Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પટિસમ્ભિદામગ્ગ-અટ્ઠકથા • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā

    ૯. બલકથા

    9. Balakathā

    બલકથાવણ્ણના

    Balakathāvaṇṇanā

    ૪૪. ઇદાનિ લોકુત્તરકથાય અનન્તરં કથિતાય લોકુત્તરકથાવતિયા સુત્તન્તપુબ્બઙ્ગમાય બલકથાય અપુબ્બત્થાનુવણ્ણના. તત્થ આદિતો સુત્તન્તવસેન પઞ્ચ બલાનિ દસ્સેત્વા તદઞ્ઞાનિપિ બલાનિ દસ્સેતુકામો અપિચ અટ્ઠસટ્ઠિ બલાનીતિઆદિમાહ. સબ્બાનિપિ તંતંપટિપક્ખેહિ અકમ્પિયટ્ઠેન બલાનિ નામ હોન્તિ. હિરિબલન્તિઆદીસુ પાપતો હિરીયન્તિ એતાયાતિ હિરી, લજ્જાયેતં નામં. પાપતો ઓત્તપ્પન્તિ એતેનાતિ ઓત્તપ્પં, પાપતો ઉબ્બેગસ્સેતં નામં. અજ્ઝત્તસમુટ્ઠાના હિરી, બહિદ્ધાસમુટ્ઠાનં ઓત્તપ્પં. અત્તાધિપતિ હિરી, લોકાધિપતિ ઓત્તપ્પં . લજ્જાસભાવસણ્ઠિતા હિરી, ભયસભાવસણ્ઠિતં ઓત્તપ્પં. સપ્પતિસ્સવલક્ખણા હિરી, વજ્જભીરુકભયદસ્સાવિલક્ખણં ઓત્તપ્પં. સા એવ હિરી અહિરિકેન ન કમ્પતીતિ હિરિબલં. તદેવ ઓત્તપ્પં અનોત્તપ્પેન ન કમ્પતીતિ ઓત્તપ્પબલં. અપ્પટિસઙ્ખાનેન ન કમ્પતીતિ પટિસઙ્ખાનબલં. ઉપપરિક્ખણપઞ્ઞાયેતં નામં. વીરિયસીસેન સત્ત બોજ્ઝઙ્ગે ભાવેન્તસ્સ ઉપ્પન્નબલં ભાવનાબલં. તથાપવત્તાનં ચતુન્નં ખન્ધાનમેતં નામં. પરિસુદ્ધાનિ સીલાદીનિ અનવજ્જબલં. ચત્તારિ સઙ્ગહવત્થૂનિ સઙ્ગહબલં. સઙ્ગહે બલન્તિપિ પાઠો. દુક્ખમાનં અધિવાસનં ખન્તિબલં. ધમ્મકથાય પરેસં તોસનં પઞ્ઞત્તિબલં. અધિતસ્સ અત્થસ્સ અધિગમાપનં નિજ્ઝત્તિબલં. કુસલેસુ બહુભાવો ઇસ્સરિયબલં. કુસલેસુ યથારુચિ પતિટ્ઠાનં અધિટ્ઠાનબલં. હિરિબલાદીનં અત્થો માતિકાપદેસુ બ્યઞ્જનવસેન વિસેસતો યુજ્જમાનં ગહેત્વા વુત્તો. સમથબલં વિપસ્સનાબલન્તિ બલપ્પત્તા સમથવિપસ્સના એવ.

    44. Idāni lokuttarakathāya anantaraṃ kathitāya lokuttarakathāvatiyā suttantapubbaṅgamāya balakathāya apubbatthānuvaṇṇanā. Tattha ādito suttantavasena pañca balāni dassetvā tadaññānipi balāni dassetukāmo apica aṭṭhasaṭṭhi balānītiādimāha. Sabbānipi taṃtaṃpaṭipakkhehi akampiyaṭṭhena balāni nāma honti. Hiribalantiādīsu pāpato hirīyanti etāyāti hirī, lajjāyetaṃ nāmaṃ. Pāpato ottappanti etenāti ottappaṃ, pāpato ubbegassetaṃ nāmaṃ. Ajjhattasamuṭṭhānā hirī, bahiddhāsamuṭṭhānaṃ ottappaṃ. Attādhipati hirī, lokādhipati ottappaṃ . Lajjāsabhāvasaṇṭhitā hirī, bhayasabhāvasaṇṭhitaṃ ottappaṃ. Sappatissavalakkhaṇā hirī, vajjabhīrukabhayadassāvilakkhaṇaṃ ottappaṃ. Sā eva hirī ahirikena na kampatīti hiribalaṃ. Tadeva ottappaṃ anottappena na kampatīti ottappabalaṃ. Appaṭisaṅkhānena na kampatīti paṭisaṅkhānabalaṃ. Upaparikkhaṇapaññāyetaṃ nāmaṃ. Vīriyasīsena satta bojjhaṅge bhāventassa uppannabalaṃ bhāvanābalaṃ. Tathāpavattānaṃ catunnaṃ khandhānametaṃ nāmaṃ. Parisuddhāni sīlādīni anavajjabalaṃ. Cattāri saṅgahavatthūni saṅgahabalaṃ. Saṅgahe balantipi pāṭho. Dukkhamānaṃ adhivāsanaṃ khantibalaṃ. Dhammakathāya paresaṃ tosanaṃ paññattibalaṃ. Adhitassa atthassa adhigamāpanaṃ nijjhattibalaṃ. Kusalesu bahubhāvo issariyabalaṃ. Kusalesu yathāruci patiṭṭhānaṃ adhiṭṭhānabalaṃ. Hiribalādīnaṃ attho mātikāpadesu byañjanavasena visesato yujjamānaṃ gahetvā vutto. Samathabalaṃ vipassanābalanti balappattā samathavipassanā eva.

    માતિકાનિદ્દેસે અસ્સદ્ધિયે ન કમ્પતીતિ સદ્ધાબલન્તિ મૂલબલટ્ઠં વત્વા તમેવ અપરેહિ નવહિ પરિયાયેહિ વિસેસેત્વા દસ્સેસિ. યો હિ ધમ્મો અકમ્પિયો બલપ્પત્તો હોતિ, સો સહજાતે ઉપત્થમ્ભેતિ, અત્તનો પટિપક્ખે કિલેસે પરિયાદિયતિ, પટિવેધસ્સ આદિભૂતં સીલં દિટ્ઠિઞ્ચ વિસોધેતિ, ચિત્તં આરમ્મણે પતિટ્ઠાપેતિ, ચિત્તં પભસ્સરં કરોન્તો વોદાપેતિ, વસિં પાપેન્તો વિસેસં અધિગમાપેતિ, તતો ઉત્તરિં પાપેન્તો ઉત્તરિપટિવેધં કારેતિ, કમેન અરિયમગ્ગં પાપેત્વા સચ્ચાભિસમયં કારેતિ, ફલપ્પત્તિયા નિરોધે પતિટ્ઠાપેતિ. તસ્મા નવધા બલટ્ઠો વિસેસિતો. એસ નયો વીરિયબલાદીસુ ચતૂસુ.

