Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / જાતક-અટ્ઠકથા • Jātaka-aṭṭhakathā |
[૪૯૯] ૩. સિવિજાતકવણ્ણના
[499] 3. Sivijātakavaṇṇanā
દૂરે અપસ્સં થેરોવાતિ ઇદં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અસદિસદાનં આરબ્ભ કથેસિ. તં અટ્ઠકનિપાતે સિવિજાતકે વિત્થારિતમેવ. તદા પન રાજા સત્તમે દિવસે સબ્બપરિક્ખારે દત્વા અનુમોદનં યાચિ, સત્થા અકત્વાવ પક્કામિ. રાજા ભુત્તપાતરાસો વિહારં ગન્ત્વા ‘‘કસ્મા, ભન્તે, અનુમોદનં ન કરિત્થા’’તિ આહ. સત્થા ‘‘અપરિસુદ્ધા, મહારાજ, પરિસા’’તિ વત્વા ‘‘ન વે કદરિયા દેવલોકં વજન્તી’’તિ (ધ॰ પ॰ ૧૭૭) ગાથાય ધમ્મં દેસેસિ. રાજા પસીદિત્વા સતસહસ્સગ્ઘનકેન સીવેય્યકેન ઉત્તરાસઙ્ગેન તથાગતં પૂજેત્વા નગરં પાવિસિ. પુનદિવસે ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘આવુસો, કોસલરાજા અસદિસદાનં દત્વા તાદિસેનપિ દાનેન અતિત્તો દસબલેન ધમ્મે દેસિતે પુન સતસહસ્સગ્ઘનકં સીવેય્યકવત્થં અદાસિ, યાવ અતિત્તો વત આવુસો દાનેન રાજા’’તિ. સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે ‘‘ભિક્ખવે, બાહિરભણ્ડં નામ સુદિન્નં, પોરાણકપણ્ડિતા સકલજમ્બુદીપં ઉન્નઙ્ગલં કત્વા દેવસિકં છસતસહસ્સપરિચ્ચાગેન દાનં દદમાનાપિ બાહિરદાનેન અતિત્તા ‘પિયસ્સ દાતા પિયં લભતી’તિ સમ્પત્તયાચકાનં અક્ખીનિ ઉપ્પાટેત્વા અદંસુયેવા’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ.
Dūreapassaṃ therovāti idaṃ satthā jetavane viharanto asadisadānaṃ ārabbha kathesi. Taṃ aṭṭhakanipāte sivijātake vitthāritameva. Tadā pana rājā sattame divase sabbaparikkhāre datvā anumodanaṃ yāci, satthā akatvāva pakkāmi. Rājā bhuttapātarāso vihāraṃ gantvā ‘‘kasmā, bhante, anumodanaṃ na karitthā’’ti āha. Satthā ‘‘aparisuddhā, mahārāja, parisā’’ti vatvā ‘‘na ve kadariyā devalokaṃ vajantī’’ti (dha. pa. 177) gāthāya dhammaṃ desesi. Rājā pasīditvā satasahassagghanakena sīveyyakena uttarāsaṅgena tathāgataṃ pūjetvā nagaraṃ pāvisi. Punadivase dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘āvuso, kosalarājā asadisadānaṃ datvā tādisenapi dānena atitto dasabalena dhamme desite puna satasahassagghanakaṃ sīveyyakavatthaṃ adāsi, yāva atitto vata āvuso dānena rājā’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘bhikkhave, bāhirabhaṇḍaṃ nāma sudinnaṃ, porāṇakapaṇḍitā sakalajambudīpaṃ unnaṅgalaṃ katvā devasikaṃ chasatasahassapariccāgena dānaṃ dadamānāpi bāhiradānena atittā ‘piyassa dātā piyaṃ labhatī’ti sampattayācakānaṃ akkhīni uppāṭetvā adaṃsuyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
અતીતે સિવિરટ્ઠે અરિટ્ઠપુરનગરે સિવિમહારાજે રજ્જં કારેન્તે મહાસત્તો તસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, ‘‘સિવિકુમારો’’તિસ્સ નામં કરિંસુ. સો વયપ્પત્તો તક્કસિલં ગન્ત્વા ઉગ્ગહિતસિપ્પો આગન્ત્વા પિતુ સિપ્પં દસ્સેત્વા ઉપરજ્જં લભિત્વા અપરભાગે પિતુ અચ્ચયેન રાજા હુત્વા અગતિગમનં પહાય દસ રાજધમ્મે અકોપેત્વા ધમ્મેન રજ્જં કારેત્વા ચતૂસુ દ્વારેસુ નગરમજ્ઝે નિવેસનદ્વારે ચાતિ છ દાનસાલાયો કારેત્વા દેવસિકં છસતસહસ્સપરિચ્ચાગેન મહાદાનં પવત્તેસિ. અટ્ઠમિયં ચાતુદ્દસિયં પન્નરસિયઞ્ચ નિચ્ચં દાનસાલં ગન્ત્વા દાનં ઓલોકેસિ. સો એકદા પુણ્ણમદિવસે પાતોવ સમુસ્સિતસેતચ્છત્તે રાજપલ્લઙ્કે નિસિન્નો અત્તના દિન્નદાનં આવજ્જેન્તો બાહિરવત્થું અત્તના અદિન્નં નામ અદિસ્વા ‘‘મયા બાહિરવત્થુ અદિન્નં નામ નત્થિ, ન મં બાહિરદાનં તોસેતિ, અહં અજ્ઝત્તિકદાનં દાતુકામો, અહો વત અજ્જ મમ દાનસાલં ગતકાલે કોચિદેવ યાચકો બાહિરવત્થું અયાચિત્વા અજ્ઝત્તિકસ્સ નામં ગણ્હેય્ય, સચે હિ મે કોચિ હદયમંસસ્સ નામં ગણ્હેય્ય, કણયેન ઉરં પહરિત્વા પસન્નઉદકતો સનાળં પદુમં ઉદ્ધરન્તો વિય લોહિતબિન્દૂનિ પગ્ઘરન્તં હદયં નીહરિત્વા દસ્સામિ. સચે સરીરમંસસ્સ નામં ગણ્હેય્ય, અવલેખનસત્થકેન તેલસિઙ્ગં લિખન્તો વિય સરીરમંસં ઓતારેત્વા દસ્સામિ. સચે લોહિતસ્સ નામં ગણ્હેય્ય, યન્તમુખે પક્ખન્દિત્વા ઉપનીતં ભાજનં પૂરેત્વા લોહિતં દસ્સામિ. સચે વા પન કોચિ ‘ગેહે મે કમ્મં નપ્પવત્તતિ, ગેહે મે દાસકમ્મં કરોહી’તિ વદેય્ય, રાજવેસં અપનેત્વા બહિ ઠત્વા અત્તાનં સાવેત્વા દાસકમ્મં કરિસ્સામિ. સચે મે કોચિ અક્ખિનો નામં ગણ્હેય્ય, તાલમિઞ્જં નીહરન્તો વિય અક્ખીનિ ઉપ્પાટેત્વા દસ્સામી’’તિ ચિન્તેસિ.
Atīte siviraṭṭhe ariṭṭhapuranagare sivimahārāje rajjaṃ kārente mahāsatto tassa putto hutvā nibbatti, ‘‘sivikumāro’’tissa nāmaṃ kariṃsu. So vayappatto takkasilaṃ gantvā uggahitasippo āgantvā pitu sippaṃ dassetvā uparajjaṃ labhitvā aparabhāge pitu accayena rājā hutvā agatigamanaṃ pahāya dasa rājadhamme akopetvā dhammena rajjaṃ kāretvā catūsu dvāresu nagaramajjhe nivesanadvāre cāti cha dānasālāyo kāretvā devasikaṃ chasatasahassapariccāgena mahādānaṃ pavattesi. Aṭṭhamiyaṃ cātuddasiyaṃ pannarasiyañca niccaṃ dānasālaṃ gantvā dānaṃ olokesi. So ekadā puṇṇamadivase pātova samussitasetacchatte rājapallaṅke nisinno attanā dinnadānaṃ āvajjento bāhiravatthuṃ attanā adinnaṃ nāma adisvā ‘‘mayā bāhiravatthu adinnaṃ nāma natthi, na maṃ bāhiradānaṃ toseti, ahaṃ ajjhattikadānaṃ dātukāmo, aho vata ajja mama dānasālaṃ gatakāle kocideva yācako bāhiravatthuṃ ayācitvā ajjhattikassa nāmaṃ gaṇheyya, sace hi me koci hadayamaṃsassa nāmaṃ gaṇheyya, kaṇayena uraṃ paharitvā pasannaudakato sanāḷaṃ padumaṃ uddharanto viya lohitabindūni paggharantaṃ hadayaṃ nīharitvā dassāmi. Sace sarīramaṃsassa nāmaṃ gaṇheyya, avalekhanasatthakena telasiṅgaṃ likhanto viya sarīramaṃsaṃ otāretvā dassāmi. Sace lohitassa nāmaṃ gaṇheyya, yantamukhe pakkhanditvā upanītaṃ bhājanaṃ pūretvā lohitaṃ dassāmi. Sace vā pana koci ‘gehe me kammaṃ nappavattati, gehe me dāsakammaṃ karohī’ti vadeyya, rājavesaṃ apanetvā bahi ṭhatvā attānaṃ sāvetvā dāsakammaṃ karissāmi. Sace me koci akkhino nāmaṃ gaṇheyya, tālamiñjaṃ nīharanto viya akkhīni uppāṭetvā dassāmī’’ti cintesi.
