Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પટિસમ્ભિદામગ્ગ-અટ્ઠકથા • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
૨. દિટ્ઠિકથા
2. Diṭṭhikathā
૧. અસ્સાદદિટ્ઠિનિદ્દેસવણ્ણના
1. Assādadiṭṭhiniddesavaṇṇanā
૧૨૨. ઇદાનિ ઞાણકથાનન્તરં કથિતાય દિટ્ઠિકથાય અનુપુબ્બઅનુવણ્ણના અનુપ્પત્તા. અયઞ્હિ દિટ્ઠિકથા ઞાણકથાય કતઞાણપરિચયસ્સ સમધિગતસમ્માદિટ્ઠિસ્સ મિચ્છાદિટ્ઠિમલવિસોધના સુકરા હોતિ, સમ્માદિટ્ઠિ ચ સુપરિસુદ્ધા હોતીતિ ઞાણકથાનન્તરં કથિતા. તત્થ કા દિટ્ઠીતિઆદિકા પુચ્છા. કા દિટ્ઠીતિ અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠીતિઆદિકં પુચ્છિતપુચ્છાય વિસ્સજ્જનં. કથં અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠીતિઆદિકો વિસ્સજ્જિતવિસ્સજ્જનસ્સ વિત્થારનિદ્દેસો, સબ્બાવ તા દિટ્ઠિયો અસ્સાદદિટ્ઠિયોતિઆદિકા દિટ્ઠિસુત્તસંસન્દનાતિ એવમિમે ચત્તારો પરિચ્છેદા. તત્થ પુચ્છાપરિચ્છેદે તાવ કા દિટ્ઠીતિ ધમ્મપુચ્છા, સભાવપુચ્છા. કતિ દિટ્ઠિટ્ઠાનાનીતિ હેતુપુચ્છા પચ્ચયપુચ્છા, કિત્તકાનિ દિટ્ઠીનં કારણાનીતિ અત્થો. કતિ દિટ્ઠિપરિયુટ્ઠાનાનીતિ સમુદાચારપુચ્છા વિકારપુચ્છા. દિટ્ઠિયો એવ હિ સમુદાચારવસેન ચિત્તં પરિયોનન્ધન્તિયો ઉટ્ઠહન્તીતિ દિટ્ઠિપરિયુટ્ઠાનાનિ નામ હોન્તિ. કતિ દિટ્ઠિયોતિ દિટ્ઠીનં સઙ્ખાપુચ્છા ગણનાપુચ્છા. કતિ દિટ્ઠાભિનિવેસાતિ વત્થુપ્પભેદવસેન આરમ્મણનાનત્તવસેન દિટ્ઠિપ્પભેદપુચ્છા. દિટ્ઠિયો એવ હિ તં તં વત્થું તં તં આરમ્મણં અભિનિવિસન્તિ પરામસન્તીતિ દિટ્ઠિપરામાસાતિ વુચ્ચન્તિ. કતમો દિટ્ઠિટ્ઠાનસમુગ્ઘાતોતિ દિટ્ઠીનં પટિપક્ખપુચ્છા પહાનૂપાયપુચ્છા. દિટ્ઠિકારણાનિ હિ ખન્ધાદીનિ દિટ્ઠિસમુગ્ઘાતેન તાસં કારણાનિ ન હોન્તીતિ તાનિ ચ કારણાનિ સમુગ્ઘાતિતાનિ નામ હોન્તિ. તસ્મા દિટ્ઠિટ્ઠાનાનિ સમ્મા ભુસં હઞ્ઞન્તિ એતેનાતિ દિટ્ઠિટ્ઠાનસમુગ્ઘાતોતિ વુચ્ચતિ.
122. Idāni ñāṇakathānantaraṃ kathitāya diṭṭhikathāya anupubbaanuvaṇṇanā anuppattā. Ayañhi diṭṭhikathā ñāṇakathāya katañāṇaparicayassa samadhigatasammādiṭṭhissa micchādiṭṭhimalavisodhanā sukarā hoti, sammādiṭṭhi ca suparisuddhā hotīti ñāṇakathānantaraṃ kathitā. Tattha kā diṭṭhītiādikā pucchā. Kā diṭṭhīti abhinivesaparāmāso diṭṭhītiādikaṃ pucchitapucchāya vissajjanaṃ. Kathaṃ abhinivesaparāmāso diṭṭhītiādiko vissajjitavissajjanassa vitthāraniddeso, sabbāva tā diṭṭhiyo assādadiṭṭhiyotiādikā diṭṭhisuttasaṃsandanāti evamime cattāro paricchedā. Tattha pucchāparicchede tāva kā diṭṭhīti dhammapucchā, sabhāvapucchā. Kati diṭṭhiṭṭhānānīti hetupucchā paccayapucchā, kittakāni diṭṭhīnaṃ kāraṇānīti attho. Kati diṭṭhipariyuṭṭhānānīti samudācārapucchā vikārapucchā. Diṭṭhiyo eva hi samudācāravasena cittaṃ pariyonandhantiyo uṭṭhahantīti diṭṭhipariyuṭṭhānāni nāma honti. Kati diṭṭhiyoti diṭṭhīnaṃ saṅkhāpucchā gaṇanāpucchā. Kati diṭṭhābhinivesāti vatthuppabhedavasena ārammaṇanānattavasena diṭṭhippabhedapucchā. Diṭṭhiyo eva hi taṃ taṃ vatthuṃ taṃ taṃ ārammaṇaṃ abhinivisanti parāmasantīti diṭṭhiparāmāsāti vuccanti. Katamo diṭṭhiṭṭhānasamugghātoti diṭṭhīnaṃ paṭipakkhapucchā pahānūpāyapucchā. Diṭṭhikāraṇāni hi khandhādīni diṭṭhisamugghātena tāsaṃ kāraṇāni na hontīti tāni ca kāraṇāni samugghātitāni nāma honti. Tasmā diṭṭhiṭṭhānāni sammā bhusaṃ haññanti etenāti diṭṭhiṭṭhānasamugghātoti vuccati.
ઇદાનિ એતાસં છન્નં પુચ્છાનં કા દિટ્ઠીતિઆદીનિ છ વિસ્સજ્જનાનિ. તત્થ કા દિટ્ઠીતિ વિસ્સજ્જેતબ્બપુચ્છા. અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠીતિ વિસ્સજ્જનં. સા પન અનિચ્ચાદિકે વત્થુસ્મિં નિચ્ચાદિવસેન અભિનિવિસતિ પતિટ્ઠહતિ દળ્હં ગણ્હાતીતિ અભિનિવેસો. અનિચ્ચાદિઆકારં અતિક્કમિત્વા નિચ્ચન્તિઆદિવસેન વત્તમાનો પરતો આમસતિ ગણ્હાતીતિ પરામાસો. અથ વા નિચ્ચન્તિઆદિકં પરં ઉત્તમં સચ્ચન્તિ આમસતિ ગણ્હાતીતિ પરામાસો, અભિનિવેસો ચ સો પરામાસો ચાતિ અભિનિવેસપરામાસો. એવંપકારો દિટ્ઠીતિ કિચ્ચતો દિટ્ઠિસભાવં વિસ્સજ્જેતિ. તીણિ સતન્તિ તીણિ સતાનિ, વચનવિપલ્લાસો કતો. કતમો દિટ્ઠિટ્ઠાનસમુગ્ઘાતોતિ પુચ્છં અનુદ્ધરિત્વાવ સોતાપત્તિમગ્ગો દિટ્ઠિટ્ઠાનસમુગ્ઘાતોતિ વિસ્સજ્જનં કતં.
Idāni etāsaṃ channaṃ pucchānaṃ kā diṭṭhītiādīni cha vissajjanāni. Tattha kā diṭṭhīti vissajjetabbapucchā. Abhinivesaparāmāso diṭṭhīti vissajjanaṃ. Sā pana aniccādike vatthusmiṃ niccādivasena abhinivisati patiṭṭhahati daḷhaṃ gaṇhātīti abhiniveso. Aniccādiākāraṃ atikkamitvā niccantiādivasena vattamāno parato āmasati gaṇhātīti parāmāso. Atha vā niccantiādikaṃ paraṃ uttamaṃ saccanti āmasati gaṇhātīti parāmāso, abhiniveso ca so parāmāso cāti abhinivesaparāmāso. Evaṃpakāro diṭṭhīti kiccato diṭṭhisabhāvaṃ vissajjeti. Tīṇi satanti tīṇi satāni, vacanavipallāso kato. Katamo diṭṭhiṭṭhānasamugghātoti pucchaṃ anuddharitvāva sotāpattimaggo diṭṭhiṭṭhānasamugghātoti vissajjanaṃ kataṃ.