    Mātikāniddese assaddhiye na kampatīti saddhābalanti mūlabalaṭṭhaṃ vatvā tameva aparehi navahi pariyāyehi visesetvā dassesi. Yo hi dhammo akampiyo balappatto hoti, so sahajāte upatthambheti, attano paṭipakkhe kilese pariyādiyati, paṭivedhassa ādibhūtaṃ sīlaṃ diṭṭhiñca visodheti, cittaṃ ārammaṇe patiṭṭhāpeti, cittaṃ pabhassaraṃ karonto vodāpeti, vasiṃ pāpento visesaṃ adhigamāpeti, tato uttariṃ pāpento uttaripaṭivedhaṃ kāreti, kamena ariyamaggaṃ pāpetvā saccābhisamayaṃ kāreti, phalappattiyā nirodhe patiṭṭhāpeti. Tasmā navadhā balaṭṭho visesito. Esa nayo vīriyabalādīsu catūsu.

    કામચ્છન્દં હિરીયતીતિ નેક્ખમ્મયુત્તો યોગી નેક્ખમ્મેન કામચ્છન્દતો હિરીયતિ. ઓત્તપ્પેપિ એસેવ નયો. એતેહિ સબ્બાકુસલેહિપિ હિરીયના ઓત્તપ્પના વુત્તાયેવ હોન્તિ. બ્યાપાદન્તિઆદીનમ્પિ ઇમિનાવ નયેન અત્થો વેદિતબ્બો. પટિસઙ્ખાતીતિ અસમ્મોહવસેન આદીનવતો ઉપપરિક્ખતિ. ભાવેતીતિ વડ્ઢેતિ. વજ્જન્તિ રાગાદિવજ્જં. સઙ્ગણ્હાતીતિ બન્ધતિ. ખમતીતિ તસ્સ યોગિસ્સ ખમતિ રુચ્ચતિ. પઞ્ઞાપેતીતિ તોસેતિ. નિજ્ઝાપેતીતિ ચિન્તાપેતિ. વસં વત્તેતીતિ ચિત્તે પહુ હુત્વા ચિત્તં અત્તનો વસં કત્વા પવત્તેતિ. અધિટ્ઠાતીતિ વિદહતિ. ભાવનાબલાદીનિ સબ્બાનિપિ નેક્ખમ્માદીનિયેવ. માતિકાવણ્ણનાય અઞ્ઞથા વુત્તો, અત્થો પન બ્યઞ્જનવસેનેવ પાકટત્તા ઇધ ન વુત્તોતિ વેદિતબ્બં. સમથબલં વિપસ્સનાબલઞ્ચ વિત્થારતો નિદ્દિસિત્વા અવસાને ઉદ્ધચ્ચસહગતકિલેસે ચ ખન્ધે ચ ન કમ્પતીતિઆદિ ચ અવિજ્જાસહગતકિલેસે ચ ખન્ધે ચ ન કમ્પતીતિઆદિ ચ સમથબલવિપસ્સનાબલાનં લક્ખણદસ્સનત્થં વુત્તં.

    Kāmacchandaṃ hirīyatīti nekkhammayutto yogī nekkhammena kāmacchandato hirīyati. Ottappepi eseva nayo. Etehi sabbākusalehipi hirīyanā ottappanā vuttāyeva honti. Byāpādantiādīnampi imināva nayena attho veditabbo. Paṭisaṅkhātīti asammohavasena ādīnavato upaparikkhati. Bhāvetīti vaḍḍheti. Vajjanti rāgādivajjaṃ. Saṅgaṇhātīti bandhati. Khamatīti tassa yogissa khamati ruccati. Paññāpetīti toseti. Nijjhāpetīti cintāpeti. Vasaṃ vattetīti citte pahu hutvā cittaṃ attano vasaṃ katvā pavatteti. Adhiṭṭhātīti vidahati. Bhāvanābalādīni sabbānipi nekkhammādīniyeva. Mātikāvaṇṇanāya aññathā vutto, attho pana byañjanavaseneva pākaṭattā idha na vuttoti veditabbaṃ. Samathabalaṃ vipassanābalañca vitthārato niddisitvā avasāne uddhaccasahagatakilese ca khandhe ca na kampatītiādi ca avijjāsahagatakilese ca khandhe ca na kampatītiādi ca samathabalavipassanābalānaṃ lakkhaṇadassanatthaṃ vuttaṃ.

    સેખાસેખબલેસુ સમ્માદિટ્ઠિં સિક્ખતીતિ સેખબલન્તિ સેખપુગ્ગલો સમ્માદિટ્ઠિં સિક્ખતીતિ સેખો, સા સમ્માદિટ્ઠિ તસ્સ સેખસ્સ બલન્તિ સેખબલન્તિ અત્થો. તત્થ સિક્ખિતત્તા અસેખબલન્તિ અસેખપુગ્ગલો તત્થ સમ્માદિટ્ઠિયા સિક્ખિતત્તા ન સિક્ખતીતિ અસેખો, સાયેવ સમ્માદિટ્ઠિ તસ્સ અસેખસ્સ બલન્તિ અસેખબલં. એસેવ નયો સમ્માસઙ્કપ્પાદીસુ. સમ્માઞાણન્તિ પચ્ચવેક્ખણઞાણં. તમ્પિ હિ લોકિકમ્પિ હોન્તં સેખસ્સ પવત્તત્તા સેખબલં, અસેખસ્સ પવત્તત્તા અસેખબલન્તિ વુત્તં. સમ્માવિમુત્તીતિ અટ્ઠ મગ્ગઙ્ગાનિ ઠપેત્વા સેસા ફલસમ્પયુત્તા ધમ્મા . કેચિ પન ‘‘ઠપેત્વા લોકુત્તરવિમુત્તિં અવસેસા વિમુત્તિયો સમ્માવિમુત્તી’’તિ વદન્તિ. તસ્સ સેખાસેખબલત્તં વુત્તનયમેવ.

    Sekhāsekhabalesu sammādiṭṭhiṃ sikkhatīti sekhabalanti sekhapuggalo sammādiṭṭhiṃ sikkhatīti sekho, sā sammādiṭṭhi tassa sekhassa balanti sekhabalanti attho. Tattha sikkhitattā asekhabalanti asekhapuggalo tattha sammādiṭṭhiyā sikkhitattā na sikkhatīti asekho, sāyeva sammādiṭṭhi tassa asekhassa balanti asekhabalaṃ. Eseva nayo sammāsaṅkappādīsu. Sammāñāṇanti paccavekkhaṇañāṇaṃ. Tampi hi lokikampi hontaṃ sekhassa pavattattā sekhabalaṃ, asekhassa pavattattā asekhabalanti vuttaṃ. Sammāvimuttīti aṭṭha maggaṅgāni ṭhapetvā sesā phalasampayuttā dhammā . Keci pana ‘‘ṭhapetvā lokuttaravimuttiṃ avasesā vimuttiyo sammāvimuttī’’ti vadanti. Tassa sekhāsekhabalattaṃ vuttanayameva.

