસાદીસુ હિ સઞ્ઞા અસુભસઞ્ઞાતિ ગિરિમાનન્દસુત્તે વુત્તાતિ. એત્થ ચતુબ્બિધસ્સપિ અયોનિસોમનસિકારસ્સ યોનિસોમનસિકારસ્સ ચ દસ્સનં નિરવસેસદસ્સનત્થં કતન્તિ વેદિતબ્બં. તેસુ પન અસુભે સુભન્તિ અસુભન્તિ ચ મનસિકારો ઇધાધિપ્પેતો, તદનુકુલત્તા વા ઇતરેપીતિ.
Asubhampīti asubhajjhānampi. Taṃ pana dasasu asubhesu kesādīsu ca pavattaṃ daṭṭhabbaṃ. Kesādīsu hi saññā asubhasaññāti girimānandasutte vuttāti. Ettha catubbidhassapi ayonisomanasikārassa yonisomanasikārassa ca dassanaṃ niravasesadassanatthaṃ katanti veditabbaṃ. Tesu pana asubhe subhanti asubhanti ca manasikāro idhādhippeto, tadanukulattā vā itarepīti.
ભોજને મત્તઞ્ઞુનો થિનમિદ્ધાભિભવાભાવા ઓતારં અલભમાનો કામરાગો પહીયતીતિ વદન્તિ. ભોજનનિસ્સિતં પન આહારેપટિકૂલસઞ્ઞં, તબ્બિપરિણામસ્સ તદાધારસ્સ તસ્સ ચ ઉપનિસ્સયભૂતસ્સ અસુભતાદિદસ્સનં, કાયસ્સ ચ આહારટ્ઠિતિકતાદિદસ્સનં સો ઉપ્પાદેતીતિ તસ્સ કામચ્છન્દો પહીયતેવ, અભિધમ્મપરિયાયેન સબ્બોપિ લોભો કામચ્છન્દનીવરણન્તિ આહ ‘‘અરહત્તમગ્ગેના’’તિ.
Bhojane mattaññuno thinamiddhābhibhavābhāvā otāraṃ alabhamāno kāmarāgo pahīyatīti vadanti. Bhojananissitaṃ pana āhārepaṭikūlasaññaṃ, tabbipariṇāmassa tadādhārassa tassa ca upanissayabhūtassa asubhatādidassanaṃ, kāyassa ca āhāraṭṭhitikatādidassanaṃ so uppādetīti tassa kāmacchando pahīyateva, abhidhammapariyāyena sabbopi lobho kāmacchandanīvaraṇanti āha ‘‘arahattamaggenā’’ti.
ઓદિસ્સકાનોદિસ્સકદિસાફરણાનન્તિ અત્તગરુઅતિપ્પિયસહાયમજ્ઝત્તવસેન ઓદિસ્સકતા, સીમાભેદે કતે અનોદિસ્સકતા, એકદિસાફરણવસેન દિસાફરણતા મેત્તાય ઉગ્ગહણે વેદિતબ્બા. વિહારરચ્છાગામાદિવસેન વા ઓદિસ્સકદિસાફરણં, વિહારાદિઉદ્દેસરહિતં પુરત્થિમાદિદિસાવસેન અનોદિસ્સકદિસાફરણન્તિ એવં વા દ્વિધા ઉગ્ગહં સન્ધાય ‘‘ઓદિસ્સકાનોદિસ્સકદિસાફરણાન’’ન્તિ વુત્તં. ઉગ્ગહો ચ યાવ ઉપચારા દટ્ઠબ્બો, ઉગ્ગહિતાય આસેવના ભાવના. તત્થ ‘‘સબ્બે સત્તા પાણા ભૂતા પુગ્ગલા અત્તભાવપરિયાપન્ના’’તિ એતેસં વસેન પઞ્ચવિધા, એકેકસ્મિં ‘‘અવેરા હોન્તુ, અબ્યાપજ્જા, અનીઘા, સુખી અત્તાનં પરિહરન્તૂ’’તિ ચતુધા પવત્તિતો વીસતિવિધા વા અનોધિસોફરણા મેત્તા, ‘‘સબ્બા ઇત્થિયો પુરિસા અરિયા અનરિયા દેવા મનુસ્સા વિનિપાતિકા’’તિ સત્તોધિકરણવસેન પવત્તા સત્તવિધા, અટ્ઠવીસતિવિધા વા ઓધિસોફરણા મેત્તા, દસહિ દિસાહિ દિસોધિકરણવસેન પવત્તા દસવિધા ચ દિસાફરણા મેત્તા, એકેકાય વા દિસાય સત્તાદિઇત્થિઆદિઅવેરાદિયોગેન અસીતાધિકચતુસતપ્પભેદા અનોધિસોઓધિસોફરણા વેદિતબ્બા.