ઇતિ સો –
Iti so –
‘‘યંકિઞ્ચિ માનુસં દાનં, અદિન્નં મે ન વિજ્જતિ;
‘‘Yaṃkiñci mānusaṃ dānaṃ, adinnaṃ me na vijjati;
યોપિ યાચેય્ય મં ચક્ખું, દદેય્યં અવિકમ્પિતો’’તિ. (ચરિયા॰ ૧.૫૨) –
Yopi yāceyya maṃ cakkhuṃ, dadeyyaṃ avikampito’’ti. (cariyā. 1.52) –
ચિન્તેત્વા સોળસહિ ગન્ધોદકઘટેહિ ન્હાયિત્વા સબ્બાલઙ્કારપટિમણ્ડિતો નાનગ્ગરસભોજનં ભુઞ્જિત્વા અલઙ્કતહત્થિક્ખન્ધવરગતો દાનગ્ગં અગમાસિ. સક્કો તસ્સ અજ્ઝાસયં વિદિત્વા ‘‘સિવિરાજા ‘અજ્જ સમ્પત્તયાચકાનં ચક્ખૂનિ ઉપ્પાટેત્વા દસ્સામી’તિ ચિન્તેસિ, સક્ખિસ્સતિ નુ ખો દાતું, ઉદાહુ નો’’તિ તસ્સ વિમંસનત્થાય જરાપત્તો અન્ધબ્રાહ્મણો વિય હુત્વા રઞ્ઞો દાનગ્ગગમનકાલે એકસ્મિં ઉન્નતપ્પદેસે હત્થં પસારેત્વા રાજાનં જયાપેત્વા અટ્ઠાસિ. રાજા તદભિમુખં વારણં પેસેત્વા ‘‘બ્રાહ્મણ, કિં વદેસી’’તિ પુચ્છિ. અથ નં સક્કો ‘‘મહારાજ, તવ દાનજ્ઝાસયં નિસ્સાય સમુગ્ગતેન કિત્તિઘોસેન સકલલોકસન્નિવાસો નિરન્તરં ફુટો, અહં અન્ધો, ત્વં દ્વિચક્ખુકો’’તિ વત્વા ચક્ખું યાચન્તો પઠમં ગાથમાહ –
Cintetvā soḷasahi gandhodakaghaṭehi nhāyitvā sabbālaṅkārapaṭimaṇḍito nānaggarasabhojanaṃ bhuñjitvā alaṅkatahatthikkhandhavaragato dānaggaṃ agamāsi. Sakko tassa ajjhāsayaṃ viditvā ‘‘sivirājā ‘ajja sampattayācakānaṃ cakkhūni uppāṭetvā dassāmī’ti cintesi, sakkhissati nu kho dātuṃ, udāhu no’’ti tassa vimaṃsanatthāya jarāpatto andhabrāhmaṇo viya hutvā rañño dānaggagamanakāle ekasmiṃ unnatappadese hatthaṃ pasāretvā rājānaṃ jayāpetvā aṭṭhāsi. Rājā tadabhimukhaṃ vāraṇaṃ pesetvā ‘‘brāhmaṇa, kiṃ vadesī’’ti pucchi. Atha naṃ sakko ‘‘mahārāja, tava dānajjhāsayaṃ nissāya samuggatena kittighosena sakalalokasannivāso nirantaraṃ phuṭo, ahaṃ andho, tvaṃ dvicakkhuko’’ti vatvā cakkhuṃ yācanto paṭhamaṃ gāthamāha –
૫૨.
52.
‘‘દૂરે અપસ્સં થેરોવ, ચક્ખું યાચિતુમાગતો;
‘‘Dūre apassaṃ therova, cakkhuṃ yācitumāgato;
એકનેત્તા ભવિસ્સામ, ચક્ખું મે દેહિ યાચિતો’’તિ.
Ekanettā bhavissāma, cakkhuṃ me dehi yācito’’ti.
તત્થ દૂરેતિ ઇતો દૂરે વસન્તો. થેરોતિ જરાજિણ્ણથેરો. એકનેત્તાતિ એકં નેત્તં મય્હં દેહિ, એવં દ્વેપિ એકેકનેત્તા ભવિસ્સામાતિ.
Tattha dūreti ito dūre vasanto. Theroti jarājiṇṇathero. Ekanettāti ekaṃ nettaṃ mayhaṃ dehi, evaṃ dvepi ekekanettā bhavissāmāti.
તં સુત્વા મહાસત્તો ‘‘ઇદાનેવાહં પાસાદે નિસિન્નો ચિન્તેત્વા આગતો, અહો મે લાભો, અજ્જેવ મે મનોરથો મત્થકં પાપુણિસ્સતિ, અદિન્નપુબ્બં દાનં દસ્સામી’’તિ તુટ્ઠમાનસો દુતિયં ગાથમાહ –
Taṃ sutvā mahāsatto ‘‘idānevāhaṃ pāsāde nisinno cintetvā āgato, aho me lābho, ajjeva me manoratho matthakaṃ pāpuṇissati, adinnapubbaṃ dānaṃ dassāmī’’ti tuṭṭhamānaso dutiyaṃ gāthamāha –
૫૩.
53.
‘‘કેનાનુસિટ્ઠો ઇધ માગતોસિ, વનિબ્બક ચક્ખુપથાનિ યાચિતું;
‘‘Kenānusiṭṭho idha māgatosi, vanibbaka cakkhupathāni yācituṃ;
સુદુચ્ચજં યાચસિ ઉત્તમઙ્ગં, યમાહુ નેત્તં પુરિસેન ‘દુચ્ચજ’ન્તિ.
Suduccajaṃ yācasi uttamaṅgaṃ, yamāhu nettaṃ purisena ‘duccaja’nti.
તત્થ વનિબ્બકાતિ તં આલપતિ. ચક્ખુપથાનીતિ ચક્ખૂનમેતં નામં. યમાહૂતિ યં પણ્ડિતા ‘‘દુચ્ચજ’’ન્તિ કથેન્તિ.
Tattha vanibbakāti taṃ ālapati. Cakkhupathānīti cakkhūnametaṃ nāmaṃ. Yamāhūti yaṃ paṇḍitā ‘‘duccaja’’nti kathenti.
ઇતો પરં ઉત્તાનસમ્બન્ધગાથા પાળિનયેનેવ વેદિતબ્બા –
Ito paraṃ uttānasambandhagāthā pāḷinayeneva veditabbā –
૫૪.
54.
‘‘યમાહુ દેવેસુ સુજમ્પતીતિ, મઘવાતિ નં આહુ મનુસ્સલોકે;
‘‘Yamāhu devesu sujampatīti, maghavāti naṃ āhu manussaloke;
તેનાનુસિટ્ઠો ઇધ માગતોસ્મિ, વનિબ્બકો ચક્ખુપથાનિ યાચિતું.
Tenānusiṭṭho idha māgatosmi, vanibbako cakkhupathāni yācituṃ.
૫૫.
55.
‘‘વનિબ્બતો મય્હ વનિં અનુત્તરં, દદાહિ તે ચક્ખુપથાનિ યાચિતો;
‘‘Vanibbato mayha vaniṃ anuttaraṃ, dadāhi te cakkhupathāni yācito;
દદાહિ મે ચક્ખુપથં અનુત્તરં, યમાહુ નેત્તં પુરિસેન દુચ્ચજં.