    ખીણાસવબલેસુ સબ્બાનિપિ ઞાણબલાનિ. ખીણાસવસ્સ ભિક્ખુનોતિ કરણત્થે સામિવચનં, ખીણાસવેન ભિક્ખુનાતિ અત્થો. અનિચ્ચતોતિ હુત્વા અભાવાકારેન અનિચ્ચતો. યથાભૂતન્તિ યથાસભાવતો. પઞ્ઞાયાતિ સહવિપસ્સનાય મગ્ગપઞ્ઞાય. અનિચ્ચતો સુદિટ્ઠા દુક્ખતો અનત્તતો સુદિટ્ઠા હોન્તિ તમ્મૂલકત્તા. ન્તિ ભાવનપુંસકવચનં, યેન કારણેનાતિ વા અત્થો. આગમ્માતિ પટિચ્ચ. પટિજાનાતીતિ સમ્પટિચ્છતિ પટિઞ્ઞં કરોતિ. અઙ્ગારકાસૂપમાતિ મહાભિતાપટ્ઠેન અઙ્ગારકાસુયા ઉપમિતા. કામાતિ વત્થુકામા ચ કિલેસકામા ચ.

    Khīṇāsavabalesu sabbānipi ñāṇabalāni. Khīṇāsavassa bhikkhunoti karaṇatthe sāmivacanaṃ, khīṇāsavena bhikkhunāti attho. Aniccatoti hutvā abhāvākārena aniccato. Yathābhūtanti yathāsabhāvato. Paññāyāti sahavipassanāya maggapaññāya. Aniccato sudiṭṭhā dukkhato anattato sudiṭṭhā honti tammūlakattā. Yanti bhāvanapuṃsakavacanaṃ, yena kāraṇenāti vā attho. Āgammāti paṭicca. Paṭijānātīti sampaṭicchati paṭiññaṃ karoti. Aṅgārakāsūpamāti mahābhitāpaṭṭhena aṅgārakāsuyā upamitā. Kāmāti vatthukāmā ca kilesakāmā ca.

    વિવેકનિન્નન્તિ ફલસમાપત્તિવસેન ઉપધિવિવેકસઙ્ખાતનિબ્બાનનિન્નં. તયો હિ વિવેકા – કાયવિવેકો ચિત્તવિવેકો ઉપધિવિવેકોતિ. કાયવિવેકો ચ વિવેકટ્ઠકાયાનં નેક્ખમ્માભિરતાનં. ચિત્તવિવેકો ચ અધિચિત્તમનુયુત્તાનં. ઉપધિવિવેકો ચ નિરુપધીનં પુગ્ગલાનં વિસઙ્ખારગતાનં, નિસ્સરણવિવેકસઙ્ખાતનિબ્બાનનિન્નં વા. પઞ્ચ હિ વિવેકા – વિક્ખમ્ભનવિવેકો તદઙ્ગવિવેકો સમુચ્છેદવિવેકો પટિપ્પસ્સદ્ધિવિવેકો નિસ્સરણવિવેકોતિ. વિવેકનિન્નન્તિ વિવેકે નિન્નં. વિવેકપોણન્તિ વિવેકે નતં. વિવેકપબ્ભારન્તિ વિવેકસીસભારં. દ્વેપિ પુરિમસ્સેવ વેવચનાનિ. વિવેકટ્ઠન્તિ કિલેસેહિ વજ્જિતં, દૂરીભૂતં વા. નેક્ખમ્માભિરતન્તિ નિબ્બાને અભિરતં, પબ્બજ્જાય અભિરતં વા. બ્યન્તીભૂતન્તિ વિગતન્તીભૂતં, એકદેસેનાપિ અનલ્લીનં વિપ્પમુત્તં વિસંસટ્ઠં. સબ્બસોતિ સબ્બથા. આસવટ્ઠાનિયેહિ ધમ્મેહીતિ સંયોગવસેન આસવાનં કારણભૂતેહિ કિલેસધમ્મેહીતિ અત્થો. અથ વા બ્યન્તીભૂતન્તિ વિગતનિકન્તિભૂતં, નિત્તણ્હન્તિ અત્થો. કુતો? સબ્બસો આસવટ્ઠાનિયેહિ ધમ્મેહિ સબ્બેહિ તેભૂમકધમ્મેહીતિ અત્થો. ઇધ દસહિ ખીણાસવબલેહિ ખીણાસવસ્સ લોકિયલોકુત્તરો મગ્ગો કથિતો. ‘‘અનિચ્ચતો સબ્બે સઙ્ખારા’’તિ દુક્ખપરિઞ્ઞાબલં, ‘‘અઙ્ગારકાસૂપમા કામા’’તિ સમુદયપહાનબલં, ‘‘વિવેકનિન્નં ચિત્તં હોતી’’તિ નિરોધસચ્છિકિરિયાબલં, ‘‘ચત્તારો સતિપટ્ઠાના’’તિઆદિ સત્તવિધં મગ્ગભાવનાબલન્તિપિ વદન્તિ. દસ ઇદ્ધિબલાનિ ઇદ્ધિકથાય આવિ ભવિસ્સન્તિ.

    Vivekaninnanti phalasamāpattivasena upadhivivekasaṅkhātanibbānaninnaṃ. Tayo hi vivekā – kāyaviveko cittaviveko upadhivivekoti. Kāyaviveko ca vivekaṭṭhakāyānaṃ nekkhammābhiratānaṃ. Cittaviveko ca adhicittamanuyuttānaṃ. Upadhiviveko ca nirupadhīnaṃ puggalānaṃ visaṅkhāragatānaṃ, nissaraṇavivekasaṅkhātanibbānaninnaṃ vā. Pañca hi vivekā – vikkhambhanaviveko tadaṅgaviveko samucchedaviveko paṭippassaddhiviveko nissaraṇavivekoti. Vivekaninnanti viveke ninnaṃ. Vivekapoṇanti viveke nataṃ. Vivekapabbhāranti vivekasīsabhāraṃ. Dvepi purimasseva vevacanāni. Vivekaṭṭhanti kilesehi vajjitaṃ, dūrībhūtaṃ vā. Nekkhammābhiratanti nibbāne abhirataṃ, pabbajjāya abhirataṃ vā. Byantībhūtanti vigatantībhūtaṃ, ekadesenāpi anallīnaṃ vippamuttaṃ visaṃsaṭṭhaṃ. Sabbasoti sabbathā. Āsavaṭṭhāniyehi dhammehīti saṃyogavasena āsavānaṃ kāraṇabhūtehi kilesadhammehīti attho. Atha vā byantībhūtanti vigatanikantibhūtaṃ, nittaṇhanti attho. Kuto? Sabbaso āsavaṭṭhāniyehi dhammehi sabbehi tebhūmakadhammehīti attho. Idha dasahi khīṇāsavabalehi khīṇāsavassa lokiyalokuttaro maggo kathito. ‘‘Aniccato sabbe saṅkhārā’’ti dukkhapariññābalaṃ, ‘‘aṅgārakāsūpamā kāmā’’ti samudayapahānabalaṃ, ‘‘vivekaninnaṃ cittaṃ hotī’’ti nirodhasacchikiriyābalaṃ, ‘‘cattāro satipaṭṭhānā’’tiādi sattavidhaṃ maggabhāvanābalantipi vadanti. Dasa iddhibalāni iddhikathāya āvi bhavissanti.