૧૨૩. ઇદાનિ કથં અભિનિવેસપરામાસોતિઆદિ વિત્થારનિદ્દેસો. તત્થ રૂપન્તિ ઉપયોગવચનં. રૂપં અભિનિવેસપરામાસોતિ સમ્બન્ધો. રૂપન્તિ ચેત્થ રૂપુપાદાનક્ખન્ધો કસિણરૂપઞ્ચ. ‘‘એતં મમા’’તિ અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ, ‘‘એસોહમસ્મી’’તિ અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠિ, ‘‘એસો મે અત્તા’’તિ અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠીતિ પચ્ચેકં યોજેતબ્બં. એતન્તિ સામઞ્ઞવચનં. તેનેવ ‘‘વેદનં એતં મમ, સઙ્ખારે એતં મમા’’તિ નપુંસકવચનં એકવચનઞ્ચ કતં. એસોતિ પન વત્તબ્બમપેક્ખિત્વા પુલ્લિઙ્ગેકવચનં કતં. એતં મમાતિ તણ્હામઞ્ઞનામૂલિકા દિટ્ઠિ. એસોહમસ્મીતિ માનમઞ્ઞનામૂલિકા દિટ્ઠિ. એસો મે અત્તાતિ દિટ્ઠિમઞ્ઞના એવ. કેચિ પન ‘‘એતં મમાતિ મમંકારકપ્પના, એસોહમસ્મીતિ અહંકારકપ્પના, એસો મે અત્તાતિ અહંકારમમંકારકપ્પિતો અત્તાભિનિવેસોતિ ચ, તથા યથાક્કમેનેવ તણ્હામૂલનિવેસો માનપગ્ગાહો, તણ્હામૂલનિવિટ્ઠો માનપગ્ગહિતો, અત્તાભિનિવેસોતિ ચ, સઙ્ખારાનં દુક્ખલક્ખણાદસ્સનં, સઙ્ખારાનં અનિચ્ચલક્ખણાદસ્સનં, સઙ્ખારાનં તિલક્ખણાદસ્સનહેતુકો અત્તાભિનિવેસોતિ ચ, દુક્ખે અસુભે ચ સુખં સુભન્તિ વિપલ્લાસગતસ્સ, અનિચ્ચે નિચ્ચન્તિ વિપલ્લાસગતસ્સ, ચતુબ્બિધવિપલ્લાસગતસ્સ ચ અત્તાભિનિવેસોતિ ચ, પુબ્બેનિવાસઞાણસ્સ આકારકપ્પના, દિબ્બચક્ખુઞાણસ્સ અનાગતપટિલાભકપ્પના, પુબ્બન્તાપરન્તઇદપ્પચ્ચયતાપટિચ્ચસમુપ્પન્નેસુ ધમ્મેસુ કપ્પનિસ્સિતસ્સ અત્તાભિનિવેસોતિ ચ, નન્દિયા અતીતમન્વાગમેતિ, નન્દિયા અનાગતં પટિકઙ્ખતિ, પચ્ચુપ્પન્નેસુ ધમ્મેસુ સંહીરતિ અત્તાભિનિવેસોતિ ચ, પુબ્બન્તે અઞ્ઞાણહેતુકા દિટ્ઠિ, અપરન્તે અઞ્ઞાણહેતુકા દિટ્ઠિ, પુબ્બન્તાપરન્તે ઇદપ્પચ્ચયતાપટિચ્ચસમુપ્પન્નેસુ ધમ્મેસુ અઞ્ઞાણહેતુકો અત્તાભિનિવેસો’’તિ ચ એતેસં તિણ્ણં વચનાનં અત્થં વણ્ણયન્તિ.
123. Idāni kathaṃ abhinivesaparāmāsotiādi vitthāraniddeso. Tattha rūpanti upayogavacanaṃ. Rūpaṃ abhinivesaparāmāsoti sambandho. Rūpanti cettha rūpupādānakkhandho kasiṇarūpañca. ‘‘Etaṃ mamā’’ti abhinivesaparāmāso diṭṭhi, ‘‘esohamasmī’’ti abhinivesaparāmāso diṭṭhi, ‘‘eso me attā’’ti abhinivesaparāmāso diṭṭhīti paccekaṃ yojetabbaṃ. Etanti sāmaññavacanaṃ. Teneva ‘‘vedanaṃ etaṃ mama, saṅkhāre etaṃ mamā’’ti napuṃsakavacanaṃ ekavacanañca kataṃ. Esoti pana vattabbamapekkhitvā pulliṅgekavacanaṃ kataṃ. Etaṃ mamāti taṇhāmaññanāmūlikā diṭṭhi. Esohamasmīti mānamaññanāmūlikā diṭṭhi. Eso me attāti diṭṭhimaññanā eva. Keci pana ‘‘etaṃ mamāti mamaṃkārakappanā, esohamasmīti ahaṃkārakappanā, eso me attāti ahaṃkāramamaṃkārakappito attābhinivesoti ca, tathā yathākkameneva taṇhāmūlaniveso mānapaggāho, taṇhāmūlaniviṭṭho mānapaggahito, attābhinivesoti ca, saṅkhārānaṃ dukkhalakkhaṇādassanaṃ, saṅkhārānaṃ aniccalakkhaṇādassanaṃ, saṅkhārānaṃ tilakkhaṇādassanahetuko attābhinivesoti ca, dukkhe asubhe ca sukhaṃ subhanti vipallāsagatassa, anicce niccanti vipallāsagatassa, catubbidhavipallāsagatassa ca attābhinivesoti ca, pubbenivāsañāṇassa ākārakappanā, dibbacakkhuñāṇassa anāgatapaṭilābhakappanā, pubbantāparantaidappaccayatāpaṭiccasamuppannesu dhammesu kappanissitassa attābhinivesoti ca, nandiyā atītamanvāgameti, nandiyā anāgataṃ paṭikaṅkhati, paccuppannesu dhammesu saṃhīrati attābhinivesoti ca, pubbante aññāṇahetukā diṭṭhi, aparante aññāṇahetukā diṭṭhi, pubbantāparante idappaccayatāpaṭiccasamuppannesu dhammesu aññāṇahetuko attābhiniveso’’ti ca etesaṃ tiṇṇaṃ vacanānaṃ atthaṃ vaṇṇayanti.
દિટ્ઠિયો પનેત્થ પઠમં પઞ્ચક્ખન્ધવત્થુકા. તતો છઅજ્ઝત્તિકબાહિરાયતનવિઞ્ઞાણ- કાયસમ્ફસ્સકાયવેદનાકાયસઞ્ઞાકાયચેતનાકાયતણ્હાકાયવિતક્કવિચારધાતુદસકસિણ- દ્વત્તિંસાકારવત્થુકા દિટ્ઠિયો વુત્તા. દ્વત્તિંસાકારેસુ ચ યત્થ વિસું અભિનિવેસો ન યુજ્જતિ, તત્થ સકલસરીરાભિનિવેસવસેનેવ વિસું અભિનિવેસો વિય કતોતિ વેદિતબ્બં. તતો દ્વાદસાયતનઅટ્ઠારસધાતુએકૂનવીસતિઇન્દ્રિયવસેન યોજના કતા. તીણિ એકન્તલોકુત્તરિન્દ્રિયાનિ ન યોજિતાનિ. ન હિ લોકુત્તરવત્થુકા દિટ્ઠિયો હોન્તિ. સબ્બત્થાપિ ચ લોકિયલોકુત્તરમિસ્સેસુ ધમ્મેસુ લોકુત્તરે ઠપેત્વા લોકિયા એવ ગહેતબ્બા. અનિન્દ્રિયબદ્ધરૂપઞ્ચ ન ગહેતબ્બમેવ. તતો તેધાતુકવસેન નવવિધભવવસેન ઝાનબ્રહ્મવિહારસમાપત્તિવસેન પટિચ્ચસમુપ્પાદઙ્ગવસેન ચ યોજના કતા. જાતિજરામરણાનં વિસું ગહણે પરિહારો વુત્તનયો એવ. સબ્બાનિ ચેતાનિ રૂપાદિકાનિ જરામરણન્તાનિ અટ્ઠનવુતિસતં પદાનિ ભવન્તિ.