Odissakānodissakadisāpharaṇānanti attagaruatippiyasahāyamajjhattavasena odissakatā, sīmābhede kate anodissakatā, ekadisāpharaṇavasena disāpharaṇatā mettāya uggahaṇe veditabbā. Vihāraracchāgāmādivasena vā odissakadisāpharaṇaṃ, vihārādiuddesarahitaṃ puratthimādidisāvasena anodissakadisāpharaṇanti evaṃ vā dvidhā uggahaṃ sandhāya ‘‘odissakānodissakadisāpharaṇāna’’nti vuttaṃ. Uggaho ca yāva upacārā daṭṭhabbo, uggahitāya āsevanā bhāvanā. Tattha ‘‘sabbe sattā pāṇā bhūtā puggalā attabhāvapariyāpannā’’ti etesaṃ vasena pañcavidhā, ekekasmiṃ ‘‘averā hontu, abyāpajjā, anīghā, sukhī attānaṃ pariharantū’’ti catudhā pavattito vīsatividhā vā anodhisopharaṇā mettā, ‘‘sabbā itthiyo purisā ariyā anariyā devā manussā vinipātikā’’ti sattodhikaraṇavasena pavattā sattavidhā, aṭṭhavīsatividhā vā odhisopharaṇā mettā, dasahi disāhi disodhikaraṇavasena pavattā dasavidhā ca disāpharaṇā mettā, ekekāya vā disāya sattādiitthiādiaverādiyogena asītādhikacatusatappabhedā anodhisoodhisopharaṇā veditabbā.
કાયવિનામનાતિ કાયસ્સ વિવિધેન આકારેન નામના.
Kāyavināmanāti kāyassa vividhena ākārena nāmanā.
અતિભોજને નિમિત્તગ્ગાહોતિ અતિભોજને થિનમિદ્ધસ્સ નિમિત્તગ્ગાહો, ‘‘એત્તકે ભુત્તે થિનમિદ્ધસ્સ કારણં હોતિ, એત્તકે ન હોતી’’તિ થિનમિદ્ધસ્સ કારણાકારણગ્ગાહોતિ અત્થો. ધુતઙ્ગાનં વીરિયનિસ્સિતત્તા આહ ‘‘ધુતઙ્ગનિસ્સિતસપ્પાયકથાયપી’’તિ.
Atibhojane nimittaggāhoti atibhojane thinamiddhassa nimittaggāho, ‘‘ettake bhutte thinamiddhassa kāraṇaṃ hoti, ettake na hotī’’ti thinamiddhassa kāraṇākāraṇaggāhoti attho. Dhutaṅgānaṃ vīriyanissitattā āha ‘‘dhutaṅganissitasappāyakathāyapī’’ti.
કુક્કુચ્ચમ્પિ કતાકતાનુસોચનવસેન પવત્તમાનં ઉદ્ધચ્ચેન સમાનલક્ખણં અવૂપસમસભાવમેવાતિ ચેતસો અવૂપસમો ‘‘ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચમેવા’’તિ વુત્તો.
Kukkuccampi katākatānusocanavasena pavattamānaṃ uddhaccena samānalakkhaṇaṃ avūpasamasabhāvamevāti cetaso avūpasamo ‘‘uddhaccakukkuccamevā’’ti vutto.