Dadāhi me cakkhupathaṃ anuttaraṃ, yamāhu nettaṃ purisena duccajaṃ.
૫૬.
56.
‘‘યેન અત્થેન આગચ્છિ, યમત્થમભિપત્થયં;
‘‘Yena atthena āgacchi, yamatthamabhipatthayaṃ;
તે તે ઇજ્ઝન્તુ સઙ્કપ્પા, લભ ચક્ખૂનિ બ્રાહ્મણ.
Te te ijjhantu saṅkappā, labha cakkhūni brāhmaṇa.
૫૭.
57.
‘‘એકં તે યાચમાનસ્સ, ઉભયાનિ દદામહં;
‘‘Ekaṃ te yācamānassa, ubhayāni dadāmahaṃ;
સ ચક્ખુમા ગચ્છ જનસ્સ પેક્ખતો, યદિચ્છસે ત્વં તદતે સમિજ્ઝતૂ’’તિ.
Sa cakkhumā gaccha janassa pekkhato, yadicchase tvaṃ tadate samijjhatū’’ti.
તત્થ વનિબ્બતોતિ યાચન્તસ્સ. વનિન્તિ યાચનં. તે તેતિ તે તવ તસ્સ અત્થસ્સ સઙ્કપ્પા. સ ચક્ખુમાતિ સો ત્વં મમ ચક્ખૂહિ ચક્ખુમા હુત્વા. યદિચ્છસે ત્વં તદતે સમિજ્ઝતૂતિ યં ત્વં મમ સન્તિકા ઇચ્છસિ, તં તે સમિજ્ઝતૂતિ.
Tattha vanibbatoti yācantassa. Vaninti yācanaṃ. Te teti te tava tassa atthassa saṅkappā. Sa cakkhumāti so tvaṃ mama cakkhūhi cakkhumā hutvā. Yadicchase tvaṃ tadate samijjhatūti yaṃ tvaṃ mama santikā icchasi, taṃ te samijjhatūti.
રાજા એત્તકં કથેત્વા ‘‘ઇધેવ મયા અક્ખીનિ ઉપ્પાટેત્વા દાતું અસારુપ્પ’’ન્તિ ચિન્તેત્વા બ્રાહ્મણં આદાય અન્તેપુરં ગન્ત્વા રાજાસને નિસીદિત્વા સીવિકં નામ વેજ્જં પક્કોસાપેત્વા ‘‘અક્ખિં મે સોધેહી’’તિ આહ. ‘‘અમ્હાકં કિર રાજા અક્ખીનિ ઉપ્પાટેત્વા બ્રાહ્મણસ્સ દાતુકામો’’તિ સકલનગરે એકકોલાહલં અહોસિ. અથ સેનાપતિઆદયો રાજવલ્લભા ચ નાગરા ચ ઓરોધા ચ સબ્બે સન્નિપતિત્વા રાજાનં વારેન્તા તિસ્સો ગાથા અવોચું –
Rājā ettakaṃ kathetvā ‘‘idheva mayā akkhīni uppāṭetvā dātuṃ asāruppa’’nti cintetvā brāhmaṇaṃ ādāya antepuraṃ gantvā rājāsane nisīditvā sīvikaṃ nāma vejjaṃ pakkosāpetvā ‘‘akkhiṃ me sodhehī’’ti āha. ‘‘Amhākaṃ kira rājā akkhīni uppāṭetvā brāhmaṇassa dātukāmo’’ti sakalanagare ekakolāhalaṃ ahosi. Atha senāpatiādayo rājavallabhā ca nāgarā ca orodhā ca sabbe sannipatitvā rājānaṃ vārentā tisso gāthā avocuṃ –
૫૮.
58.
‘‘મા નો દેવ અદા ચક્ખું, મા નો સબ્બે પરાકરિ;
‘‘Mā no deva adā cakkhuṃ, mā no sabbe parākari;
ધનં દેહિ મહારાજ, મુત્તા વેળુરિયા બહૂ.
Dhanaṃ dehi mahārāja, muttā veḷuriyā bahū.
૫૯.
59.
‘‘યુત્તે દેવ રથે દેહિ, આજાનીયે ચલઙ્કતે;
‘‘Yutte deva rathe dehi, ājānīye calaṅkate;
નાગે દેહિ મહારાજ, હેમકપ્પનવાસસે.
Nāge dehi mahārāja, hemakappanavāsase.
૬૦.
60.
‘‘યથા તં સિવયો સબ્બે, સયોગ્ગા સરથા સદા;
‘‘Yathā taṃ sivayo sabbe, sayoggā sarathā sadā;
સમન્તા પરિકિરેય્યું, એવં દેહિ રથેસભા’’તિ.
Samantā parikireyyuṃ, evaṃ dehi rathesabhā’’ti.
તત્થ પરાકરીતિ પરિચ્ચજિ. અક્ખીસુ હિ દિન્નેસુ રજ્જં ત્વં ન કારેસ્સસિ, અઞ્ઞો રાજા ભવિસ્સતિ, એવં તયા મયં પરિચ્ચત્તા નામ ભવિસ્સામાતિ અધિપ્પાયેનેવમાહંસુ. પરિકિરેય્યુન્તિ પરિવારેય્યું. એવં દેહીતિ યથા તં અવિકલચક્ખું સિવયો પરિવારેય્યું, એવં બાહિરધનમેવસ્સ દેહિ, મા અક્ખીનિ. અક્ખીસુ હિ દિન્નેસુ ન તં સિવયો પરિવારેસ્સન્તીતિ.
Tattha parākarīti pariccaji. Akkhīsu hi dinnesu rajjaṃ tvaṃ na kāressasi, añño rājā bhavissati, evaṃ tayā mayaṃ pariccattā nāma bhavissāmāti adhippāyenevamāhaṃsu. Parikireyyunti parivāreyyuṃ. Evaṃ dehīti yathā taṃ avikalacakkhuṃ sivayo parivāreyyuṃ, evaṃ bāhiradhanamevassa dehi, mā akkhīni. Akkhīsu hi dinnesu na taṃ sivayo parivāressantīti.
અથ રાજા તિસ્સો ગાથા અભાસિ –
Atha rājā tisso gāthā abhāsi –
૬૧.
61.
‘‘યો વે દસ્સન્તિ વત્વાન, અદાને કુરુતે મનો;
‘‘Yo ve dassanti vatvāna, adāne kurute mano;
ભૂમ્યં સો પતિતં પાસં, ગીવાયં પટિમુઞ્ચતિ.
Bhūmyaṃ so patitaṃ pāsaṃ, gīvāyaṃ paṭimuñcati.
૬૨.
62.
‘‘યો વે દસ્સન્તિ વત્વાનં, અદાને કુરુતે મનો;
‘‘Yo ve dassanti vatvānaṃ, adāne kurute mano;
પાપા પાપતરો હોતિ, સમ્પત્તો યમસાધનં.
Pāpā pāpataro hoti, sampatto yamasādhanaṃ.
૬૩.
63.
‘‘યઞ્હિ યાચે તઞ્હિ દદે, યં ન યાચે ન તં દદે;
‘‘Yañhi yāce tañhi dade, yaṃ na yāce na taṃ dade;
સ્વાહં તમેવ દસ્સામિ, યં મં યાચતિ બ્રાહ્મણો’’તિ.
Svāhaṃ tameva dassāmi, yaṃ maṃ yācati brāhmaṇo’’ti.
તત્થ પટિમુઞ્ચતીતિ પવેસેતિ. પાપા પાપતરોતિ લામકાપિ લામકતરો નામ હોતિ. સમ્પત્તો યમસાધનન્તિ યમસ્સ આણાપવત્તિટ્ઠાનં ઉસ્સદનિરયં એસ પત્તોયેવ નામ હોતિ. યઞ્હિ યાચેતિ યં યાચકો યાચેય્ય, દાયકોપિ તમેવ દદેય્ય, ન અયાચિતં, અયઞ્ચ બ્રાહ્મણો મં ચક્ખું યાચતિ, ન મુત્તાદિકં ધનં, તદેવસ્સાહં દસ્સામીતિ વદતિ.