Diṭṭhiyo panettha paṭhamaṃ pañcakkhandhavatthukā. Tato chaajjhattikabāhirāyatanaviññāṇa- kāyasamphassakāyavedanākāyasaññākāyacetanākāyataṇhākāyavitakkavicāradhātudasakasiṇa- dvattiṃsākāravatthukā diṭṭhiyo vuttā. Dvattiṃsākāresu ca yattha visuṃ abhiniveso na yujjati, tattha sakalasarīrābhinivesavaseneva visuṃ abhiniveso viya katoti veditabbaṃ. Tato dvādasāyatanaaṭṭhārasadhātuekūnavīsatiindriyavasena yojanā katā. Tīṇi ekantalokuttarindriyāni na yojitāni. Na hi lokuttaravatthukā diṭṭhiyo honti. Sabbatthāpi ca lokiyalokuttaramissesu dhammesu lokuttare ṭhapetvā lokiyā eva gahetabbā. Anindriyabaddharūpañca na gahetabbameva. Tato tedhātukavasena navavidhabhavavasena jhānabrahmavihārasamāpattivasena paṭiccasamuppādaṅgavasena ca yojanā katā. Jātijarāmaraṇānaṃ visuṃ gahaṇe parihāro vuttanayo eva. Sabbāni cetāni rūpādikāni jarāmaraṇantāni aṭṭhanavutisataṃ padāni bhavanti.
૧૨૪. દિટ્ઠિટ્ઠાનેસુ ખન્ધાપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનન્તિ વીસતિવત્થુકાયપિ સક્કાયદિટ્ઠિયા પઞ્ચન્નં ખન્ધાનંયેવ વત્થુત્તા ‘‘યે હિ કેચિ, ભિક્ખવે, સમણા વા બ્રાહ્મણા વા અત્તાનં સમનુપસ્સમાના સમનુપસ્સન્તિ, સબ્બે તે પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધેસુયેવ સમનુપસ્સન્તિ, એતેસં વા અઞ્ઞતર’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૩.૪૭) વુત્તત્તા ચ પઞ્ચુપાદાનક્ખન્ધા દિટ્ઠીનં કારણં. અવિજ્જાપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનન્તિ અવિજ્જાય અન્ધીકતાનં દિટ્ઠિઉપ્પત્તિતો ‘‘યાયં, ભન્તે, દિટ્ઠિ ‘અસમ્માસમ્બુદ્ધેસુ સમ્માસમ્બુદ્ધા’તિ, અયં નુ ખો, ભન્તે, દિટ્ઠિ કિં પટિચ્ચ પઞ્ઞાયતીતિ? મહતી ખો એસા, કચ્ચાન, ધાતુ, યદિદં અવિજ્જાધાતુ. હીનં, કચ્ચાન, ધાતું પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ હીના સઞ્ઞા હીના દિટ્ઠી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૨.૯૭) વચનતો ચ અવિજ્જા દિટ્ઠીનં કારણં. ફસ્સોપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનન્તિ તેન ફસ્સેન ફુટ્ઠસ્સ દિટ્ઠિઉપ્પત્તિતો ‘‘યે તે, ભિક્ખવે, સમણબ્રાહ્મણા પુબ્બન્તકપ્પિકા પુબ્બન્તાનુદિટ્ઠિનો પુબ્બન્તં આરબ્ભ અનેકવિહિતાનિ અધિવુત્તિપદાનિ અભિવદન્તિ, તદપિ ફસ્સપચ્ચયા’’તિ (દી॰ નિ॰ ૧.૧૨૩) વચનતો ચ ફસ્સો દિટ્ઠીનં કારણં. સઞ્ઞાપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનન્તિ આકારમત્તગ્ગહણેન અયાથાવસભાવગાહહેતુત્તા સઞ્ઞાય –
124. Diṭṭhiṭṭhānesu khandhāpi diṭṭhiṭṭhānanti vīsativatthukāyapi sakkāyadiṭṭhiyā pañcannaṃ khandhānaṃyeva vatthuttā ‘‘ye hi keci, bhikkhave, samaṇā vā brāhmaṇā vā attānaṃ samanupassamānā samanupassanti, sabbe te pañcupādānakkhandhesuyeva samanupassanti, etesaṃ vā aññatara’’nti (saṃ. ni. 3.47) vuttattā ca pañcupādānakkhandhā diṭṭhīnaṃ kāraṇaṃ. Avijjāpi diṭṭhiṭṭhānanti avijjāya andhīkatānaṃ diṭṭhiuppattito ‘‘yāyaṃ, bhante, diṭṭhi ‘asammāsambuddhesu sammāsambuddhā’ti, ayaṃ nu kho, bhante, diṭṭhi kiṃ paṭicca paññāyatīti? Mahatī kho esā, kaccāna, dhātu, yadidaṃ avijjādhātu. Hīnaṃ, kaccāna, dhātuṃ paṭicca uppajjati hīnā saññā hīnā diṭṭhī’’ti (saṃ. ni. 2.97) vacanato ca avijjā diṭṭhīnaṃ kāraṇaṃ. Phassopi diṭṭhiṭṭhānanti tena phassena phuṭṭhassa diṭṭhiuppattito ‘‘ye te, bhikkhave, samaṇabrāhmaṇā pubbantakappikā pubbantānudiṭṭhino pubbantaṃ ārabbha anekavihitāni adhivuttipadāni abhivadanti, tadapi phassapaccayā’’ti (dī. ni. 1.123) vacanato ca phasso diṭṭhīnaṃ kāraṇaṃ. Saññāpi diṭṭhiṭṭhānanti ākāramattaggahaṇena ayāthāvasabhāvagāhahetuttā saññāya –
‘‘યાનિ ચ તીણિ યાનિ ચ સટ્ઠિ, સમણપ્પવાદસિતાનિ ભૂરિપઞ્ઞ;
‘‘Yāni ca tīṇi yāni ca saṭṭhi, samaṇappavādasitāni bhūripañña;
સઞ્ઞક્ખરસઞ્ઞનિસ્સિતાનિ, ઓસરણાનિ વિનેય્ય ઓઘતમગા’’તિ. (સુ॰ નિ॰ ૫૪૩) –
Saññakkharasaññanissitāni, osaraṇāni vineyya oghatamagā’’ti. (su. ni. 543) –
વચનતો ‘‘સઞ્ઞાનિદાના હિ પપઞ્ચસઙ્ખા’’તિ (સુ॰ નિ॰ ૮૮૦; મહાનિ॰ ૧૦૯) વચનતો ચ સઞ્ઞા દિટ્ઠીનં કારણં. વિતક્કોપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનન્તિ આકારપરિવિતક્કેન દિટ્ઠિઉપ્પત્તિતો –
Vacanato ‘‘saññānidānā hi papañcasaṅkhā’’ti (su. ni. 880; mahāni. 109) vacanato ca saññā diṭṭhīnaṃ kāraṇaṃ. Vitakkopi diṭṭhiṭṭhānanti ākāraparivitakkena diṭṭhiuppattito –
‘‘નહેવ સચ્ચાનિ બહૂનિ નાના, અઞ્ઞત્ર સઞ્ઞાય નિચ્ચાનિ લોકે;
‘‘Naheva saccāni bahūni nānā, aññatra saññāya niccāni loke;
તક્કઞ્ચ દિટ્ઠીસુ પકપ્પયિત્વા, સચ્ચં મુસાતિ દ્વયધમ્મમાહૂ’’તિ. (સુ॰ નિ॰ ૮૯૨) –
Takkañca diṭṭhīsu pakappayitvā, saccaṃ musāti dvayadhammamāhū’’ti. (su. ni. 892) –
વચનતો ચ વિતક્કો દિટ્ઠીનં કારણં. અયોનિસોમનસિકારોપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનન્તિ અયોનિસો મનસિકારસ્સ અકુસલાનં અસાધારણહેતુત્તા ‘‘તસ્સેવં અયોનિસો મનસિકરોતો છન્નં દિટ્ઠીનં અઞ્ઞતરા દિટ્ઠિ ઉપ્પજ્જતી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૧૯) વચનતો ચ અયોનિસો મનસિકારો દિટ્ઠીનં કારણં . પાપમિત્તોપિ દિટ્ઠિટ્ઠાનન્તિ પાપમિત્તસ્સ દિટ્ઠાનુગતિઆપજ્જનેન દિટ્ઠિઉપ્પત્તિતો ‘‘બાહિરં, ભિક્ખવે, અઙ્ગન્તિ કરિત્વા ન અઞ્ઞં એકઙ્ગમ્પિ સમનુપસ્સામિ, યં એવં મહતો અનત્થાય સંવત્તતિ. યથયિદં, ભિક્ખવે, પાપમિત્તતા’’તિ (અ॰ નિ॰ ૧.૧૧૦) વચનતો ચ પાપમિત્તો દિટ્ઠીનં કારણં. પરતોપિ ઘોસો દિટ્ઠિટ્ઠાનન્તિ દુરક્ખાતધમ્મસ્સવનેન દિટ્ઠિઉપ્પત્તિતો ‘‘દ્વેમે, ભિક્ખવે, હેતૂ દ્વે પચ્ચયા મિચ્છાદિટ્ઠિયા ઉપ્પાદાય પરતો ચ ઘોસો અયોનિસો ચ મનસિકારો’’તિ (અ॰ નિ॰ ૨.૧૨૬) વચનતો ચ પરતો ઘોસો મિચ્છાદિટ્ઠિકતો મિચ્છાદિટ્ઠિપટિસઞ્ઞુત્તકથા દિટ્ઠીનં કારણં.