બહુસ્સુતસ્સ ગન્થતો ચ અત્થતો ચ અત્થાદીનિ વિચિનન્તસ્સ ચેતસો વિક્ખેપો ન હોતિ યથાવિધિપટિપત્તિયા યથાનુરૂપપતિકારપ્પવત્તિયા કતાકતાનુસોચનઞ્ચાતિ ‘‘બાહુસચ્ચેનપિ ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચં પહીયતી’’તિ આહ. વુડ્ઢસેવિતા ચ વુડ્ઢસીલિતં આવહતીતિ ચેતોવૂપસમકરત્તા ઉદ્ધચ્ચકુક્કુચ્ચપ્પહાનકારિતા વુત્તા. વુડ્ઢતં પન અનપેક્ખિત્વા વિનયધરા કુક્કુચ્ચવિનોદકા કલ્યાણમિત્તા વુત્તાતિ દટ્ઠબ્બા.
Bahussutassa ganthato ca atthato ca atthādīni vicinantassa cetaso vikkhepo na hoti yathāvidhipaṭipattiyā yathānurūpapatikārappavattiyā katākatānusocanañcāti ‘‘bāhusaccenapi uddhaccakukkuccaṃ pahīyatī’’ti āha. Vuḍḍhasevitā ca vuḍḍhasīlitaṃ āvahatīti cetovūpasamakarattā uddhaccakukkuccappahānakāritā vuttā. Vuḍḍhataṃ pana anapekkhitvā vinayadharā kukkuccavinodakā kalyāṇamittā vuttāti daṭṭhabbā.
તિટ્ઠતિ એત્થાતિ ઠાનીયા, વિચિકિચ્છાય ઠાનીયા વિચિકિચ્છાઠાનીયા. ઠાતબ્બાતિ વા ઠાનીયા, વિચિકિચ્છા ઠાનીયા એતેસૂતિ વિચિકિચ્છાઠાનીયા.
Tiṭṭhati etthāti ṭhānīyā, vicikicchāya ṭhānīyā vicikicchāṭhānīyā. Ṭhātabbāti vā ṭhānīyā, vicikicchā ṭhānīyā etesūti vicikicchāṭhānīyā.
કામં બહુસ્સુતતાપરિપુચ્છકતાહિ અટ્ઠવત્થુકાપિ વિચિકિચ્છા પહીયતિ, તથાપિ રતનત્તયવિચિકિચ્છામૂલિકા સેસવિચિકિચ્છાતિ કત્વા આહ ‘‘તીણિ રતનાનિ આરબ્ભા’’તિ. વિનયે પકતઞ્ઞુતા ‘‘સિક્ખાય કઙ્ખતી’’તિ (ધ॰ સ॰ ૧૦૦૮; વિભ॰ ૯૧૫) વુત્તાય વિચિકિચ્છાય પહાનં કરોતીતિ આહ ‘‘વિનયે ચિણ્ણવસીભાવસ્સપી’’તિ. ઓકપ્પનિયસદ્ધાસઙ્ખાતઅધિમોક્ખબહુલસ્સાતિ અનુપવિસનસદ્ધાસઙ્ખાતઅધિમોક્ખેન અધિમુચ્ચનબહુલસ્સ. અધિમુચ્ચનઞ્ચ અધિમોક્ખુપ્પાદનમેવાતિ દટ્ઠબ્બં. સદ્ધાય વા નિન્નતા અધિમુત્તિ.
Kāmaṃ bahussutatāparipucchakatāhi aṭṭhavatthukāpi vicikicchā pahīyati, tathāpi ratanattayavicikicchāmūlikā sesavicikicchāti katvā āha ‘‘tīṇi ratanāni ārabbhā’’ti. Vinaye pakataññutā ‘‘sikkhāya kaṅkhatī’’ti (dha. sa. 1008; vibha. 915) vuttāya vicikicchāya pahānaṃ karotīti āha ‘‘vinaye ciṇṇavasībhāvassapī’’ti. Okappaniyasaddhāsaṅkhātaadhimokkhabahulassāti anupavisanasaddhāsaṅkhātaadhimokkhena adhimuccanabahulassa. Adhimuccanañca adhimokkhuppādanamevāti daṭṭhabbaṃ. Saddhāya vā ninnatā adhimutti.
નીવરણપબ્બવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Nīvaraṇapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.