Tattha paṭimuñcatīti paveseti. Pāpā pāpataroti lāmakāpi lāmakataro nāma hoti. Sampatto yamasādhananti yamassa āṇāpavattiṭṭhānaṃ ussadanirayaṃ esa pattoyeva nāma hoti. Yañhi yāceti yaṃ yācako yāceyya, dāyakopi tameva dadeyya, na ayācitaṃ, ayañca brāhmaṇo maṃ cakkhuṃ yācati, na muttādikaṃ dhanaṃ, tadevassāhaṃ dassāmīti vadati.
અથ નં અમચ્ચા ‘‘કિં પત્થેત્વા ચક્ખૂનિ દેસી’’તિ પુચ્છન્તા ગાથમાહંસુ –
Atha naṃ amaccā ‘‘kiṃ patthetvā cakkhūni desī’’ti pucchantā gāthamāhaṃsu –
૬૪.
64.
‘‘આયું નુ વણ્ણં નુ સુખં બલં નુ, કિં પત્થયાનો નુ જનિન્દ દેસિ;
‘‘Āyuṃ nu vaṇṇaṃ nu sukhaṃ balaṃ nu, kiṃ patthayāno nu janinda desi;
કથઞ્હિ રાજા સિવિનં અનુત્તરો, ચક્ખૂનિ દજ્જા પરલોકહેતૂ’’તિ.
Kathañhi rājā sivinaṃ anuttaro, cakkhūni dajjā paralokahetū’’ti.
તત્થ પરલોકહેતૂતિ મહારાજ, કથં નામ તુમ્હાદિસો પણ્ડિતપુરિસો સન્દિટ્ઠિકં ઇસ્સરિયં પહાય પરલોકહેતુ ચક્ખૂનિ દદેય્યાતિ.
Tattha paralokahetūti mahārāja, kathaṃ nāma tumhādiso paṇḍitapuriso sandiṭṭhikaṃ issariyaṃ pahāya paralokahetu cakkhūni dadeyyāti.
અથ નેસં કથેન્તો રાજા ગાથમાહ –
Atha nesaṃ kathento rājā gāthamāha –
૬૫.
65.
‘‘ન વાહમેતં યસસા દદામિ, ન પુત્તમિચ્છે ન ધનં ન રટ્ઠં;
‘‘Na vāhametaṃ yasasā dadāmi, na puttamicche na dhanaṃ na raṭṭhaṃ;
સતઞ્ચ ધમ્મો ચરિતો પુરાણો, ઇચ્ચેવ દાને રમતે મનો મમા’’તિ.
Satañca dhammo carito purāṇo, icceva dāne ramate mano mamā’’ti.
તત્થ ન વાહન્તિ ન વે અહં. યસસાતિ દિબ્બસ્સ વા માનુસસ્સ વા યસસ્સ કારણા. ન પુત્તમિચ્છેતિ ઇમસ્સ ચક્ખુદાનસ્સ ફલેન નેવાહં પુત્તં ઇચ્છામિ, ન ધનં ન રટ્ઠં, અપિચ સતં પણ્ડિતાનં સબ્બઞ્ઞુબોધિસત્તાનં એસ આચિણ્ણો સમાચિણ્ણો પોરાણકમગ્ગો, યદિદં પારમીપૂરણં નામ. ન હિ પારમિયો અપૂરેત્વા બોધિપલ્લઙ્કે સબ્બઞ્ઞુતં પાપુણિતું સમત્થો નામ અત્થિ, અહઞ્ચ પારમિયો પૂરેત્વા બુદ્ધો ભવિતુકામો. ઇચ્ચેવ દાને રમતે મનો મમાતિ ઇમિના કારણેન મમ મનો દાનેયેવ નિરતોતિ વદતિ.
Tattha na vāhanti na ve ahaṃ. Yasasāti dibbassa vā mānusassa vā yasassa kāraṇā. Na puttamiccheti imassa cakkhudānassa phalena nevāhaṃ puttaṃ icchāmi, na dhanaṃ na raṭṭhaṃ, apica sataṃ paṇḍitānaṃ sabbaññubodhisattānaṃ esa āciṇṇo samāciṇṇo porāṇakamaggo, yadidaṃ pāramīpūraṇaṃ nāma. Na hi pāramiyo apūretvā bodhipallaṅke sabbaññutaṃ pāpuṇituṃ samattho nāma atthi, ahañca pāramiyo pūretvā buddho bhavitukāmo. Icceva dāne ramate mano mamāti iminā kāraṇena mama mano dāneyeva niratoti vadati.
સમ્માસમ્બુદ્ધોપિ ધમ્મસેનાપતિસારિપુત્તત્થેરસ્સ ચરિયાપિટકં દેસેન્તો ‘‘મય્હં દ્વીહિ ચક્ખૂહિપિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમેવ પિયતર’’ન્તિ દીપેતું આહ –
Sammāsambuddhopi dhammasenāpatisāriputtattherassa cariyāpiṭakaṃ desento ‘‘mayhaṃ dvīhi cakkhūhipi sabbaññutaññāṇameva piyatara’’nti dīpetuṃ āha –
‘‘ન મે દેસ્સા ઉભો ચક્ખૂ, અત્તાનં મે ન દેસ્સિયં;
‘‘Na me dessā ubho cakkhū, attānaṃ me na dessiyaṃ;
સબ્બઞ્ઞુતં પિયં મય્હં, તસ્મા ચક્ખું અદાસહ’’ન્તિ. (ચરિયા॰ ૧.૬૬);
Sabbaññutaṃ piyaṃ mayhaṃ, tasmā cakkhuṃ adāsaha’’nti. (cariyā. 1.66);
મહાસત્તસ્સ પન કથં સુત્વા અમચ્ચેસુ અપ્પટિભાણેસુ ઠિતેસુ મહાસત્તો સીવિકં વેજ્જં ગાથાય અજ્ઝભાસિ –
Mahāsattassa pana kathaṃ sutvā amaccesu appaṭibhāṇesu ṭhitesu mahāsatto sīvikaṃ vejjaṃ gāthāya ajjhabhāsi –
૬૬.
66.
‘‘સખા ચ મિત્તો ચ મમાસિ સીવિક, સુસિક્ખિતો સાધુ કરોહિ મે વચો;
‘‘Sakhā ca mitto ca mamāsi sīvika, susikkhito sādhu karohi me vaco;
ઉદ્ધરિત્વા ચક્ખૂનિ મમં જિગીસતો, હત્થેસુ ઠપેહિ વનિબ્બકસ્સા’’તિ.
Uddharitvā cakkhūni mamaṃ jigīsato, hatthesu ṭhapehi vanibbakassā’’ti.
તસ્સત્થો – સમ્મ સીવિક, ત્વં મય્હં સહાયો ચ મિત્તો ચ વેજ્જસિપ્પે ચાસિ સુસિક્ખિતો, સાધુ મે વચનં કરોહિ. મમ જિગીસતો ઉપધારેન્તસ્સ ઓલોકેન્તસ્સેવ તાલમિઞ્જં વિય મે અક્ખીનિ ઉદ્ધરિત્વા ઇમસ્સ યાચકસ્સ હત્થેસુ ઠપેહીતિ.
Tassattho – samma sīvika, tvaṃ mayhaṃ sahāyo ca mitto ca vejjasippe cāsi susikkhito, sādhu me vacanaṃ karohi. Mama jigīsato upadhārentassa olokentasseva tālamiñjaṃ viya me akkhīni uddharitvā imassa yācakassa hatthesu ṭhapehīti.