    તથાગતબલનિદ્દેસે તથાગતબલાનીતિ અઞ્ઞેહિ અસાધારણાનિ તથાગતસ્સેવ બલાનિ. યથા વા પુબ્બબુદ્ધાનં બલાનિ પુઞ્ઞુસ્સયસમ્પત્તિયા આગતાનિ, તથા આગતબલાનીતિપિ અત્થો. તત્થ દુવિધં તથાગતબલં – કાયબલં ઞાણબલઞ્ચ. તેસુ કાયબલં હત્થિકુલાનુસારેન વેદિતબ્બં. વુત્તઞ્હેતં પોરાણેહિ –

    Tathāgatabalaniddese tathāgatabalānīti aññehi asādhāraṇāni tathāgatasseva balāni. Yathā vā pubbabuddhānaṃ balāni puññussayasampattiyā āgatāni, tathā āgatabalānītipi attho. Tattha duvidhaṃ tathāgatabalaṃ – kāyabalaṃ ñāṇabalañca. Tesu kāyabalaṃ hatthikulānusārena veditabbaṃ. Vuttañhetaṃ porāṇehi –

    ‘‘કાળાવકઞ્ચ ગઙ્ગેય્યં, પણ્ડરં તમ્બપિઙ્ગલં;

    ‘‘Kāḷāvakañca gaṅgeyyaṃ, paṇḍaraṃ tambapiṅgalaṃ;

    ગન્ધમઙ્ગલહેમઞ્ચ, ઉપોસથછદ્દન્તિમે દસા’’તિ. (વિભ॰ અટ્ઠ॰ ૭૬૦; મ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧૪૮; સં॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૨.૨૨);

    Gandhamaṅgalahemañca, uposathachaddantime dasā’’ti. (vibha. aṭṭha. 760; ma. ni. aṭṭha. 1.148; saṃ. ni. aṭṭha. 2.2.22);

    ઇમાનિ દસ હત્થિકુલાનિ. તત્થ કાળાવકન્તિ પકતિહત્થિકુલં દટ્ઠબ્બં. યં દસન્નં પુરિસાનં કાયબલં, તં એકસ્સ કાળાવકસ્સ હત્થિનો બલં. યં દસન્નં કાળાવકાનં બલં, તં એકસ્સ ગઙ્ગેય્યસ્સ બલં. યં દસન્નં ગઙ્ગેય્યાનં, તં એકસ્સ પણ્ડરસ્સ. યં દસન્નં પણ્ડરાનં , તં એકસ્સ તમ્બસ્સ. યં દસન્નં તમ્બાનં, તં એકસ્સ પિઙ્ગલસ્સ. યં દસન્નં પિઙ્ગલાનં, તં એકસ્સ ગન્ધહત્થિનો. યં દસન્નં ગન્ધહત્થીનં, તં એકસ્સ મઙ્ગલહત્થિનો. યં દસન્નં મઙ્ગલહત્થીનં, તં એકસ્સ હેમવતસ્સ. યં દસન્નં હેમવતાનં, તં એકસ્સ ઉપોસથસ્સ. યં દસન્નં ઉપોસથાનં, તં એકસ્સ છદ્દન્તસ્સ. યં દસન્નં છદ્દન્તાનં, તં એકસ્સ તથાગતસ્સ બલં. નારાયનસઙ્ઘાતબલન્તિપિ ઇદમેવ વુચ્ચતિ. તદેતં પકતિહત્થિનો ગણનાય હત્થીનં કોટિસહસ્સસ્સ, પુરિસગણનાય દસન્નં પુરિસકોટિસહસ્સાનં બલં હોતિ. ઇદં તાવ તથાગતસ્સ કાયબલં.

    Imāni dasa hatthikulāni. Tattha kāḷāvakanti pakatihatthikulaṃ daṭṭhabbaṃ. Yaṃ dasannaṃ purisānaṃ kāyabalaṃ, taṃ ekassa kāḷāvakassa hatthino balaṃ. Yaṃ dasannaṃ kāḷāvakānaṃ balaṃ, taṃ ekassa gaṅgeyyassa balaṃ. Yaṃ dasannaṃ gaṅgeyyānaṃ, taṃ ekassa paṇḍarassa. Yaṃ dasannaṃ paṇḍarānaṃ , taṃ ekassa tambassa. Yaṃ dasannaṃ tambānaṃ, taṃ ekassa piṅgalassa. Yaṃ dasannaṃ piṅgalānaṃ, taṃ ekassa gandhahatthino. Yaṃ dasannaṃ gandhahatthīnaṃ, taṃ ekassa maṅgalahatthino. Yaṃ dasannaṃ maṅgalahatthīnaṃ, taṃ ekassa hemavatassa. Yaṃ dasannaṃ hemavatānaṃ, taṃ ekassa uposathassa. Yaṃ dasannaṃ uposathānaṃ, taṃ ekassa chaddantassa. Yaṃ dasannaṃ chaddantānaṃ, taṃ ekassa tathāgatassa balaṃ. Nārāyanasaṅghātabalantipi idameva vuccati. Tadetaṃ pakatihatthino gaṇanāya hatthīnaṃ koṭisahassassa, purisagaṇanāya dasannaṃ purisakoṭisahassānaṃ balaṃ hoti. Idaṃ tāva tathāgatassa kāyabalaṃ.

    ઞાણબલં પન ઇધ તાવ અઞ્ઞત્થ ચ પાળિયં આગતમેવ દસબલઞાણં, મજ્ઝિમે (મ॰ નિ॰ ૧.૧૫૦) આગતં ચતુવેસારજ્જઞાણં, અટ્ઠસુ પરિસાસુ અકમ્પનઞાણં, ચતુયોનિપરિચ્છેદકઞાણં, પઞ્ચગતિપરિચ્છેદકઞાણં, સંયુત્તકે (સં॰ નિ॰ ૨.૩૩-૩૪) આગતાનિ તેસત્તતિ ઞાણાનિ, સત્તસત્તતિ ઞાણાનીતિ એવમઞ્ઞાનિપિ અનેકાનિ ઞાણસહસ્સાનિ. એતં ઞાણબલં નામ. ઇધાપિ ઞાણબલમેવ અધિપ્પેતં. ઞાણઞ્હિ અકમ્પિયટ્ઠેન ઉપત્થમ્ભનટ્ઠેન ચ બલન્તિ વુત્તં.