ખ. બોજ્ઝઙ્ગપબ્બવણ્ણના
Kha. bojjhaṅgapabbavaṇṇanā
ખન્ધાદિપાળિયા અત્થો ખન્ધાદીનં અત્થોતિ કત્વા આહ ‘‘ખન્ધ…પે॰… વિપસ્સનાનં અત્થસન્નિસ્સિતપરિપુચ્છાબહુલતા’’તિ. તેન પાળિમુત્તકપુચ્છા ન તથા પઞ્ઞાસંવત્તનિકા, યથા અત્થપટિપુચ્છાતિ દસ્સેતિ.
Khandhādipāḷiyā attho khandhādīnaṃ atthoti katvā āha ‘‘khandha…pe… vipassanānaṃ atthasannissitaparipucchābahulatā’’ti. Tena pāḷimuttakapucchā na tathā paññāsaṃvattanikā, yathā atthapaṭipucchāti dasseti.
મન્દત્તા અગ્ગિજાલાદીસુ આપોધાતુઆદીનં વિય વીરિયાદીનં સકિચ્ચે અસમત્થતા વુત્તા.
Mandattā aggijālādīsu āpodhātuādīnaṃ viya vīriyādīnaṃ sakicce asamatthatā vuttā.
પત્તં નીહરન્તોવ તં સુત્વાતિ એત્થ પઞ્ચાભિઞ્ઞત્તા દિબ્બસોતેન અસ્સોસીતિ વદન્તિ.
Pattaṃ nīharantova taṃ sutvāti ettha pañcābhiññattā dibbasotena assosīti vadanti.
પસાદસિનેહાભાવેનાતિ પસાદસઙ્ખાતસ્સ સિનેહસ્સ અભાવેન. ગદ્રભપિટ્ઠે લૂખરજો લૂખતરો હુત્વા દિસ્સતીતિ અતિલૂખતાય તંસદિસે.
Pasādasinehābhāvenāti pasādasaṅkhātassa sinehassa abhāvena. Gadrabhapiṭṭhe lūkharajo lūkhataro hutvā dissatīti atilūkhatāya taṃsadise.
સંવેજનપસાદનેહિ તેજનં તોસનઞ્ચ સમ્પહંસનાતિ.
Saṃvejanapasādanehi tejanaṃ tosanañca sampahaṃsanāti.
બોજ્ઝઙ્ગપબ્બવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Bojjhaṅgapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.
સમથવિપસ્સનાસુદ્ધવિપસ્સનાવસેન પઠમસ્સ ઇતરેસઞ્ચ કથિતત્તાતિ અત્થો. મગ્ગસમ્પયુત્તા સતિ કાયાનુપસ્સના નામાતિ આગમનવસેન વુત્તં. એવં તાવ દેસના પુગ્ગલે તિટ્ઠતીતિ કાયાનુપસ્સીઆદીનં આગમનવસેન વિસેસેત્વા વુત્તા સતિપટ્ઠાનદેસના પુગ્ગલે તિટ્ઠતીતિ અત્થો. ન હિ સક્કા એકસ્સ અનેકસમઙ્ગિતા વત્તું એકક્ખણે અનેકસતિસમ્ભવાવબોધપસઙ્ગા, પુગ્ગલં પન આમસિત્વા સકિચ્ચપરિચ્છિન્ને ધમ્મે વુચ્ચમાને કિચ્ચભેદેન એકિસ્સાપિ સતિયા અનેકનામતા હોતીતિ દસ્સેન્તો ‘‘કાયે પના’’તિઆદિમાહ. યથા હિ પુગ્ગલકિચ્ચં ધમ્મા એવાતિ ધમ્મભેદેન કાયાનુપસ્સીઆદિપુગ્ગલભેદોવ હોતિ, ન એવં ધમ્મસ્સ ધમ્મો કિચ્ચન્તિ ન ધમ્મભેદેન તસ્સ ભેદો, તસ્મા એકાવ સતિ ચતુવિપલ્લાસપ્પહાનભૂતા મગ્ગે સમિદ્ધા અનત્થન્તરેન તપ્પહાનકિચ્ચભેદેન ચત્તારિ નામાનિ લભતીતિ અયમેત્થ અધિપ્પાયો.