અથ નં સીવિકો આહ ‘‘ચક્ખુદાનં નામ ભારિયં, ઉપધારેહિ, દેવા’’તિ. સીવિક, ઉપધારિતં મયા, ત્વં મા પપઞ્ચં કરોહિ, મા મયા સદ્ધિં બહું કથેહીતિ. સો ચિન્તેસિ ‘‘અયુત્તં માદિસસ્સ સુસિક્ખિતસ્સ વેજ્જસ્સ રઞ્ઞો અક્ખીસુ સત્થપાતન’’ન્તિ. સો નાનાભેસજ્જાનિ ઘંસિત્વા ભેસજ્જચુણ્ણેન નીલુપ્પલં પરિભાવેત્વા દક્ખિણક્ખિં ઉપસિઙ્ઘાપેસિ, અક્ખિ પરિવત્તિ, દુક્ખવેદના ઉપ્પજ્જિ. ‘‘સલ્લક્ખેહિ, મહારાજ, પટિપાકતિકકરણં મય્હં ભારો’’તિ. ‘‘અલઞ્હિ તાત મા પપઞ્ચં કરી’’તિ. સો પરિભાવેત્વા પુન ઉપસિઙ્ઘાપેસિ, અક્ખિ અક્ખિકૂપતો મુચ્ચિ, બલવતરા વેદના ઉદપાદિ. ‘‘સલ્લક્ખેહિ મહારાજ, સક્કોમહં પટિપાકતિકં કાતુ’’ન્તિ. ‘‘મા પપઞ્ચં કરી’’તિ. સો તતિયવારે ખરતરં પરિભાવેત્વા ઉપનામેસિ. અક્ખિ ઓસધબલેન પરિબ્ભમિત્વા અક્ખિકૂપતો નિક્ખમિત્વા ન્હારુસુત્તકેન ઓલમ્બમાનં અટ્ઠાસિ. સલ્લક્ખેહિ નરિન્દ, પુન પાકતિકકરણં મય્હં બલન્તિ. મા પપઞ્ચં કરીતિ. અધિમત્તા વેદના ઉદપાદિ, લોહિતં પગ્ઘરિ, નિવત્થસાટકા લોહિતેન તેમિંસુ. ઓરોધા ચ અમચ્ચા ચ રઞ્ઞો પાદમૂલે પતિત્વા ‘‘દેવ અક્ખીનિ મા દેહી’’તિ મહાપરિદેવં પરિદેવિંસુ.
Atha naṃ sīviko āha ‘‘cakkhudānaṃ nāma bhāriyaṃ, upadhārehi, devā’’ti. Sīvika, upadhāritaṃ mayā, tvaṃ mā papañcaṃ karohi, mā mayā saddhiṃ bahuṃ kathehīti. So cintesi ‘‘ayuttaṃ mādisassa susikkhitassa vejjassa rañño akkhīsu satthapātana’’nti. So nānābhesajjāni ghaṃsitvā bhesajjacuṇṇena nīluppalaṃ paribhāvetvā dakkhiṇakkhiṃ upasiṅghāpesi, akkhi parivatti, dukkhavedanā uppajji. ‘‘Sallakkhehi, mahārāja, paṭipākatikakaraṇaṃ mayhaṃ bhāro’’ti. ‘‘Alañhi tāta mā papañcaṃ karī’’ti. So paribhāvetvā puna upasiṅghāpesi, akkhi akkhikūpato mucci, balavatarā vedanā udapādi. ‘‘Sallakkhehi mahārāja, sakkomahaṃ paṭipākatikaṃ kātu’’nti. ‘‘Mā papañcaṃ karī’’ti. So tatiyavāre kharataraṃ paribhāvetvā upanāmesi. Akkhi osadhabalena paribbhamitvā akkhikūpato nikkhamitvā nhārusuttakena olambamānaṃ aṭṭhāsi. Sallakkhehi narinda, puna pākatikakaraṇaṃ mayhaṃ balanti. Mā papañcaṃ karīti. Adhimattā vedanā udapādi, lohitaṃ pagghari, nivatthasāṭakā lohitena temiṃsu. Orodhā ca amaccā ca rañño pādamūle patitvā ‘‘deva akkhīni mā dehī’’ti mahāparidevaṃ parideviṃsu.
રાજા વેદનં અધિવાસેત્વા ‘‘તાત, મા પપઞ્ચં કરી’’તિ આહ. સો ‘‘સાધુ, દેવા’’તિ વામહત્થેન અક્ખિં ધારેત્વા દક્ખિણહત્થેન સત્થકં આદાય અક્ખિસુત્તકં છિન્દિત્વા અક્ખિં ગહેત્વા મહાસત્તસ્સ હત્થે ઠપેસિ. સો વામક્ખિના દક્ખિણક્ખિં ઓલોકેત્વા વેદનં અધિવાસેત્વા ‘‘એહિ બ્રાહ્મણા’’તિ બ્રાહ્મણં પક્કોસિત્વા ‘‘મમ ઇતો અક્ખિતો સતગુણેન સહસ્સગુણેન સતસહસ્સગુણેન સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણક્ખિમેવ પિયતરં, તસ્સ મે ઇદં પચ્ચયો હોતૂ’’તિ વત્વા બ્રાહ્મણસ્સ અક્ખિં અદાસિ. સો તં ઉક્ખિપિત્વા અત્તનો અક્ખિમ્હિ ઠપેસિ. તં તસ્સાનુભાવેન વિકસિતનીલુપ્પલં વિય હુત્વા પતિટ્ઠાસિ. મહાસત્તો વામક્ખિના તસ્સ તં અક્ખિં દિસ્વા ‘‘અહો, સુદિન્નં મયા અક્ખિદાન’’ન્તિ અન્તો સમુગ્ગતાય પીતિયા નિરન્તરં ફુટો હુત્વા ઇતરમ્પિ અક્ખિં અદાસિ. સક્કો તમ્પિ અત્તનો અક્ખિમ્હિ ઠપેત્વા રાજનિવેસના નિક્ખમિત્વા મહાજનસ્સ ઓલોકેન્તસ્સેવ નગરા નિક્ખમિત્વા દેવલોકમેવ ગતો. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા દિયડ્ઢગાથમાહ –
Rājā vedanaṃ adhivāsetvā ‘‘tāta, mā papañcaṃ karī’’ti āha. So ‘‘sādhu, devā’’ti vāmahatthena akkhiṃ dhāretvā dakkhiṇahatthena satthakaṃ ādāya akkhisuttakaṃ chinditvā akkhiṃ gahetvā mahāsattassa hatthe ṭhapesi. So vāmakkhinā dakkhiṇakkhiṃ oloketvā vedanaṃ adhivāsetvā ‘‘ehi brāhmaṇā’’ti brāhmaṇaṃ pakkositvā ‘‘mama ito akkhito sataguṇena sahassaguṇena satasahassaguṇena sabbaññutaññāṇakkhimeva piyataraṃ, tassa me idaṃ paccayo hotū’’ti vatvā brāhmaṇassa akkhiṃ adāsi. So taṃ ukkhipitvā attano akkhimhi ṭhapesi. Taṃ tassānubhāvena vikasitanīluppalaṃ viya hutvā patiṭṭhāsi. Mahāsatto vāmakkhinā tassa taṃ akkhiṃ disvā ‘‘aho, sudinnaṃ mayā akkhidāna’’nti anto samuggatāya pītiyā nirantaraṃ phuṭo hutvā itarampi akkhiṃ adāsi. Sakko tampi attano akkhimhi ṭhapetvā rājanivesanā nikkhamitvā mahājanassa olokentasseva nagarā nikkhamitvā devalokameva gato. Tamatthaṃ pakāsento satthā diyaḍḍhagāthamāha –
૬૭.
67.
‘‘ચોદિતો સિવિરાજેન, સીવિકો વચનંકરો;
‘‘Codito sivirājena, sīviko vacanaṃkaro;
રઞ્ઞો ચક્ખૂનુદ્ધરિત્વા, બ્રાહ્મણસ્સૂપનામયિ;
Rañño cakkhūnuddharitvā, brāhmaṇassūpanāmayi;
સચક્ખુ બ્રાહ્મણો આસિ, અન્ધો રાજા ઉપાવિસી’’તિ.
Sacakkhu brāhmaṇo āsi, andho rājā upāvisī’’ti.