Vacanato ca vitakko diṭṭhīnaṃ kāraṇaṃ. Ayonisomanasikāropi diṭṭhiṭṭhānanti ayoniso manasikārassa akusalānaṃ asādhāraṇahetuttā ‘‘tassevaṃ ayoniso manasikaroto channaṃ diṭṭhīnaṃ aññatarā diṭṭhi uppajjatī’’ti (ma. ni. 1.19) vacanato ca ayoniso manasikāro diṭṭhīnaṃ kāraṇaṃ . Pāpamittopi diṭṭhiṭṭhānanti pāpamittassa diṭṭhānugatiāpajjanena diṭṭhiuppattito ‘‘bāhiraṃ, bhikkhave, aṅganti karitvā na aññaṃ ekaṅgampi samanupassāmi, yaṃ evaṃ mahato anatthāya saṃvattati. Yathayidaṃ, bhikkhave, pāpamittatā’’ti (a. ni. 1.110) vacanato ca pāpamitto diṭṭhīnaṃ kāraṇaṃ. Paratopi ghoso diṭṭhiṭṭhānanti durakkhātadhammassavanena diṭṭhiuppattito ‘‘dveme, bhikkhave, hetū dve paccayā micchādiṭṭhiyā uppādāya parato ca ghoso ayoniso ca manasikāro’’ti (a. ni. 2.126) vacanato ca parato ghoso micchādiṭṭhikato micchādiṭṭhipaṭisaññuttakathā diṭṭhīnaṃ kāraṇaṃ.
ઇદાનિ દિટ્ઠિટ્ઠાનન્તિ પદસ્સ અત્થં વિવરન્તો ખન્ધા હેતુ ખન્ધા પચ્ચયોતિઆદિમાહ. ખન્ધા એવ દિટ્ઠીનં ઉપાદાય, જનકહેતુ ચેવ ઉપત્થમ્ભકપચ્ચયો ચાતિ અત્થો. સમુટ્ઠાનટ્ઠેનાતિ સમુટ્ઠહન્તિ ઉપ્પજ્જન્તિ એતેનાતિ સમુટ્ઠાનં, કારણન્તિ અત્થો. તેન સમુટ્ઠાનટ્ઠેન, દિટ્ઠિકારણભાવેનાતિ અત્થો.
Idāni diṭṭhiṭṭhānanti padassa atthaṃ vivaranto khandhā hetu khandhā paccayotiādimāha. Khandhā eva diṭṭhīnaṃ upādāya, janakahetu ceva upatthambhakapaccayo cāti attho. Samuṭṭhānaṭṭhenāti samuṭṭhahanti uppajjanti etenāti samuṭṭhānaṃ, kāraṇanti attho. Tena samuṭṭhānaṭṭhena, diṭṭhikāraṇabhāvenāti attho.
૧૨૫. ઇદાનિ કિચ્ચભેદેન દિટ્ઠિભેદં દસ્સેન્તો કતમાનિ અટ્ઠારસ દિટ્ઠિપરિયુટ્ઠાનાનીતિઆદિમાહ. તત્થ યા દિટ્ઠીતિ ઇદાનિ વુચ્ચમાનાનં અટ્ઠારસન્નં પદાનં સાધારણં મૂલપદં. યા દિટ્ઠિ, તદેવ દિટ્ઠિગતં, યા દિટ્ઠિ, તદેવ દિટ્ઠિગહનન્તિ સબ્બેહિ સમ્બન્ધો કાતબ્બો. અયાથાવદસ્સનટ્ઠેન દિટ્ઠિ, તદેવ દિટ્ઠીસુ ગતં દસ્સનં દ્વાસટ્ઠિદિટ્ઠિઅન્તોગધત્તાતિ દિટ્ઠિગતં. હેટ્ઠાપિસ્સ અત્થો વુત્તોયેવ. દ્વિન્નં અન્તાનં એકન્તગતત્તાપિ દિટ્ઠિગતં. સા એવ દિટ્ઠિ દુરતિક્કમનટ્ઠેન દિટ્ઠિગહનં તિણગહનવનગહનપબ્બતગહનાનિ વિય. સાસઙ્કસપ્પટિભયટ્ઠેન દિટ્ઠિકન્તારં ચોરકન્તારવાળકન્તારનિરુદકકન્તારદુબ્ભિક્ખકન્તારા વિય. ધમ્મસઙ્ગણિયં ‘‘દિટ્ઠિકન્તારો’’તિ સકલિઙ્ગેનેવ આગતં. સમ્માદિટ્ઠિયા વિનિવિજ્ઝનટ્ઠેન પટિલોમટ્ઠેન ચ દિટ્ઠિવિસૂકં. મિચ્છાદસ્સનઞ્હિ ઉપ્પજ્જમાનં સમ્માદસ્સનં વિનિવિજ્ઝતિ ચેવ વિલોમેતિ ચ. ધમ્મસઙ્ગણિયં (ધ॰ સ॰ ૩૯૨, ૧૧૦૫) ‘‘દિટ્ઠિવિસૂકાયિક’’ન્તિ આગતં. કદાચિ સસ્સતસ્સ, કદાચિ ઉચ્છેદસ્સ ગહણતો દિટ્ઠિયા વિરૂપં ફન્દિતન્તિ દિટ્ઠિવિપ્ફન્દિતં. દિટ્ઠિગતિકો હિ એકસ્મિં પતિટ્ઠાતું ન સક્કોતિ, કદાચિ સસ્સતં અનુસ્સરતિ, કદાચિ ઉચ્છેદં. દિટ્ઠિયેવ અનત્થે સંયોજેતીતિ દિટ્ઠિસઞ્ઞોજનં. દિટ્ઠિયેવ અન્તોતુદનટ્ઠેન દુન્નીહરણીયટ્ઠેન ચ સલ્લન્તિ દિટ્ઠિસલ્લં . દિટ્ઠિયેવ પીળાકરણટ્ઠેન સમ્બાધોતિ દિટ્ઠિસમ્બાધો. દિટ્ઠિયેવ મોક્ખાવરણટ્ઠેન પલિબોધોતિ દિટ્ઠિપલિબોધો. દિટ્ઠિયેવ દુમ્મોચનીયટ્ઠેન બન્ધનન્તિ દિટ્ઠિબન્ધનં. દિટ્ઠિયેવ દુરુત્તરટ્ઠેન પપાતોતિ દિટ્ઠિપપાતો. દિટ્ઠિયેવ થામગતટ્ઠેન અનુસયોતિ દિટ્ઠાનુસયો. દિટ્ઠિયેવ અત્તાનં સન્તાપેતીતિ દિટ્ઠિસન્તાપો. દિટ્ઠિયેવ અત્તાનં અનુદહતીતિ દિટ્ઠિપરિળાહો. દિટ્ઠિયેવ કિલેસકાયં ગન્થેતીતિ દિટ્ઠિગન્થો. દિટ્ઠિયેવ ભુસં આદિયતીતિ દિટ્ઠુપાદાનં. દિટ્ઠિયેવ ‘‘સચ્ચ’’ન્તિઆદિવસેન અભિનિવિસતીતિ દિટ્ઠાભિનિવેસો. દિટ્ઠિયેવ ઇદં પરન્તિ આમસતિ, પરતો વા આમસતીતિ દિટ્ઠિપરામાસો.