Samathavipassanāsuddhavipassanāvasena paṭhamassa itaresañca kathitattāti attho. Maggasampayuttā sati kāyānupassanā nāmāti āgamanavasena vuttaṃ. Evaṃ tāva desanā puggale tiṭṭhatīti kāyānupassīādīnaṃ āgamanavasena visesetvā vuttā satipaṭṭhānadesanā puggale tiṭṭhatīti attho. Na hi sakkā ekassa anekasamaṅgitā vattuṃ ekakkhaṇe anekasatisambhavāvabodhapasaṅgā, puggalaṃ pana āmasitvā sakiccaparicchinne dhamme vuccamāne kiccabhedena ekissāpi satiyā anekanāmatā hotīti dassento ‘‘kāye panā’’tiādimāha. Yathā hi puggalakiccaṃ dhammā evāti dhammabhedena kāyānupassīādipuggalabhedova hoti, na evaṃ dhammassa dhammo kiccanti na dhammabhedena tassa bhedo, tasmā ekāva sati catuvipallāsappahānabhūtā magge samiddhā anatthantarena tappahānakiccabhedena cattāri nāmāni labhatīti ayamettha adhippāyo.
સુત્તન્તભાજનીયવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Suttantabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
૨. અભિધમ્મભાજનીયવણ્ણના
2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
૩૭૪. અભિધમ્મભાજનીયે ‘‘કથઞ્ચ ભિક્ખુ કાયે કાયાનુપસ્સી વિહરતિ? ઇધ ભિક્ખુ યસ્મિં સમયે…પે॰… દન્ધાભિઞ્ઞં કાયે કાયાનુપસ્સી, યા તસ્મિં સમયે સતી’’તિઆદિના આગમનવસેન વિસેસિતાનિ સતિપટ્ઠાનાનિ પુગ્ગલે ઠપેત્વા દેસેત્વા પુન ‘‘તત્થ કતમં સતિપટ્ઠાનં? ઇધ ભિક્ખુ યસ્મિં સમયે…પે॰… દન્ધાભિઞ્ઞં…પે॰… યા તસ્મિં સમયે સતી’’તિઆદિના પુગ્ગલં અનામસિત્વા આગમવિસેસનઞ્ચ અકત્વા ચતુકિચ્ચસાધકેકસતિવસેન સુદ્ધિકસતિપટ્ઠાનનયો વુત્તોતિ અયમેત્થ નયદ્વયે વિસેસો.
374. Abhidhammabhājanīye ‘‘kathañca bhikkhu kāye kāyānupassī viharati? Idha bhikkhu yasmiṃ samaye…pe… dandhābhiññaṃ kāye kāyānupassī, yā tasmiṃ samaye satī’’tiādinā āgamanavasena visesitāni satipaṭṭhānāni puggale ṭhapetvā desetvā puna ‘‘tattha katamaṃ satipaṭṭhānaṃ? Idha bhikkhu yasmiṃ samaye…pe… dandhābhiññaṃ…pe… yā tasmiṃ samaye satī’’tiādinā puggalaṃ anāmasitvā āgamavisesanañca akatvā catukiccasādhakekasativasena suddhikasatipaṭṭhānanayo vuttoti ayamettha nayadvaye viseso.
અભિધમ્મભાજનીયવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
સતિપટ્ઠાનવિભઙ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Satipaṭṭhānavibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / અભિધમ્મપિટક • Abhidhammapiṭaka / વિભઙ્ગપાળિ • Vibhaṅgapāḷi / ૭. સતિપટ્ઠાનવિભઙ્ગો • 7. Satipaṭṭhānavibhaṅgo
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / અભિધમ્મપિટક (અટ્ઠકથા) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / સમ્મોહવિનોદની-અટ્ઠકથા • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā
૧. સુત્તન્તભાજનીયં ઉદ્દેસવારવણ્ણના • 1. Suttantabhājanīyaṃ uddesavāravaṇṇanā
૨. અભિધમ્મભાજનીયવણ્ણના • 2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / અભિધમ્મપિટક (ટીકા) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / વિભઙ્ગ-અનુટીકા • Vibhaṅga-anuṭīkā / ૭. સતિપટ્ઠાનવિભઙ્ગો • 7. Satipaṭṭhānavibhaṅgo