રઞ્ઞો ન ચિરસ્સેવ અક્ખીનિ રુહિંસુ, રુહમાનાનિ ચ આવાટભાવં અપ્પત્વા કમ્બલગેણ્ડુકેન વિય ઉગ્ગતેન મંસપિણ્ડેન પૂરેત્વા ચિત્તકમ્મરૂપસ્સ વિય અક્ખીનિ અહેસું, વેદના પચ્છિજ્જિ. અથ મહાસત્તો કતિપાહં પાસાદે વસિત્વા ‘‘કિં અન્ધસ્સ રજ્જેન, અમચ્ચાનં રજ્જં નિય્યાદેત્વા ઉય્યાનં ગન્ત્વા પબ્બજિત્વા સમણધમ્મં કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા અમચ્ચે પક્કોસાપેત્વા તેસં તમત્થં આરોચેત્વા ‘‘એકો મુખધોવનાદિદાયકો કપ્પિયકારકોવ મય્હં સન્તિકે ભવિસ્સતિ, સરીરકિચ્ચટ્ઠાનેસુપિ મે રજ્જુકં બન્ધથા’’તિ વત્વા સારથિં આમન્તેત્વા ‘‘રથં યોજેહી’’તિ આહ. અમચ્ચા પનસ્સ રથેન ગન્તું અદત્વા સુવણ્ણસિવિકાય નં નેત્વા પોક્ખરણીતીરે નિસીદાપેત્વા આરક્ખં સંવિધાય પટિક્કમિંસુ. રાજા પલ્લઙ્કેન નિસિન્નો અત્તનો દાનં આવજ્જેસિ. તસ્મિં ખણે સક્કસ્સ આસનં ઉણ્હં અહોસિ. સો આવજ્જેન્તો તં કારણં દિસ્વા ‘‘મહારાજસ્સ વરં દત્વા ચક્ખું પટિપાકતિકં કરિસ્સામી’’તિ ચિન્તેત્વા તત્થ ગન્ત્વા મહાસત્તસ્સ અવિદૂરે અપરાપરં ચઙ્કમિ. તમત્થં પકાસેન્તો સત્થા ઇમા ગાથા આહ –
Rañño na cirasseva akkhīni ruhiṃsu, ruhamānāni ca āvāṭabhāvaṃ appatvā kambalageṇḍukena viya uggatena maṃsapiṇḍena pūretvā cittakammarūpassa viya akkhīni ahesuṃ, vedanā pacchijji. Atha mahāsatto katipāhaṃ pāsāde vasitvā ‘‘kiṃ andhassa rajjena, amaccānaṃ rajjaṃ niyyādetvā uyyānaṃ gantvā pabbajitvā samaṇadhammaṃ karissāmī’’ti cintetvā amacce pakkosāpetvā tesaṃ tamatthaṃ ārocetvā ‘‘eko mukhadhovanādidāyako kappiyakārakova mayhaṃ santike bhavissati, sarīrakiccaṭṭhānesupi me rajjukaṃ bandhathā’’ti vatvā sārathiṃ āmantetvā ‘‘rathaṃ yojehī’’ti āha. Amaccā panassa rathena gantuṃ adatvā suvaṇṇasivikāya naṃ netvā pokkharaṇītīre nisīdāpetvā ārakkhaṃ saṃvidhāya paṭikkamiṃsu. Rājā pallaṅkena nisinno attano dānaṃ āvajjesi. Tasmiṃ khaṇe sakkassa āsanaṃ uṇhaṃ ahosi. So āvajjento taṃ kāraṇaṃ disvā ‘‘mahārājassa varaṃ datvā cakkhuṃ paṭipākatikaṃ karissāmī’’ti cintetvā tattha gantvā mahāsattassa avidūre aparāparaṃ caṅkami. Tamatthaṃ pakāsento satthā imā gāthā āha –
૬૮.
68.
‘‘તતો સો કતિપાહસ્સ, ઉપરૂળ્હેસુ ચક્ખુસુ;
‘‘Tato so katipāhassa, uparūḷhesu cakkhusu;
સૂતં આમન્તયી રાજા, સિવીનં રટ્ઠવડ્ઢનો.
Sūtaṃ āmantayī rājā, sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhano.
૬૯.
69.
‘‘યોજેહિ સારથિ યાનં, યુત્તઞ્ચ પટિવેદય;
‘‘Yojehi sārathi yānaṃ, yuttañca paṭivedaya;
ઉય્યાનભૂમિં ગચ્છામ, પોક્ખરઞ્ઞો વનાનિ ચ.
Uyyānabhūmiṃ gacchāma, pokkharañño vanāni ca.
૭૦.
70.
‘‘સો ચ પોક્ખરણીતીરે, પલ્લઙ્કેન ઉપાવિસિ;
‘‘So ca pokkharaṇītīre, pallaṅkena upāvisi;
તસ્સ સક્કો પાતુરહુ, દેવરાજા સુજમ્પતી’’તિ.
Tassa sakko pāturahu, devarājā sujampatī’’ti.
સક્કોપિ મહાસત્તેન પદસદ્દં સુત્વા ‘‘કો એસો’’તિ પુટ્ઠો ગાથમાહ –
Sakkopi mahāsattena padasaddaṃ sutvā ‘‘ko eso’’ti puṭṭho gāthamāha –
૭૧.
71.
‘‘સક્કોહમસ્મિ દેવિન્દો, આગતોસ્મિ તવન્તિકે;
‘‘Sakkohamasmi devindo, āgatosmi tavantike;
વરં વરસ્સુ રાજીસિ, યં કિઞ્ચિ મનસિચ્છસી’’તિ. –
Varaṃ varassu rājīsi, yaṃ kiñci manasicchasī’’ti. –
એવં વુત્તે રાજા ગાથમાહ –
Evaṃ vutte rājā gāthamāha –
૭૨.
72.
‘‘પહૂતં મે ધનં સક્ક, બલં કોસો ચનપ્પકો;
‘‘Pahūtaṃ me dhanaṃ sakka, balaṃ koso canappako;
અન્ધસ્સ મે સતો દાનિ, મરણઞ્ઞેવ રુચ્ચતી’’તિ.
Andhassa me sato dāni, maraṇaññeva ruccatī’’ti.
તત્થ મરણઞ્ઞેવ રુચ્ચતીતિ દેવરાજ, ઇદાનિ મય્હં અન્ધભાવેન મરણમેવ રુચ્ચતિ, તં મે દેહીતિ.
Tattha maraṇaññeva ruccatīti devarāja, idāni mayhaṃ andhabhāvena maraṇameva ruccati, taṃ me dehīti.
અથ નં સક્કો આહ ‘‘સિવિરાજ, કિં પન ત્વં મરિતુકામો હુત્વા મરણં રોચેસિ, ઉદાહુ અન્ધભાવેના’’તિ? ‘‘અન્ધભાવેન દેવા’’તિ. ‘‘મહારાજ, દાનં નામ ન કેવલં સમ્પરાયત્થમેવ દીયતિ, દિટ્ઠધમ્મત્થાયપિ પચ્ચયો હોતિ, ત્વઞ્ચ એકં ચક્ખું યાચિતો દ્વે અદાસિ, તેન સચ્ચકિરિયં કરોહી’’તિ કથં સમુટ્ઠાપેત્વા આહ –
Atha naṃ sakko āha ‘‘sivirāja, kiṃ pana tvaṃ maritukāmo hutvā maraṇaṃ rocesi, udāhu andhabhāvenā’’ti? ‘‘Andhabhāvena devā’’ti. ‘‘Mahārāja, dānaṃ nāma na kevalaṃ samparāyatthameva dīyati, diṭṭhadhammatthāyapi paccayo hoti, tvañca ekaṃ cakkhuṃ yācito dve adāsi, tena saccakiriyaṃ karohī’’ti kathaṃ samuṭṭhāpetvā āha –
૭૩.
73.
‘‘યાનિ સચ્ચાનિ દ્વિપદિન્દ, તાનિ ભાસસ્સુ ખત્તિય;
‘‘Yāni saccāni dvipadinda, tāni bhāsassu khattiya;
સચ્ચં તે ભણમાનસ્સ, પુન ચક્ખુ ભવિસ્સતી’’તિ.
Saccaṃ te bhaṇamānassa, puna cakkhu bhavissatī’’ti.
તં સુત્વા મહાસત્તો ‘‘સક્ક, સચેસિ મમ ચક્ખું દાતુકામો, અઞ્ઞં ઉપાયં મા કરિ, મમ દાનનિસ્સન્દેનેવ મે ચક્ખુ ઉપ્પજ્જતૂ’’તિ વત્વા સક્કેન ‘‘મહારાજ, અહં સક્કો દેવરાજાપિ ન પરેસં ચક્ખું દાતું સક્કોમિ, તયા દિન્નદાનસ્સ ફલેનેવ તે ચક્ખુ ઉપ્પજ્જિસ્સતી’’તિ વુત્તે ‘‘તેન હિ મયા દાનં સુદિન્ન’’ન્તિ વત્વા સચ્ચકિરિયં કરોન્તો ગાથમાહ –
Taṃ sutvā mahāsatto ‘‘sakka, sacesi mama cakkhuṃ dātukāmo, aññaṃ upāyaṃ mā kari, mama dānanissandeneva me cakkhu uppajjatū’’ti vatvā sakkena ‘‘mahārāja, ahaṃ sakko devarājāpi na paresaṃ cakkhuṃ dātuṃ sakkomi, tayā dinnadānassa phaleneva te cakkhu uppajjissatī’’ti vutte ‘‘tena hi mayā dānaṃ sudinna’’nti vatvā saccakiriyaṃ karonto gāthamāha –
૭૪.