125. Idāni kiccabhedena diṭṭhibhedaṃ dassento katamāni aṭṭhārasa diṭṭhipariyuṭṭhānānītiādimāha. Tattha yā diṭṭhīti idāni vuccamānānaṃ aṭṭhārasannaṃ padānaṃ sādhāraṇaṃ mūlapadaṃ. Yā diṭṭhi, tadeva diṭṭhigataṃ, yā diṭṭhi, tadeva diṭṭhigahananti sabbehi sambandho kātabbo. Ayāthāvadassanaṭṭhena diṭṭhi, tadeva diṭṭhīsu gataṃ dassanaṃ dvāsaṭṭhidiṭṭhiantogadhattāti diṭṭhigataṃ. Heṭṭhāpissa attho vuttoyeva. Dvinnaṃ antānaṃ ekantagatattāpi diṭṭhigataṃ. Sā eva diṭṭhi duratikkamanaṭṭhena diṭṭhigahanaṃ tiṇagahanavanagahanapabbatagahanāni viya. Sāsaṅkasappaṭibhayaṭṭhena diṭṭhikantāraṃ corakantāravāḷakantāranirudakakantāradubbhikkhakantārā viya. Dhammasaṅgaṇiyaṃ ‘‘diṭṭhikantāro’’ti sakaliṅgeneva āgataṃ. Sammādiṭṭhiyā vinivijjhanaṭṭhena paṭilomaṭṭhena ca diṭṭhivisūkaṃ. Micchādassanañhi uppajjamānaṃ sammādassanaṃ vinivijjhati ceva vilometi ca. Dhammasaṅgaṇiyaṃ (dha. sa. 392, 1105) ‘‘diṭṭhivisūkāyika’’nti āgataṃ. Kadāci sassatassa, kadāci ucchedassa gahaṇato diṭṭhiyā virūpaṃ phanditanti diṭṭhivipphanditaṃ. Diṭṭhigatiko hi ekasmiṃ patiṭṭhātuṃ na sakkoti, kadāci sassataṃ anussarati, kadāci ucchedaṃ. Diṭṭhiyeva anatthe saṃyojetīti diṭṭhisaññojanaṃ. Diṭṭhiyeva antotudanaṭṭhena dunnīharaṇīyaṭṭhena ca sallanti diṭṭhisallaṃ. Diṭṭhiyeva pīḷākaraṇaṭṭhena sambādhoti diṭṭhisambādho. Diṭṭhiyeva mokkhāvaraṇaṭṭhena palibodhoti diṭṭhipalibodho. Diṭṭhiyeva dummocanīyaṭṭhena bandhananti diṭṭhibandhanaṃ. Diṭṭhiyeva duruttaraṭṭhena papātoti diṭṭhipapāto. Diṭṭhiyeva thāmagataṭṭhena anusayoti diṭṭhānusayo. Diṭṭhiyeva attānaṃ santāpetīti diṭṭhisantāpo. Diṭṭhiyeva attānaṃ anudahatīti diṭṭhipariḷāho. Diṭṭhiyeva kilesakāyaṃ ganthetīti diṭṭhigantho. Diṭṭhiyeva bhusaṃ ādiyatīti diṭṭhupādānaṃ. Diṭṭhiyeva ‘‘sacca’’ntiādivasena abhinivisatīti diṭṭhābhiniveso. Diṭṭhiyeva idaṃ paranti āmasati, parato vā āmasatīti diṭṭhiparāmāso.
૧૨૬. ઇદાનિ રાસિવસેન સોળસ દિટ્ઠિયો ઉદ્દિસન્તો કતમા સોળસ દિટ્ઠિયોતિઆદિમાહ. તત્થ સુખસોમનસ્સસઙ્ખાતે અસ્સાદે દિટ્ઠિ અસ્સાદદિટ્ઠિ. અત્તાનં અનુગતા દિટ્ઠિ અત્તાનુદિટ્ઠિ. નત્થીતિ પવત્તત્તા વિપરીતા દિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિ. સતિ કાયે દિટ્ઠિ, સન્તી વા કાયે દિટ્ઠિ સક્કાયદિટ્ઠિ. કાયોતિ ચેત્થ ખન્ધપઞ્ચકં, ખન્ધપઞ્ચકસઙ્ખાતો સક્કાયો વત્થુ પતિટ્ઠા એતિસ્સાતિ સક્કાયવત્થુકા. સસ્સતન્તિ પવત્તા દિટ્ઠિ સસ્સતદિટ્ઠિ. ઉચ્છેદોતિ પવત્તા દિટ્ઠિ ઉચ્છેદદિટ્ઠિ. સસ્સતાદિઅન્તં ગણ્હાતીતિ અન્તગ્ગાહિકા, અન્તગ્ગાહો વા અસ્સા અત્થીતિ અન્તગ્ગાહિકા. અતીતસઙ્ખાતં પુબ્બન્તં અનુગતા દિટ્ઠિ પુબ્બન્તાનુદિટ્ઠિ. અનાગતસઙ્ખાતં અપરન્તં અનુગતા દિટ્ઠિ અપરન્તાનુદિટ્ઠિ. અનત્થે સંયોજેતીતિ સઞ્ઞોજનિકા. અહઙ્કારવસેન અહન્તિ ઉપ્પન્નેન માનેન દિટ્ઠિયા મૂલભૂતેન વિનિબન્ધા ઘટિતા ઉપ્પાદિતા દિટ્ઠિ અહન્તિ માનવિનિબન્ધા દિટ્ઠિ. તથા મમઙ્કારવસેન મમન્તિ ઉપ્પન્નેન માનેન વિનિબન્ધા દિટ્ઠિ મમન્તિ માનવિનિબન્ધા દિટ્ઠિ. અત્તનો વદનં કથનં અત્તવાદો, તેન પટિસઞ્ઞુત્તા બદ્ધા દિટ્ઠિ અત્તવાદપટિસંયુત્તા દિટ્ઠિ. અત્તાનં લોકોતિ વદનં કથનં લોકવાદો, તેન પટિસઞ્ઞુત્તા દિટ્ઠિ લોકવાદપટિસંયુત્તા દિટ્ઠિ. ભવો વુચ્ચતિ સસ્સતં, સસ્સતવસેન ઉપ્પજ્જનદિટ્ઠિ ભવદિટ્ઠિ. વિભવો વુચ્ચતિ ઉચ્છેદો, ઉચ્છેદવસેન ઉપ્પજ્જનદિટ્ઠિ વિભવદિટ્ઠિ.
126. Idāni rāsivasena soḷasa diṭṭhiyo uddisanto katamā soḷasa diṭṭhiyotiādimāha. Tattha sukhasomanassasaṅkhāte assāde diṭṭhi assādadiṭṭhi. Attānaṃ anugatā diṭṭhi attānudiṭṭhi. Natthīti pavattattā viparītā diṭṭhi micchādiṭṭhi. Sati kāye diṭṭhi, santī vā kāye diṭṭhi sakkāyadiṭṭhi. Kāyoti cettha khandhapañcakaṃ, khandhapañcakasaṅkhāto sakkāyo vatthu patiṭṭhā etissāti sakkāyavatthukā. Sassatanti pavattā diṭṭhi sassatadiṭṭhi. Ucchedoti pavattā diṭṭhi ucchedadiṭṭhi. Sassatādiantaṃ gaṇhātīti antaggāhikā, antaggāho vā assā atthīti antaggāhikā. Atītasaṅkhātaṃ pubbantaṃ anugatā diṭṭhi pubbantānudiṭṭhi. Anāgatasaṅkhātaṃ aparantaṃ anugatā diṭṭhi aparantānudiṭṭhi. Anatthe saṃyojetīti saññojanikā. Ahaṅkāravasena ahanti uppannena mānena diṭṭhiyā mūlabhūtena vinibandhā ghaṭitā uppāditā diṭṭhi ahanti mānavinibandhā diṭṭhi. Tathā mamaṅkāravasena mamanti uppannena mānena vinibandhā diṭṭhi mamanti mānavinibandhā diṭṭhi. Attano vadanaṃ kathanaṃ attavādo, tena paṭisaññuttā baddhā diṭṭhi attavādapaṭisaṃyuttā diṭṭhi. Attānaṃ lokoti vadanaṃ kathanaṃ lokavādo, tena paṭisaññuttā diṭṭhi lokavādapaṭisaṃyuttā diṭṭhi. Bhavo vuccati sassataṃ, sassatavasena uppajjanadiṭṭhi bhavadiṭṭhi. Vibhavo vuccati ucchedo, ucchedavasena uppajjanadiṭṭhi vibhavadiṭṭhi.