    Ñāṇabalaṃ pana idha tāva aññattha ca pāḷiyaṃ āgatameva dasabalañāṇaṃ, majjhime (ma. ni. 1.150) āgataṃ catuvesārajjañāṇaṃ, aṭṭhasu parisāsu akampanañāṇaṃ, catuyoniparicchedakañāṇaṃ, pañcagatiparicchedakañāṇaṃ, saṃyuttake (saṃ. ni. 2.33-34) āgatāni tesattati ñāṇāni, sattasattati ñāṇānīti evamaññānipi anekāni ñāṇasahassāni. Etaṃ ñāṇabalaṃ nāma. Idhāpi ñāṇabalameva adhippetaṃ. Ñāṇañhi akampiyaṭṭhena upatthambhanaṭṭhena ca balanti vuttaṃ.

    ઠાનઞ્ચ ઠાનતોતિ કારણઞ્ચ કારણતો. કારણઞ્હિ યસ્મા તત્થ ફલં તિટ્ઠતિ તદાયત્તવુત્તિતાય ઉપ્પજ્જતિ ચેવ પવત્તતિ ચ, તસ્મા ઠાનન્તિ વુચ્ચતિ. તં ભગવા યે યે ધમ્મા યેસં યેસં ધમ્માનં હેતૂ પચ્ચયા ઉપ્પાદાય, તં તં ઠાનન્તિ, યે યે ધમ્મા યેસં યેસં ધમ્માનં ન હેતૂ ન પચ્ચયા ઉપ્પાદાય, તં તં અટ્ઠાનન્તિ પજાનન્તો ઠાનઞ્ચ ઠાનતો અટ્ઠાનઞ્ચ અટ્ઠાનતો યથાભૂતં પજાનાતિ. યમ્પીતિ યેન ઞાણેન. ઇદમ્પીતિ ઇદમ્પિ ઠાનાટ્ઠાનઞાણં, તથાગતસ્સ તથાગતબલં નામ હોતીતિ અત્થો. એવં સેસપદેસુપિ યોજના વેદિતબ્બા.

    Ṭhānañca ṭhānatoti kāraṇañca kāraṇato. Kāraṇañhi yasmā tattha phalaṃ tiṭṭhati tadāyattavuttitāya uppajjati ceva pavattati ca, tasmā ṭhānanti vuccati. Taṃ bhagavā ye ye dhammā yesaṃ yesaṃ dhammānaṃ hetū paccayā uppādāya, taṃ taṃ ṭhānanti, ye ye dhammā yesaṃ yesaṃ dhammānaṃ na hetū na paccayā uppādāya, taṃ taṃ aṭṭhānanti pajānanto ṭhānañca ṭhānato aṭṭhānañca aṭṭhānato yathābhūtaṃ pajānāti. Yampīti yena ñāṇena. Idampīti idampi ṭhānāṭṭhānañāṇaṃ, tathāgatassa tathāgatabalaṃ nāma hotīti attho. Evaṃ sesapadesupi yojanā veditabbā.

    આસભં ઠાનન્તિ સેટ્ઠટ્ઠાનં ઉત્તમટ્ઠાનં, આસભા વા પુબ્બબુદ્ધા, તેસં ઠાનન્તિ અત્થો. અપિચ ગવસતજેટ્ઠકો ઉસભો, ગવસહસ્સજેટ્ઠકો વસભો, વજસતજેટ્ઠકો વા ઉસભો, વજસહસ્સજેટ્ઠકો વસભો, સબ્બગવસેટ્ઠો સબ્બપરિસ્સયસહો સેતો પાસાદિકો મહાભારવહો અસનિસતસદ્દેહિપિ અસન્તસનીયો નિસભો, સો ઇધ ઉસભોતિ અધિપ્પેતો. ઇદમ્પિ હિ તસ્સ પરિયાયવચનં. ઉસભસ્સ ઇદન્તિ આસભં. ઠાનન્તિ ચતૂહિ પાદેહિ પથવિં ઉપ્પીળેત્વા અવટ્ઠાનં. ઇદં પન આસભં વિયાતિ આસભં યથેવ હિ નિસભસઙ્ખાતો ઉસભો ઉસભબલેન સમન્નાગતો ચતૂહિ પાદેહિ પથવિં ઉપ્પીળેત્વા અચલટ્ઠાનેન તિટ્ઠતિ, એવં તથાગતોપિ દસહિ તથાગતબલેહિ સમન્નાગતો ચતૂહિ વેસારજ્જપાદેહિ અટ્ઠપરિસપથવિં ઉપ્પીળેત્વા સદેવકે લોકે કેનચિ પચ્ચત્થિકેન પચ્ચામિત્તેન અકમ્પિયો અચલટ્ઠાનેન તિટ્ઠતિ, એવં તિટ્ઠમાનો ચ તં આસભં ઠાનં પટિજાનાતિ ઉપગચ્છતિ ન પચ્ચક્ખાતિ, અત્તનિ આરોપેતિ. તેન વુત્તં – ‘‘આસભં ઠાનં પટિજાનાતી’’તિ (સં॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૨.૨.૨૨; મ॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧૪૮).

    Āsabhaṃṭhānanti seṭṭhaṭṭhānaṃ uttamaṭṭhānaṃ, āsabhā vā pubbabuddhā, tesaṃ ṭhānanti attho. Apica gavasatajeṭṭhako usabho, gavasahassajeṭṭhako vasabho, vajasatajeṭṭhako vā usabho, vajasahassajeṭṭhako vasabho, sabbagavaseṭṭho sabbaparissayasaho seto pāsādiko mahābhāravaho asanisatasaddehipi asantasanīyo nisabho, so idha usabhoti adhippeto. Idampi hi tassa pariyāyavacanaṃ. Usabhassa idanti āsabhaṃ. Ṭhānanti catūhi pādehi pathaviṃ uppīḷetvā avaṭṭhānaṃ. Idaṃ pana āsabhaṃ viyāti āsabhaṃ yatheva hi nisabhasaṅkhāto usabho usabhabalena samannāgato catūhi pādehi pathaviṃ uppīḷetvā acalaṭṭhānena tiṭṭhati, evaṃ tathāgatopi dasahi tathāgatabalehi samannāgato catūhi vesārajjapādehi aṭṭhaparisapathaviṃ uppīḷetvā sadevake loke kenaci paccatthikena paccāmittena akampiyo acalaṭṭhānena tiṭṭhati, evaṃ tiṭṭhamāno ca taṃ āsabhaṃ ṭhānaṃ paṭijānāti upagacchati na paccakkhāti, attani āropeti. Tena vuttaṃ – ‘‘āsabhaṃ ṭhānaṃ paṭijānātī’’ti (saṃ. ni. aṭṭha. 2.2.22; ma. ni. aṭṭha. 1.148).