74.
‘‘યે મં યાચિતુમાયન્તિ, નાનાગોત્તા વનિબ્બકા;
‘‘Ye maṃ yācitumāyanti, nānāgottā vanibbakā;
યોપિ મં યાચતે તત્થ, સોપિ મે મનસો પિયો;
Yopi maṃ yācate tattha, sopi me manaso piyo;
એતેન સચ્ચવજ્જેન, ચક્ખુ મે ઉપપજ્જથા’’તિ.
Etena saccavajjena, cakkhu me upapajjathā’’ti.
તત્થ યે મન્તિ યે મં યાચિતું આગચ્છન્તિ, તેસુ યાચકેસુ આગચ્છન્તેસુ યોપિ મં યાચતે, સોપિ મે મનસો પિયો. એતેનાતિ સચે મમ સબ્બેપિ યાચકા પિયા, સચ્ચમેવેતં મયા વુત્તં, એતેન મે સચ્ચવચનેન એકં મે ચક્ખુ ઉપપજ્જથ ઉપપજ્જતૂતિ આહ.
Tattha ye manti ye maṃ yācituṃ āgacchanti, tesu yācakesu āgacchantesu yopi maṃ yācate, sopi me manaso piyo. Etenāti sace mama sabbepi yācakā piyā, saccamevetaṃ mayā vuttaṃ, etena me saccavacanena ekaṃ me cakkhu upapajjatha upapajjatūti āha.
અથસ્સ વચનાનન્તરમેવ પઠમં ચક્ખુ ઉદપાદિ. તતો દુતિયસ્સ ઉપ્પજ્જનત્થાય ગાથાદ્વયમાહ –
Athassa vacanānantarameva paṭhamaṃ cakkhu udapādi. Tato dutiyassa uppajjanatthāya gāthādvayamāha –
૭૫.
75.
‘‘યં મં સો યાચિતું આગા, દેહિ ચક્ખુન્તિ બ્રાહ્મણો;
‘‘Yaṃ maṃ so yācituṃ āgā, dehi cakkhunti brāhmaṇo;
તસ્સ ચક્ખૂનિ પાદાસિં, બ્રાહ્મણસ્સ વનિબ્બતો.
Tassa cakkhūni pādāsiṃ, brāhmaṇassa vanibbato.
૭૬.
76.
‘‘ભિય્યો મં આવિસી પીતિ, સોમનસ્સઞ્ચનપ્પકં;
‘‘Bhiyyo maṃ āvisī pīti, somanassañcanappakaṃ;
એતેન સચ્ચવજ્જેન, દુતિયં મે ઉપપજ્જથા’’તિ.
Etena saccavajjena, dutiyaṃ me upapajjathā’’ti.
તત્થ યં મન્તિ યો મં યાચતિ. સોતિ સો ચક્ખુવિકલો બ્રાહ્મણો ‘‘દેહિ મે ચક્ખુ’’ન્તિ યાચિતું આગતો. વનિબ્બતોતિ યાચન્તસ્સ. ભિય્યો મં આવિસીતિ બ્રાહ્મણસ્સ ચક્ખૂનિ દત્વા અન્ધકાલતો પટ્ઠાય તસ્મિં અન્ધકાલે તથારૂપં વેદનં અગણેત્વા ‘‘અહો સુદિન્નં મે દાન’’ન્તિ પચ્ચવેક્ખન્તં મં ભિય્યો અતિરેકતરા પીતિ આવિસિ, મમ હદયં પવિટ્ઠા, સોમનસ્સઞ્ચ મમ અનન્તં અપરિમાણં ઉપ્પજ્જિ. એતેનાતિ સચે મમ તદા અનપ્પકં પીતિસોમનસ્સં ઉપ્પન્નં, સચ્ચમેવેતં મયા વુત્તં, એતેન મે સચ્ચવચનેન દુતિયમ્પિ ચક્ખુ ઉપપજ્જતૂતિ આહ.
Tattha yaṃ manti yo maṃ yācati. Soti so cakkhuvikalo brāhmaṇo ‘‘dehi me cakkhu’’nti yācituṃ āgato. Vanibbatoti yācantassa. Bhiyyo maṃ āvisīti brāhmaṇassa cakkhūni datvā andhakālato paṭṭhāya tasmiṃ andhakāle tathārūpaṃ vedanaṃ agaṇetvā ‘‘aho sudinnaṃ me dāna’’nti paccavekkhantaṃ maṃ bhiyyo atirekatarā pīti āvisi, mama hadayaṃ paviṭṭhā, somanassañca mama anantaṃ aparimāṇaṃ uppajji. Etenāti sace mama tadā anappakaṃ pītisomanassaṃ uppannaṃ, saccamevetaṃ mayā vuttaṃ, etena me saccavacanena dutiyampi cakkhu upapajjatūti āha.
તઙ્ખણઞ્ઞેવ દુતિયમ્પિ ચક્ખુ ઉદપાદિ. તાનિ પનસ્સ ચક્ખૂનિ નેવ પાકતિકાનિ, ન દિબ્બાનિ. સક્કબ્રાહ્મણસ્સ હિ દિન્નં ચક્ખું પુન પાકતિકં કાતું ન સક્કા, ઉપહતવત્થુનો ચ દિબ્બચક્ખુ નામ ન ઉપ્પજ્જતિ, તાનિ પનસ્સ સચ્ચપારમિતાનુભાવેન સમ્ભૂતાનિ ચક્ખૂનીતિ વુત્તાનિ. તેસં ઉપ્પત્તિસમકાલમેવ સક્કાનુભાવેન સબ્બા રાજપરિસા સન્નિપતિતાવ અહેસું. અથસ્સ સક્કો મહાજનમજ્ઝેયેવ થુતિં કરોન્તો ગાથાદ્વયમાહ –
Taṅkhaṇaññeva dutiyampi cakkhu udapādi. Tāni panassa cakkhūni neva pākatikāni, na dibbāni. Sakkabrāhmaṇassa hi dinnaṃ cakkhuṃ puna pākatikaṃ kātuṃ na sakkā, upahatavatthuno ca dibbacakkhu nāma na uppajjati, tāni panassa saccapāramitānubhāvena sambhūtāni cakkhūnīti vuttāni. Tesaṃ uppattisamakālameva sakkānubhāvena sabbā rājaparisā sannipatitāva ahesuṃ. Athassa sakko mahājanamajjheyeva thutiṃ karonto gāthādvayamāha –
૭૭.
77.
‘‘ધમ્મેન ભાસિતા ગાથા, સિવીનં રટ્ઠવડ્ઢન;
‘‘Dhammena bhāsitā gāthā, sivīnaṃ raṭṭhavaḍḍhana;
એતાનિ તવ નેત્તાનિ, દિબ્બાનિ પટિદિસ્સરે.
Etāni tava nettāni, dibbāni paṭidissare.
૭૮.
78.
‘‘તિરોકુટ્ટં તિરોસેલં, સમતિગ્ગય્હ પબ્બતં;
‘‘Tirokuṭṭaṃ tiroselaṃ, samatiggayha pabbataṃ;
સમન્તા યોજનસતં, દસ્સનં અનુભોન્તુ તે’’તિ.
Samantā yojanasataṃ, dassanaṃ anubhontu te’’ti.
તત્થ ધમ્મેન ભાસિતાતિ મહારાજ, ઇમા તે ગાથા ધમ્મેન સભાવેનેવ ભાસિતા. દિબ્બાનીતિ દિબ્બાનુભાવયુત્તાનિ. પટિદિસ્સરેતિ પટિદિસ્સન્તિ. તિરોકુટ્ટન્તિ મહારાજ, ઇમાનિ તે ચક્ખૂનિ દેવતાનં ચક્ખૂનિ વિય પરકુટ્ટં પરસેલં યંકિઞ્ચિ પબ્બતમ્પિ સમતિગ્ગય્હ અતિક્કમિત્વા સમન્તા દસ દિસા યોજનસતં રૂપદસ્સનં અનુભોન્તુ સાધેન્તૂતિ અત્થો.
Tattha dhammena bhāsitāti mahārāja, imā te gāthā dhammena sabhāveneva bhāsitā. Dibbānīti dibbānubhāvayuttāni. Paṭidissareti paṭidissanti. Tirokuṭṭanti mahārāja, imāni te cakkhūni devatānaṃ cakkhūni viya parakuṭṭaṃ paraselaṃ yaṃkiñci pabbatampi samatiggayha atikkamitvā samantā dasa disā yojanasataṃ rūpadassanaṃ anubhontu sādhentūti attho.