૧૨૭-૧૨૮. ઇદાનિ તીણિ સતં દિટ્ઠાભિનિવેસે નિદ્દિસિતુકામો કતમે તીણિ સતં દિટ્ઠાભિનિવેસાતિ પુચ્છિત્વા તે અવિસ્સજ્જેત્વાવ વિસું વિસું અભિનિવેસવિસ્સજ્જનેનેવ તે વિસ્સજ્જેતુકામો અસ્સાદદિટ્ઠિયા, કતિહાકારેહિ અભિનિવેસો હોતીતિઆદિના નયેન સોળસન્નં દિટ્ઠીનં અભિનિવેસાકારગણનં પુચ્છિત્વા પુન અસ્સાદદિટ્ઠિયા પઞ્ચતિંસાય આકારેહિ અભિનિવેસો હોતીતિ તાસં સોળસન્નં દિટ્ઠીનં અભિનિવેસાકારગણનં વિસ્સજ્જેત્વા પુન તાનિ ગણનાનિ વિસ્સજ્જેન્તો અસ્સાદદિટ્ઠિયા કતમેહિ પઞ્ચતિંસાય આકારેહિ અભિનિવેસો હોતીતિઆદિમાહ. તત્થ રૂપં પટિચ્ચાતિ રૂપક્ખન્ધં પટિચ્ચ. ઉપ્પજ્જતિ સુખં સોમનસ્સન્તિ ‘‘અયં મે કાયો ઈદિસો’’તિ રૂપસમ્પદં નિસ્સાય ગેહસિતં રાગસમ્પયુત્તં સુખં સોમનસ્સં ઉપ્પજ્જતિ. હેટ્ઠા વુત્તેનટ્ઠેન સુખઞ્ચ સોમનસ્સઞ્ચ. તંયેવ રૂપસ્સ અસ્સાદોતિ રૂપનિસ્સયો અસ્સાદો. તઞ્હિ સુખં તણ્હાવસેન અસ્સાદીયતિ ઉપભુઞ્જીયતીતિ અસ્સાદો. અભિનિવેસપરામાસો દિટ્ઠીતિ સો અસ્સાદો સસ્સતોતિ વા ઉચ્છિજ્જિસ્સતીતિ વા સસ્સતં વા ઉચ્છિજ્જમાનં વા અત્તાનં સુખિતં કરોતીતિ વા અભિનિવેસપરામાસો હોતિ. તસ્મા યા ચ દિટ્ઠિ યો ચ અસ્સાદોતિ અસ્સાદસ્સ દિટ્ઠિભાવાભાવેપિ અસ્સાદં વિના સા દિટ્ઠિ ન હોતીતિ કત્વા ઉભયમ્પિ સમુચ્ચિતં. અસ્સાદદિટ્ઠીતિ અસ્સાદે પવત્તા દિટ્ઠીતિ વુત્તં હોતિ.
127-128. Idāni tīṇi sataṃ diṭṭhābhinivese niddisitukāmo katame tīṇi sataṃ diṭṭhābhinivesāti pucchitvā te avissajjetvāva visuṃ visuṃ abhinivesavissajjaneneva te vissajjetukāmo assādadiṭṭhiyā, katihākārehiabhiniveso hotītiādinā nayena soḷasannaṃ diṭṭhīnaṃ abhinivesākāragaṇanaṃ pucchitvā puna assādadiṭṭhiyā pañcatiṃsāya ākārehi abhiniveso hotīti tāsaṃ soḷasannaṃ diṭṭhīnaṃ abhinivesākāragaṇanaṃ vissajjetvā puna tāni gaṇanāni vissajjento assādadiṭṭhiyā katamehi pañcatiṃsāya ākārehi abhinivesohotītiādimāha. Tattha rūpaṃ paṭiccāti rūpakkhandhaṃ paṭicca. Uppajjati sukhaṃ somanassanti ‘‘ayaṃ me kāyo īdiso’’ti rūpasampadaṃ nissāya gehasitaṃ rāgasampayuttaṃ sukhaṃ somanassaṃ uppajjati. Heṭṭhā vuttenaṭṭhena sukhañca somanassañca. Taṃyeva rūpassa assādoti rūpanissayo assādo. Tañhi sukhaṃ taṇhāvasena assādīyati upabhuñjīyatīti assādo. Abhinivesaparāmāso diṭṭhīti so assādo sassatoti vā ucchijjissatīti vā sassataṃ vā ucchijjamānaṃ vā attānaṃ sukhitaṃ karotīti vā abhinivesaparāmāso hoti. Tasmā yā ca diṭṭhi yo ca assādoti assādassa diṭṭhibhāvābhāvepi assādaṃ vinā sā diṭṭhi na hotīti katvā ubhayampi samuccitaṃ. Assādadiṭṭhīti assāde pavattā diṭṭhīti vuttaṃ hoti.
ઇદાનિ નાનાસુત્તેહિ સંસન્દેત્વા મિચ્છાદિટ્ઠિં મિચ્છાદિટ્ઠિકઞ્ચ ગરહિતુકામો અસ્સાદદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠીતિઆદિમાહ. તત્થ દિટ્ઠિવિપત્તીતિ સમ્માદિટ્ઠિવિનાસકમિચ્છાદિટ્ઠિસઙ્ખાતદિટ્ઠિયા વિપત્તિ. દિટ્ઠિવિપન્નોતિ વિપન્ના વિનટ્ઠા સમ્માદિટ્ઠિ અસ્સાતિ દિટ્ઠિવિપન્નો, વિપન્નદિટ્ઠીતિ વુત્તં હોતિ. મિચ્છાદિટ્ઠિયા વા વિપન્નો વિનટ્ઠોતિ દિટ્ઠિવિપન્નો. ન સેવિતબ્બો ઉપસઙ્કમનેન. ન ભજિતબ્બો ચિત્તેન. ન પયિરુપાસિતબ્બો ઉપસઙ્કમિત્વા નિસીદનેન. તં કિસ્સ હેતૂતિ ‘‘તં સેવનાદિકં કેન કારણેન ન કાતબ્બ’’ન્તિ તસ્સ કારણપુચ્છા. દિટ્ઠિ હિસ્સ પાપિકાતિ કારણવિસ્સજ્જનં. યસ્મા અસ્સ પુગ્ગલસ્સ દિટ્ઠિ પાપિકા, તસ્મા તં સેવનાદિકં ન કાતબ્બન્તિ અત્થો. દિટ્ઠિયા રાગોતિ ‘‘સુન્દરા મે દિટ્ઠી’’તિ દિટ્ઠિં આરબ્ભ દિટ્ઠિયા ઉપ્પજ્જનરાગો . દિટ્ઠિરાગરત્તોતિ તેન દિટ્ઠિરાગેન રઙ્ગેન રત્તં વત્થં વિય રત્તો. ન મહપ્ફલન્તિ વિપાકફલેન. ન મહાનિસંસન્તિ નિસ્સન્દફલેન.
Idāni nānāsuttehi saṃsandetvā micchādiṭṭhiṃ micchādiṭṭhikañca garahitukāmo assādadiṭṭhi micchādiṭṭhītiādimāha. Tattha diṭṭhivipattīti sammādiṭṭhivināsakamicchādiṭṭhisaṅkhātadiṭṭhiyā vipatti. Diṭṭhivipannoti vipannā vinaṭṭhā sammādiṭṭhi assāti diṭṭhivipanno, vipannadiṭṭhīti vuttaṃ hoti. Micchādiṭṭhiyā vā vipanno vinaṭṭhoti diṭṭhivipanno. Na sevitabbo upasaṅkamanena. Na bhajitabbo cittena. Na payirupāsitabbo upasaṅkamitvā nisīdanena. Taṃ kissa hetūti ‘‘taṃ sevanādikaṃ kena kāraṇena na kātabba’’nti tassa kāraṇapucchā. Diṭṭhi hissa pāpikāti kāraṇavissajjanaṃ. Yasmā assa puggalassa diṭṭhi pāpikā, tasmā taṃ sevanādikaṃ na kātabbanti attho. Diṭṭhiyā rāgoti ‘‘sundarā me diṭṭhī’’ti diṭṭhiṃ ārabbha diṭṭhiyā uppajjanarāgo . Diṭṭhirāgarattoti tena diṭṭhirāgena raṅgena rattaṃ vatthaṃ viya ratto. Na mahapphalanti vipākaphalena. Na mahānisaṃsanti nissandaphalena.
પુરિસપુગ્ગલસ્સાતિ પુરિસસઙ્ખાતસ્સ પુગ્ગલસ્સ. લોકિયવોહારેન હિ પુરિ વુચ્ચતિ સરીરં, તસ્મિં પુરિસ્મિં સેતિ પવત્તતીતિ પુરિસો, પું વુચ્ચતિ નિરયો, તં પું ગલતિ ગચ્છતીતિ પુગ્ગલો. યેભુય્યેન હિ સત્તા સુગતિતો ચુતા દુગ્ગતિયંયેવ નિબ્બત્તન્તિ. તં કિસ્સ હેતૂતિ તં ન મહપ્ફલત્તં કેન કારણેન હોતિ. દિટ્ઠિ હિસ્સ પાપિકાતિ યસ્મા અસ્સ પુગ્ગલસ્સ દિટ્ઠિ પાપિકા, તસ્મા ન મહપ્ફલં હોતીતિ અત્થો. દ્વેવ ગતિયોતિ પઞ્ચસુ ગતીસુ દ્વેવ ગતિયો. વિપજ્જમાનાય દિટ્ઠિયા નિરયો. સમ્પજ્જમાનાય તિરચ્છાનયોનિ. યઞ્ચેવ કાયકમ્મન્તિ સકલિઙ્ગધારણપટિપદાનુયોગઅભિવાદનપચ્ચુટ્ઠાનઅઞ્જલિકમ્માદિ કાયકમ્મં. યઞ્ચ વચીકમ્મન્તિ સકસમયપરિયાપુણનસજ્ઝાયનદેસનાસમાદપનાદિ વચીકમ્મં. યઞ્ચ મનોકમ્મન્તિ ઇધલોકચિન્તાપટિસંયુત્તઞ્ચ પરલોકચિન્તાપટિસંયુત્તઞ્ચ કતાકતચિન્તાપટિસંયુત્તઞ્ચ મનોકમ્મં. તિણકટ્ઠધઞ્ઞબીજેસુ સત્તદિટ્ઠિસ્સ દાનાનુપ્પદાનપટિગ્ગહણપરિભોગેસુ ચ કાયવચીમનોકમ્માનિ. યથાદિટ્ઠીતિ યા અયં દિટ્ઠિ, તસ્સાનુરૂપં. સમત્તન્તિ પરિપુણ્ણં. સમાદિન્નન્તિ ગહિતં.