    પરિસાસૂતિ ખત્તિયબ્રાહ્મણગહપતિસમણચાતુમહારાજિકતાવતિંસમારબ્રહ્માનં વસેન અટ્ઠસુ પરિસાસુ. સીહનાદં નદતીતિ સેટ્ઠનાદં અછમ્ભિતનાદં નદતિ, સીહનાદસદિસં વા નાદં નદતિ. અયમત્થો સીહનાદસુત્તેન (મ॰ નિ॰ ૧.૧૪૬ આદયો; દી॰ નિ॰ ૧.૩૮૧ આદયો) દીપેતબ્બો. યથા વા સીહો સહનતો હનનતો ચ સીહોતિ વુચ્ચતિ, એવં તથાગતો લોકધમ્માનં સહનતો પરપ્પવાદાનં હનનતો સીહોતિ વુચ્ચતિ. એવં વુત્તસ્સ સીહસ્સ નાદં સીહનાદં. તત્થ યથા સીહો સીહબલેન સમન્નાગતો સબ્બત્થ વિસારદો વિગતલોમહંસો સીહનાદં નદતિ, એવં તથાગતસીહોપિ તથાગતબલેહિ સમન્નાગતો અટ્ઠસુ પરિસાસુ વિસારદો વિગતલોમહંસો ‘‘ઇતિ રૂપ’’ન્તિઆદિના (સં॰ નિ॰ ૩.૭૮) નયેન નાનાવિધદેસનાવિલાસસમ્પન્નં સીહનાદં નદતિ. તેન વુત્તં – ‘‘પરિસાસુ સીહનાદં નદતી’’તિ.

    Parisāsūti khattiyabrāhmaṇagahapatisamaṇacātumahārājikatāvatiṃsamārabrahmānaṃ vasena aṭṭhasu parisāsu. Sīhanādaṃ nadatīti seṭṭhanādaṃ achambhitanādaṃ nadati, sīhanādasadisaṃ vā nādaṃ nadati. Ayamattho sīhanādasuttena (ma. ni. 1.146 ādayo; dī. ni. 1.381 ādayo) dīpetabbo. Yathā vā sīho sahanato hananato ca sīhoti vuccati, evaṃ tathāgato lokadhammānaṃ sahanato parappavādānaṃ hananato sīhoti vuccati. Evaṃ vuttassa sīhassa nādaṃ sīhanādaṃ. Tattha yathā sīho sīhabalena samannāgato sabbattha visārado vigatalomahaṃso sīhanādaṃ nadati, evaṃ tathāgatasīhopi tathāgatabalehi samannāgato aṭṭhasu parisāsu visārado vigatalomahaṃso ‘‘iti rūpa’’ntiādinā (saṃ. ni. 3.78) nayena nānāvidhadesanāvilāsasampannaṃ sīhanādaṃ nadati. Tena vuttaṃ – ‘‘parisāsu sīhanādaṃ nadatī’’ti.

    બ્રહ્મચક્કં પવત્તેતીતિ એત્થ બ્રહ્મન્તિ સેટ્ઠં ઉત્તમં વિસુદ્ધં. ચક્કસદ્દો પનાયં –

    Brahmacakkaṃ pavattetīti ettha brahmanti seṭṭhaṃ uttamaṃ visuddhaṃ. Cakkasaddo panāyaṃ –

    સમ્પત્તિયં લક્ખણે ચ, રથઙ્ગે ઇરિયાપથે;

    Sampattiyaṃ lakkhaṇe ca, rathaṅge iriyāpathe;

    દાને રતનધમ્મૂર, ચક્કાદીસુ ચ દિસ્સતિ;

    Dāne ratanadhammūra, cakkādīsu ca dissati;

    ધમ્મચક્કે ઇધ મતો, તમ્પિ દ્વેધા વિભાવયે.

    Dhammacakke idha mato, tampi dvedhā vibhāvaye.

    ‘‘ચત્તારિમાનિ , ભિક્ખવે, ચક્કાનિ, યેહિ સમન્નાગતાનં દેવમનુસ્સાન’’ન્તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૪.૩૧) હિ અયં સમ્પત્તિયં દિસ્સતિ. ‘‘હેટ્ઠા પાદતલેસુ ચક્કાનિ જાતાનિ હોન્તી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૩૫) એત્થ લક્ખણે. ‘‘ચક્કંવ વહતો પદ’’ન્તિ (ધ॰ પ॰ ૧) એત્થ રથઙ્ગે. ‘‘ચતુચક્કં નવદ્વાર’’ન્તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૨૯) એત્થ ઇરિયાપથે. ‘‘દદં ભુઞ્જ મા ચ પમાદો , ચક્કં વત્તય કોસલાધિપા’’તિ (જા॰ ૧.૭.૧૪૯) એત્થ દાને. ‘‘દિબ્બં ચક્કરતનં પાતુરહોસી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૨૪૩) એત્થ રતનચક્કે. ‘‘મયા પવત્તિતં ચક્ક’’ન્તિ (સુ॰ નિ॰ ૫૬૨) એત્થ ધમ્મચક્કે. ‘‘ઇચ્છાહતસ્સ પોસસ્સ, ચક્કં ભમતિ મત્થકે’’તિ (જા॰ ૧.૧.૧૦૪; ૧.૫.૧૦૩) એત્થ ઉરચક્કે. ‘‘ખુરપરિયન્તેન ચેપિ ચક્કેના’’તિ (દી॰ નિ॰ ૧.૧૬૬) એત્થ પહરણચક્કે. ‘‘અસનિવિચક્ક’’ન્તિ (દી॰ નિ॰ ૩.૬૧; સં॰ નિ॰ ૨.૧૬૨) એત્થ અસનિમણ્ડલે. ઇધ પનાયં ધમ્મચક્કે મતો.

    ‘‘Cattārimāni , bhikkhave, cakkāni, yehi samannāgatānaṃ devamanussāna’’ntiādīsu (a. ni. 4.31) hi ayaṃ sampattiyaṃ dissati. ‘‘Heṭṭhā pādatalesu cakkāni jātāni hontī’’ti (dī. ni. 2.35) ettha lakkhaṇe. ‘‘Cakkaṃva vahato pada’’nti (dha. pa. 1) ettha rathaṅge. ‘‘Catucakkaṃ navadvāra’’nti (saṃ. ni. 1.29) ettha iriyāpathe. ‘‘Dadaṃ bhuñja mā ca pamādo , cakkaṃ vattaya kosalādhipā’’ti (jā. 1.7.149) ettha dāne. ‘‘Dibbaṃ cakkaratanaṃ pāturahosī’’ti (dī. ni. 2.243) ettha ratanacakke. ‘‘Mayā pavattitaṃ cakka’’nti (su. ni. 562) ettha dhammacakke. ‘‘Icchāhatassa posassa, cakkaṃ bhamati matthake’’ti (jā. 1.1.104; 1.5.103) ettha uracakke. ‘‘Khurapariyantena cepi cakkenā’’ti (dī. ni. 1.166) ettha paharaṇacakke. ‘‘Asanivicakka’’nti (dī. ni. 3.61; saṃ. ni. 2.162) ettha asanimaṇḍale. Idha panāyaṃ dhammacakke mato.