ઇતિ સો આકાસે ઠત્વા મહાજનમજ્ઝે ઇમા ગાથા ભાસિત્વા ‘‘અપ્પમત્તો હોહી’’તિ મહાસત્તં ઓવદિત્વા દેવલોકમેવ ગતો. મહાસત્તોપિ મહાજનપરિવુતો મહન્તેન સક્કારેન નગરં પવિસિત્વા સુચન્દકં પાસાદં અભિરુહિ. તેન ચક્ખૂનં પટિલદ્ધભાવો સકલસિવિરટ્ઠે પાકટો જાતો. અથસ્સ દસ્સનત્થં સકલરટ્ઠવાસિનો બહું પણ્ણાકારં ગહેત્વા આગમિંસુ. મહાસત્તો ‘‘ઇમસ્મિં મહાજનસન્નિપાતે મમ દાનં વણ્ણયિસ્સામી’’તિ રાજદ્વારે મહામણ્ડપં કારેત્વા સમુસ્સિતસેતચ્છત્તે રાજપલ્લઙ્કે નિસિન્નો નગરે ભેરિં ચરાપેત્વા સબ્બસેનિયો સન્નિપાતેત્વા ‘‘અમ્ભો, સિવિરટ્ઠવાસિનો ઇમાનિ મે દિબ્બચક્ખૂનિ દિસ્વા ઇતો પટ્ઠાય દાનં અદત્વા મા ભુઞ્જથા’’તિ ધમ્મં દેસેન્તો ચતસ્સો ગાથા અભાસિ –
Iti so ākāse ṭhatvā mahājanamajjhe imā gāthā bhāsitvā ‘‘appamatto hohī’’ti mahāsattaṃ ovaditvā devalokameva gato. Mahāsattopi mahājanaparivuto mahantena sakkārena nagaraṃ pavisitvā sucandakaṃ pāsādaṃ abhiruhi. Tena cakkhūnaṃ paṭiladdhabhāvo sakalasiviraṭṭhe pākaṭo jāto. Athassa dassanatthaṃ sakalaraṭṭhavāsino bahuṃ paṇṇākāraṃ gahetvā āgamiṃsu. Mahāsatto ‘‘imasmiṃ mahājanasannipāte mama dānaṃ vaṇṇayissāmī’’ti rājadvāre mahāmaṇḍapaṃ kāretvā samussitasetacchatte rājapallaṅke nisinno nagare bheriṃ carāpetvā sabbaseniyo sannipātetvā ‘‘ambho, siviraṭṭhavāsino imāni me dibbacakkhūni disvā ito paṭṭhāya dānaṃ adatvā mā bhuñjathā’’ti dhammaṃ desento catasso gāthā abhāsi –
૭૯.
79.
‘‘કો નીધ વિત્તં ન દદેય્ય યાચિતો, અપિ વિસિટ્ઠં સુપિયમ્પિ અત્તનો;
‘‘Ko nīdha vittaṃ na dadeyya yācito, api visiṭṭhaṃ supiyampi attano;
તદિઙ્ઘ સબ્બે સિવયો સમાગતા, દિબ્બાનિ નેત્તાનિ મમજ્જ પસ્સથ.
Tadiṅgha sabbe sivayo samāgatā, dibbāni nettāni mamajja passatha.
૮૦.
80.
‘‘તિરોકુટ્ટં તિરોસેલં, સમતિગ્ગય્હ પબ્બતં;
‘‘Tirokuṭṭaṃ tiroselaṃ, samatiggayha pabbataṃ;
સમન્તા યોજનસતં, દસ્સનં અનુભોન્તિ મે.
Samantā yojanasataṃ, dassanaṃ anubhonti me.
૮૧.
81.
‘‘ન ચાગમત્તા પરમત્થિ કિઞ્ચિ, મચ્ચાનં ઇધ જીવિતે;
‘‘Na cāgamattā paramatthi kiñci, maccānaṃ idha jīvite;
દત્વાન માનુસં ચક્ખું, લદ્ધં મે ચક્ખું અમાનુસં.
Datvāna mānusaṃ cakkhuṃ, laddhaṃ me cakkhuṃ amānusaṃ.
૮૨.
82.
‘‘એતમ્પિ દિસ્વા સિવયો, દેથ દાનાનિ ભુઞ્જથ;
‘‘Etampi disvā sivayo, detha dānāni bhuñjatha;
દત્વા ચ ભુત્વા ચ યથાનુભાવં, અનિન્દિતા સગ્ગમુપેથ ઠાન’’ન્તિ.
Datvā ca bhutvā ca yathānubhāvaṃ, aninditā saggamupetha ṭhāna’’nti.
તત્થ કોનીધાતિ કો નુ ઇધ. અપિ વિસિટ્ઠન્તિ ઉત્તમમ્પિ સમાનં. ચાગમત્તાતિ ચાગપમાણતો અઞ્ઞં વરં નામ નત્થિ. ઇધ જીવિતેતિ ઇમસ્મિં જીવલોકે. ‘‘ઇધ જીવત’’ન્તિપિ પાઠો, ઇમસ્મિં લોકે જીવમાનાનન્તિ અત્થો. અમાનુસન્તિ દિબ્બચક્ખુ મયા લદ્ધં, ઇમિના કારણેન વેદિતબ્બમેતં ‘‘ચાગતો ઉત્તમં નામ નત્થી’’તિ. એતમ્પિ દિસ્વાતિ એતં મયા લદ્ધં દિબ્બચક્ખું દિસ્વાપિ.
Tattha konīdhāti ko nu idha. Api visiṭṭhanti uttamampi samānaṃ. Cāgamattāti cāgapamāṇato aññaṃ varaṃ nāma natthi. Idha jīviteti imasmiṃ jīvaloke. ‘‘Idha jīvata’’ntipi pāṭho, imasmiṃ loke jīvamānānanti attho. Amānusanti dibbacakkhu mayā laddhaṃ, iminā kāraṇena veditabbametaṃ ‘‘cāgato uttamaṃ nāma natthī’’ti. Etampi disvāti etaṃ mayā laddhaṃ dibbacakkhuṃ disvāpi.
ઇતિ ઇમાહિ ચતૂહિ ગાથાહિ ધમ્મં દેસેત્વા તતો પટ્ઠાય અન્વદ્ધમાસં પન્નરસુપોસથેસુ મહાજનં સન્નિપાતાપેત્વા નિચ્ચં ઇમાહિ ગાથાહિ ધમ્મં દેસેસિ. તં સુત્વા મહાજનો દાનાદીનિ પુઞ્ઞાનિ કત્વા દેવલોકં પૂરેન્તોવ અગમાસિ.
Iti imāhi catūhi gāthāhi dhammaṃ desetvā tato paṭṭhāya anvaddhamāsaṃ pannarasuposathesu mahājanaṃ sannipātāpetvā niccaṃ imāhi gāthāhi dhammaṃ desesi. Taṃ sutvā mahājano dānādīni puññāni katvā devalokaṃ pūrentova agamāsi.
સત્થા ઇમં ધમ્મદેસનં આહરિત્વા ‘‘એવં, ભિક્ખવે, પોરાણકપણ્ડિતા બાહિરદાનેન અસન્તુટ્ઠા સમ્પત્તયાચકાનં અત્તનો ચક્ખૂનિ ઉપ્પાટેત્વા અદંસૂ’’તિ વત્વા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા જાતકં સમોધાનેસિ – ‘‘તદા સીવિકવેજ્જો આનન્દો અહોસિ, સક્કો અનુરુદ્ધો અહોસિ, સેસપરિસા બુદ્ધપરિસા, સિવિરાજા પન અહમેવ અહોસિ’’ન્તિ.
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘evaṃ, bhikkhave, porāṇakapaṇḍitā bāhiradānena asantuṭṭhā sampattayācakānaṃ attano cakkhūni uppāṭetvā adaṃsū’’ti vatvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā sīvikavejjo ānando ahosi, sakko anuruddho ahosi, sesaparisā buddhaparisā, sivirājā pana ahameva ahosi’’nti.
સિવિજાતકવણ્ણના તતિયા.
Sivijātakavaṇṇanā tatiyā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / જાતકપાળિ • Jātakapāḷi / ૪૯૯. સિવિજાતકં • 499. Sivijātakaṃ