Purisapuggalassāti purisasaṅkhātassa puggalassa. Lokiyavohārena hi puri vuccati sarīraṃ, tasmiṃ purismiṃ seti pavattatīti puriso, puṃ vuccati nirayo, taṃ puṃ galati gacchatīti puggalo. Yebhuyyena hi sattā sugatito cutā duggatiyaṃyeva nibbattanti. Taṃ kissa hetūti taṃ na mahapphalattaṃ kena kāraṇena hoti. Diṭṭhi hissa pāpikāti yasmā assa puggalassa diṭṭhi pāpikā, tasmā na mahapphalaṃ hotīti attho. Dveva gatiyoti pañcasu gatīsu dveva gatiyo. Vipajjamānāya diṭṭhiyā nirayo. Sampajjamānāya tiracchānayoni. Yañceva kāyakammanti sakaliṅgadhāraṇapaṭipadānuyogaabhivādanapaccuṭṭhānaañjalikammādi kāyakammaṃ. Yañca vacīkammanti sakasamayapariyāpuṇanasajjhāyanadesanāsamādapanādi vacīkammaṃ. Yañca manokammanti idhalokacintāpaṭisaṃyuttañca paralokacintāpaṭisaṃyuttañca katākatacintāpaṭisaṃyuttañca manokammaṃ. Tiṇakaṭṭhadhaññabījesu sattadiṭṭhissa dānānuppadānapaṭiggahaṇaparibhogesu ca kāyavacīmanokammāni. Yathādiṭṭhīti yā ayaṃ diṭṭhi, tassānurūpaṃ. Samattanti paripuṇṇaṃ. Samādinnanti gahitaṃ.
અટ્ઠકથાયં પન વુત્તં – તદેતં યથાદિટ્ઠિયં ઠિતકાયકમ્મં, દિટ્ઠિસહજાતકાયકમ્મં, દિટ્ઠાનુલોમિકકાયકમ્મન્તિ તિવિધં હોતિ. તત્થ ‘‘પાણં હનતો અદિન્નં આદિયતો મિચ્છાચરતો નત્થિ તતોનિદાનં પાપં, નત્થિ પાપસ્સ આગમો’’તિ યં એવં દિટ્ઠિકસ્સ સતો પાણાતિપાતઅદિન્નાદાનમિચ્છાચારસઙ્ખાતં કાયકમ્મં, ઇદં યથાદિટ્ઠિયં ઠિતકાયકમ્મં નામ. ‘‘પાણં હનતો અદિન્નં આદિયતો મિચ્છાચરતો નત્થિ તતોનિદાનં પાપં, નત્થિ પાપસ્સ આગમો’’તિ યં ઇમાય દિટ્ઠિયા ઇમિના દસ્સનેન સહજાતં કાયકમ્મં, ઇદં દિટ્ઠિસહજાતકાયકમ્મં નામ. તદેવ પન સમત્તં સમાદિન્નં ગહિતં પરામટ્ઠં દિટ્ઠાનુલોમિકકાયકમ્મં નામ. વચીકમ્મમનોકમ્મેસુપિ એસેવ નયો. એત્થ પન મુસા ભણતો પિસુણં ભણતો ફરુસં ભણતો સમ્ફં પલપતો અભિજ્ઝાલુનો બ્યાપન્નચિત્તસ્સ મિચ્છાદિટ્ઠિકસ્સ સતો નત્થિ તતોનિદાનં પાપં, નત્થિ પાપસ્સ આગમોતિ યોજના કાતબ્બા. લિઙ્ગધારણાદિપરિયાપુણનાદિલોકચિન્તાદિવસેન વુત્તનયો ચેત્થ સુન્દરો.
Aṭṭhakathāyaṃ pana vuttaṃ – tadetaṃ yathādiṭṭhiyaṃ ṭhitakāyakammaṃ, diṭṭhisahajātakāyakammaṃ, diṭṭhānulomikakāyakammanti tividhaṃ hoti. Tattha ‘‘pāṇaṃ hanato adinnaṃ ādiyato micchācarato natthi tatonidānaṃ pāpaṃ, natthi pāpassa āgamo’’ti yaṃ evaṃ diṭṭhikassa sato pāṇātipātaadinnādānamicchācārasaṅkhātaṃ kāyakammaṃ, idaṃ yathādiṭṭhiyaṃ ṭhitakāyakammaṃ nāma. ‘‘Pāṇaṃ hanato adinnaṃ ādiyato micchācarato natthi tatonidānaṃ pāpaṃ, natthi pāpassa āgamo’’ti yaṃ imāya diṭṭhiyā iminā dassanena sahajātaṃ kāyakammaṃ, idaṃ diṭṭhisahajātakāyakammaṃ nāma. Tadeva pana samattaṃ samādinnaṃ gahitaṃ parāmaṭṭhaṃ diṭṭhānulomikakāyakammaṃ nāma. Vacīkammamanokammesupi eseva nayo. Ettha pana musā bhaṇato pisuṇaṃ bhaṇato pharusaṃ bhaṇato samphaṃ palapato abhijjhāluno byāpannacittassa micchādiṭṭhikassa sato natthi tatonidānaṃ pāpaṃ, natthi pāpassa āgamoti yojanā kātabbā. Liṅgadhāraṇādipariyāpuṇanādilokacintādivasena vuttanayo cettha sundaro.
ચેતનાદીસુ દિટ્ઠિસહજાતા ચેતના ચેતના નામ. દિટ્ઠિસહજાતા પત્થના પત્થના નામ. ચેતનાપત્થનાનં વસેન ચિત્તટ્ઠપના પણિધિ નામ. તેહિ પન ચેતનાદીહિ સમ્પયુત્તા ફસ્સાદયો સઙ્ખારક્ખન્ધપરિયાપન્ના ધમ્મા સઙ્ખારા નામ. અનિટ્ઠાયાતિઆદીહિ દુક્ખમેવ વુત્તં. દુક્ખઞ્હિ સુખકામેહિ સત્તેહિ ન એસિતત્તા અનિટ્ઠં. અપ્પિયત્તા અકન્તં. મનસ્સ અવડ્ઢનતો, મનસિ અવિસપ્પનતો ચ અમનાપં. આયતિં અભદ્દતાય અહિતં. પીળનતો દુક્ખન્તિ. તં કિસ્સ હેતૂતિ તં એવં સંવત્તનં કેન કારણેન હોતીતિ અત્થો. ઇદાનિસ્સ કારણં દિટ્ઠિ હિસ્સ પાપિકાતિ. યસ્મા તસ્સ પુગ્ગલસ્સ દિટ્ઠિ પાપિકા લામકા, તસ્મા એવં સંવત્તતીતિ અત્થો. અલ્લાય પથવિયા નિક્ખિત્તન્તિ ઉદકેન તિન્તાય ભૂમિયા રોપિતં. પથવીરસં આપોરસન્તિ તસ્મિં તસ્મિં ઠાને પથવિયા ચ સમ્પદં આપસ્સ ચ સમ્પદં. બીજનિક્ખિત્તટ્ઠાને હિ ન સબ્બા પથવી ન સબ્બો આપો ચ બીજં ફલં ગણ્હાપેતિ. યો પન તેસં પદેસો બીજં ફુસતિ, સોયેવ બીજં ફલં ગણ્હાપેતિ. તસ્મા બીજપોસનાય પચ્ચયભૂતોયેવ સો પદેસો પથવીરસો આપોરસોતિ વેદિતબ્બો. રસસદ્દસ્સ હિ સમ્પત્તિ ચ અત્થો. યથાહ ‘‘કિચ્ચસમ્પત્તિઅત્થેન રસો નામ પવુચ્ચતી’’તિ. લોકે ચ ‘‘સુરસો ગન્ધબ્બો’’તિ વુત્તે સુસમ્પન્નો ગન્ધબ્બોતિ અત્થો ઞાયતિ. ઉપાદિયતીતિ ગણ્હાતિ. યો હિ પદેસો પચ્ચયો હોતિ, તં પચ્ચયં લભમાનં બીજં તં ગણ્હાતિ નામ. સબ્બં તન્તિ સબ્બં તં રસજાતં. તિત્તકત્તાયાતિ સો પથવીરસો આપોરસો ચ અતિત્તકો સમાનોપિ તિત્તકં બીજં નિસ્સાય નિમ્બરુક્ખાદીનં તેસં ફલાનઞ્ચ તિત્તકભાવાય સંવત્તતિ. કટુકત્તાયાતિ ઇદં પુરિમસ્સેવ વેવચનં.