    તં પનેતં ધમ્મચક્કં દુવિધં હોતિ પટિવેધઞાણઞ્ચ દેસનાઞાણઞ્ચ. તત્થ પઞ્ઞાપભાવિતં અત્તનો અરિયફલાવહં પટિવેધઞાણં, કરુણાપભાવિતં સાવકાનં અરિયફલાવહં દેસનાઞાણં. તત્થ પટિવેધઞાણં ઉપ્પજ્જમાનં ઉપ્પન્નન્તિ દુવિધં. તઞ્હિ અભિનિક્ખમનતો યાવ અરહત્તમગ્ગા ઉપ્પજ્જમાનં નામ, ફલક્ખણે ઉપ્પન્નં નામ. તુસિતભવનતો વા યાવ બોધિપલ્લઙ્કે અરહત્તમગ્ગા ઉપ્પજ્જમાનં નામ, ફલક્ખણે ઉપ્પન્નં નામ. દીપઙ્કરદસબલતો વા પટ્ઠાય યાવ અરહત્તમગ્ગા ઉપ્પજ્જમાનં નામ, ફલક્ખણે ઉપ્પન્નં નામ. દેસનાઞાણમ્પિ પવત્તમાનં પવત્તન્તિ દુવિધં. તઞ્હિ યાવ અઞ્ઞાતકોણ્ડઞ્ઞત્થેરસ્સ અરહત્તમગ્ગા પવત્તમાનં નામ, ફલક્ખણે પવત્તં નામ. તત્થ પટિવેધઞાણં લોકુત્તરં, દેસનાઞાણં લોકિયં. ઉભયમ્પિ પનેતં અઞ્ઞેહિ અસાધારણં, બુદ્ધાનંયેવ ઓરસઞાણં. તેન વુત્તં – ‘‘બ્રહ્મચક્કં પવત્તેતી’’તિ.

    Taṃ panetaṃ dhammacakkaṃ duvidhaṃ hoti paṭivedhañāṇañca desanāñāṇañca. Tattha paññāpabhāvitaṃ attano ariyaphalāvahaṃ paṭivedhañāṇaṃ, karuṇāpabhāvitaṃ sāvakānaṃ ariyaphalāvahaṃ desanāñāṇaṃ. Tattha paṭivedhañāṇaṃ uppajjamānaṃ uppannanti duvidhaṃ. Tañhi abhinikkhamanato yāva arahattamaggā uppajjamānaṃ nāma, phalakkhaṇe uppannaṃ nāma. Tusitabhavanato vā yāva bodhipallaṅke arahattamaggā uppajjamānaṃ nāma, phalakkhaṇe uppannaṃ nāma. Dīpaṅkaradasabalato vā paṭṭhāya yāva arahattamaggā uppajjamānaṃ nāma, phalakkhaṇe uppannaṃ nāma. Desanāñāṇampi pavattamānaṃ pavattanti duvidhaṃ. Tañhi yāva aññātakoṇḍaññattherassa arahattamaggā pavattamānaṃ nāma, phalakkhaṇe pavattaṃ nāma. Tattha paṭivedhañāṇaṃ lokuttaraṃ, desanāñāṇaṃ lokiyaṃ. Ubhayampi panetaṃ aññehi asādhāraṇaṃ, buddhānaṃyeva orasañāṇaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘brahmacakkaṃ pavattetī’’ti.

    કમ્મસમાદાનાનન્તિ સમાદિયિત્વા કતાનં કુસલાકુસલકમ્માનં, કમ્મમેવ વા કમ્મસમાદાનં. ઠાનસો હેતુસોતિ પચ્ચયતો ચેવ હેતુતો ચ. તત્થ ગતિઉપધિકાલપયોગા વિપાકસ્સ ઠાનં. કમ્મં હેતુ.

    Kammasamādānānanti samādiyitvā katānaṃ kusalākusalakammānaṃ, kammameva vā kammasamādānaṃ. Ṭhānaso hetusoti paccayato ceva hetuto ca. Tattha gatiupadhikālapayogā vipākassa ṭhānaṃ. Kammaṃ hetu.

    સબ્બત્થગામિનિન્તિ સબ્બગતિગામિનિઞ્ચ અગતિગામિનિઞ્ચ. પટિપદન્તિ મગ્ગં. યથાભૂતં પજાનાતીતિ બહૂસુપિ મનુસ્સેસુ એકમેવ પાણં ઘાતેન્તેસુ ઇમસ્સ ચેતના નિરયગામિની ભવિસ્સતિ, ઇમસ્સ તિરચ્છાનયોનિગામિનીતિ ઇમિના નયેન એકવત્થુસ્મિમ્પિ કુસલાકુસલચેતનાસઙ્ખાતાનં પટિપત્તીનં અવિપરીતતો સભાવં જાનાતિ.

    Sabbatthagāmininti sabbagatigāminiñca agatigāminiñca. Paṭipadanti maggaṃ. Yathābhūtaṃ pajānātīti bahūsupi manussesu ekameva pāṇaṃ ghātentesu imassa cetanā nirayagāminī bhavissati, imassa tiracchānayonigāminīti iminā nayena ekavatthusmimpi kusalākusalacetanāsaṅkhātānaṃ paṭipattīnaṃ aviparītato sabhāvaṃ jānāti.

    અનેકધાતુન્તિ ચક્ખુધાતુઆદીહિ, કામધાતુઆદીહિ વા ધાતૂહિ બહુધાતું. નાનાધાતુન્તિ તાસંયેવ ધાતૂનં વિલક્ખણત્તા નાનપ્પકારધાતું . લોકન્તિ ખન્ધાયતનધાતુલોકં. યથાભૂતં પજાનાતીતિ તાસં તાસં ધાતૂનં અવિપરીતતો સભાવં પટિવિજ્ઝતિ.

    Anekadhātunti cakkhudhātuādīhi, kāmadhātuādīhi vā dhātūhi bahudhātuṃ. Nānādhātunti tāsaṃyeva dhātūnaṃ vilakkhaṇattā nānappakāradhātuṃ . Lokanti khandhāyatanadhātulokaṃ. Yathābhūtaṃ pajānātīti tāsaṃ tāsaṃ dhātūnaṃ aviparītato sabhāvaṃ paṭivijjhati.

    નાનાધિમુત્તિકતન્તિ હીનપણીતાદિઅધિમુત્તીહિ નાનાધિમુત્તિકભાવં.

    Nānādhimuttikatanti hīnapaṇītādiadhimuttīhi nānādhimuttikabhāvaṃ.