Cetanādīsu diṭṭhisahajātā cetanā cetanā nāma. Diṭṭhisahajātā patthanā patthanā nāma. Cetanāpatthanānaṃ vasena cittaṭṭhapanā paṇidhi nāma. Tehi pana cetanādīhi sampayuttā phassādayo saṅkhārakkhandhapariyāpannā dhammā saṅkhārā nāma. Aniṭṭhāyātiādīhi dukkhameva vuttaṃ. Dukkhañhi sukhakāmehi sattehi na esitattā aniṭṭhaṃ. Appiyattā akantaṃ. Manassa avaḍḍhanato, manasi avisappanato ca amanāpaṃ. Āyatiṃ abhaddatāya ahitaṃ. Pīḷanato dukkhanti. Taṃ kissa hetūti taṃ evaṃ saṃvattanaṃ kena kāraṇena hotīti attho. Idānissa kāraṇaṃ diṭṭhi hissa pāpikāti. Yasmā tassa puggalassa diṭṭhi pāpikā lāmakā, tasmā evaṃ saṃvattatīti attho. Allāya pathaviyā nikkhittanti udakena tintāya bhūmiyā ropitaṃ. Pathavīrasaṃ āporasanti tasmiṃ tasmiṃ ṭhāne pathaviyā ca sampadaṃ āpassa ca sampadaṃ. Bījanikkhittaṭṭhāne hi na sabbā pathavī na sabbo āpo ca bījaṃ phalaṃ gaṇhāpeti. Yo pana tesaṃ padeso bījaṃ phusati, soyeva bījaṃ phalaṃ gaṇhāpeti. Tasmā bījaposanāya paccayabhūtoyeva so padeso pathavīraso āporasoti veditabbo. Rasasaddassa hi sampatti ca attho. Yathāha ‘‘kiccasampattiatthena raso nāma pavuccatī’’ti. Loke ca ‘‘suraso gandhabbo’’ti vutte susampanno gandhabboti attho ñāyati. Upādiyatīti gaṇhāti. Yo hi padeso paccayo hoti, taṃ paccayaṃ labhamānaṃ bījaṃ taṃ gaṇhāti nāma. Sabbaṃ tanti sabbaṃ taṃ rasajātaṃ. Tittakattāyāti so pathavīraso āporaso ca atittako samānopi tittakaṃ bījaṃ nissāya nimbarukkhādīnaṃ tesaṃ phalānañca tittakabhāvāya saṃvattati. Kaṭukattāyāti idaṃ purimasseva vevacanaṃ.
‘‘વણ્ણગન્ધરસૂપેતો, અમ્બોયં અહુવા પુરે;
‘‘Vaṇṇagandharasūpeto, amboyaṃ ahuvā pure;
તમેવ પૂજં લભમાનો, કેનમ્બો કટુકપ્ફલો’’તિ. (જા॰ ૧.૨.૭૧) –
Tameva pūjaṃ labhamāno, kenambo kaṭukapphalo’’ti. (jā. 1.2.71) –
આગતટ્ઠાને વિય હિ ઇધાપિ તિત્તકમેવ અપ્પિયટ્ઠેન કટુકન્તિ વેદિતબ્બં. અસાતત્તાયાતિ અમધુરભાવાય. અસાદુત્તાયાતિપિ પાઠો, અસાદુભાવાયાતિ અત્થો. સાદૂતિ હિ મધુરં. બીજં હિસ્સાતિ અસ્સ નિમ્બાદિકસ્સ બીજં. એવમેવન્તિ એવં એવં. યસ્મા સુખા વેદના પરમો અસ્સાદો, તસ્મા મિચ્છાદિટ્ઠિયા દુક્ખવેદનાવસેન આદીનવો દસ્સિતોતિ. પુન અટ્ઠારસભેદેન દિટ્ઠિયા આદીનવં દસ્સેતું અસ્સાદદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠીતિઆદિમાહ. તં વુત્તત્થમેવ. ઇમેહિ અટ્ઠારસહિ આકારેહિ પરિયુટ્ઠિતચિત્તસ્સ સઞ્ઞોગોતિ દિટ્ઠિયા એવ સંસારે બન્ધનં દસ્સેતિ.
Āgataṭṭhāne viya hi idhāpi tittakameva appiyaṭṭhena kaṭukanti veditabbaṃ. Asātattāyāti amadhurabhāvāya. Asāduttāyātipi pāṭho, asādubhāvāyāti attho. Sādūti hi madhuraṃ. Bījaṃ hissāti assa nimbādikassa bījaṃ. Evamevanti evaṃ evaṃ. Yasmā sukhā vedanā paramo assādo, tasmā micchādiṭṭhiyā dukkhavedanāvasena ādīnavo dassitoti. Puna aṭṭhārasabhedena diṭṭhiyā ādīnavaṃ dassetuṃ assādadiṭṭhi micchādiṭṭhītiādimāha. Taṃ vuttatthameva. Imehi aṭṭhārasahi ākārehi pariyuṭṭhitacittassa saññogoti diṭṭhiyā eva saṃsāre bandhanaṃ dasseti.
૧૨૯. યસ્મા પન દિટ્ઠિભૂતાનિપિ સઞ્ઞોજનાનિ અત્થિ અદિટ્ઠિભૂતાનિપિ, તસ્મા તં પભેદં દસ્સેન્તો અત્થિ સઞ્ઞોજનાનિ ચેવાતિઆદિમાહ. તત્થ યસ્મા કામરાગસઞ્ઞોજનસ્સેવ અનુનયસઞ્ઞોજનન્તિ આગતટ્ઠાનમ્પિ અત્થિ, તસ્મા અનુનયસઞ્ઞોજનન્તિ વુત્તં. કામરાગભાવં અપ્પત્વા પવત્તં લોભં સન્ધાય એતં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. સેસખન્ધાયતનાદિમૂલકેસુપિ વારેસુ ઇમિનાવ નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. વેદનાપરમત્તા ચ અસ્સાદસ્સ વેદનાપરિયોસાના એવ દેસના કતા. સઞ્ઞાદયો ન ગહિતા. ઇમેહિ પઞ્ચતિંસાય આકારેહીતિ પઞ્ચક્ખન્ધા અજ્ઝત્તિકાયતનાદીનિ પઞ્ચ છક્કાનિ ચાતિ ઇમાનિ પઞ્ચતિંસ વત્થૂનિ નિસ્સાય ઉપ્પન્નઅસ્સાદારમ્મણવસેન પઞ્ચતિંસાય આકારેહિ.
129. Yasmā pana diṭṭhibhūtānipi saññojanāni atthi adiṭṭhibhūtānipi, tasmā taṃ pabhedaṃ dassento atthi saññojanāni cevātiādimāha. Tattha yasmā kāmarāgasaññojanasseva anunayasaññojananti āgataṭṭhānampi atthi, tasmā anunayasaññojananti vuttaṃ. Kāmarāgabhāvaṃ appatvā pavattaṃ lobhaṃ sandhāya etaṃ vuttanti veditabbaṃ. Sesakhandhāyatanādimūlakesupi vāresu imināva nayena attho veditabbo. Vedanāparamattā ca assādassa vedanāpariyosānā eva desanā katā. Saññādayo na gahitā. Imehi pañcatiṃsāya ākārehīti pañcakkhandhā ajjhattikāyatanādīni pañca chakkāni cāti imāni pañcatiṃsa vatthūni nissāya uppannaassādārammaṇavasena pañcatiṃsāya ākārehi.
અસ્સાદદિટ્ઠિનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Assādadiṭṭhiniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / પટિસમ્ભિદામગ્ગપાળિ • Paṭisambhidāmaggapāḷi
૨. દિટ્ઠિકથા • 2. Diṭṭhikathā
૧. અસ્સાદદિટ્ઠિનિદ્દેસો • 1. Assādadiṭṭhiniddeso