    પરસત્તાનન્તિ પધાનસત્તાનં. પરપુગ્ગલાનન્તિ તતો પરેસં હીનસત્તાનં. એકત્થમેવ વા એતં પદદ્વયં વેનેય્યવસેન ભગવતા દ્વેધા વુત્તં. ઇધાપિ ભગવતા વુત્તનયેનેવ વુત્તં. ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તન્તિ સદ્ધાદીનં ઇન્દ્રિયાનં પરભાવઞ્ચ અપરભાવઞ્ચ, વુદ્ધિઞ્ચ હાનિઞ્ચાતિ અત્થો.

    Parasattānanti padhānasattānaṃ. Parapuggalānanti tato paresaṃ hīnasattānaṃ. Ekatthameva vā etaṃ padadvayaṃ veneyyavasena bhagavatā dvedhā vuttaṃ. Idhāpi bhagavatā vuttanayeneva vuttaṃ. Indriyaparopariyattanti saddhādīnaṃ indriyānaṃ parabhāvañca aparabhāvañca, vuddhiñca hāniñcāti attho.

    ઝાનવિમોક્ખસમાધિસમાપત્તીનન્તિ પઠમાદીનં ચતુન્નં ઝાનાનં, ‘‘રૂપી રૂપાનિ પસ્સતી’’તિઆદીનં (પટિ॰ મ॰ ૧.૨૦૯) અટ્ઠન્નં વિમોક્ખાનં, સવિતક્કસવિચારાદીનં તિણ્ણં સમાધીનં, પઠમજ્ઝાનસમાપત્તિઆદીનઞ્ચ નવન્નં અનુપુબ્બસમાપત્તીનં. સંકિલેસન્તિ હાનભાગિયધમ્મં. વોદાનન્તિ વિસેસભાગિયધમ્મં. વુટ્ઠાનન્તિ યેન કારણેન ઝાનાદીહિ વુટ્ઠહન્તિ, તં કારણં. તં પન ‘‘વોદાનમ્પિ વુટ્ઠાનં, તમ્હા તમ્હા સમાધિમ્હા વુટ્ઠાનમ્પિ વુટ્ઠાન’’ન્તિ (વિભ॰ ૮૨૮) એવં વુત્તં પગુણજ્ઝાનઞ્ચેવ ભવઙ્ગફલસમાપત્તિયો ચ. હેટ્ઠિમં હેટ્ઠિમઞ્હિ પગુણજ્ઝાનં ઉપરિમસ્સ ઉપરિમસ્સ પદટ્ઠાનં હોતિ, તસ્મા ‘‘વોદાનમ્પિ વુટ્ઠાન’’ન્તિ વુત્તં. ભવઙ્ગેન પન સબ્બજ્ઝાનેહિ વુટ્ઠાનં હોતિ, નિરોધસમાપત્તિતો ફલસમાપત્તિયા વુટ્ઠાનં હોતિ. તં સન્ધાય ‘‘તમ્હા તમ્હા સમાધિમ્હા વુટ્ઠાનમ્પિ વુટ્ઠાન’’ન્તિ વુત્તં.

    Jhānavimokkhasamādhisamāpattīnanti paṭhamādīnaṃ catunnaṃ jhānānaṃ, ‘‘rūpī rūpāni passatī’’tiādīnaṃ (paṭi. ma. 1.209) aṭṭhannaṃ vimokkhānaṃ, savitakkasavicārādīnaṃ tiṇṇaṃ samādhīnaṃ, paṭhamajjhānasamāpattiādīnañca navannaṃ anupubbasamāpattīnaṃ. Saṃkilesanti hānabhāgiyadhammaṃ. Vodānanti visesabhāgiyadhammaṃ. Vuṭṭhānanti yena kāraṇena jhānādīhi vuṭṭhahanti, taṃ kāraṇaṃ. Taṃ pana ‘‘vodānampi vuṭṭhānaṃ, tamhā tamhā samādhimhā vuṭṭhānampi vuṭṭhāna’’nti (vibha. 828) evaṃ vuttaṃ paguṇajjhānañceva bhavaṅgaphalasamāpattiyo ca. Heṭṭhimaṃ heṭṭhimañhi paguṇajjhānaṃ uparimassa uparimassa padaṭṭhānaṃ hoti, tasmā ‘‘vodānampi vuṭṭhāna’’nti vuttaṃ. Bhavaṅgena pana sabbajjhānehi vuṭṭhānaṃ hoti, nirodhasamāpattito phalasamāpattiyā vuṭṭhānaṃ hoti. Taṃ sandhāya ‘‘tamhā tamhā samādhimhā vuṭṭhānampi vuṭṭhāna’’nti vuttaṃ.

    પુબ્બેનિવાસદિબ્બચક્ખુઆસવક્ખયઞાણાનિ હેટ્ઠા પકાસિતાનેવ.

    Pubbenivāsadibbacakkhuāsavakkhayañāṇāni heṭṭhā pakāsitāneva.

    તત્થ આસવાનં ખયાતિ અરહત્તમગ્ગેન સબ્બકિલેસાનં ખયા. અનાસવન્તિ આસવવિરહિતં. ચેતોવિમુત્તિં પઞ્ઞાવિમુત્તિન્તિ એત્થ ચેતોવચનેન અરહત્તફલસમ્પયુત્તો સમાધિ, પઞ્ઞાવચનેન તંસમ્પયુત્તા ચ પઞ્ઞા વુત્તા. તત્થ ચ સમાધિ રાગતો વિમુત્તત્તા ચેતોવિમુત્તિ, પઞ્ઞા અવિજ્જાય વિમુત્તત્તા પઞ્ઞાવિમુત્તીતિ વેદિતબ્બા. વુત્તઞ્હેતં ભગવતા – ‘‘યો હિસ્સ, ભિક્ખવે, સમાધિ, તદસ્સ સમાધિન્દ્રિયં. યા હિસ્સ, ભિક્ખવે, પઞ્ઞા, તદસ્સ પઞ્ઞિન્દ્રિયં. ઇતિ ખો, ભિક્ખવે, રાગવિરાગા ચેતોવિમુત્તિ અવિજ્જાવિરાગા પઞ્ઞાવિમુત્તી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૫૧૬; ૫૨૦). અપિચેત્થ સમથબલં ચેતોવિમુત્તિ, વિપસ્સનાબલં પઞ્ઞાવિમુત્તીતિ વેદિતબ્બં. દિટ્ઠેવ ધમ્મેતિ ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે. સયં અભિઞ્ઞા સચ્છિકત્વાતિ અધિકાય પઞ્ઞાય અત્તનાયેવ પચ્ચક્ખં કત્વા, અપરપ્પચ્ચયેન ઞત્વાતિ અત્થો. ઉપસમ્પજ્જાતિ અધિગન્ત્વા, નિપ્ફાદેત્વા વા. ઇમેસં પન દસન્નં દસબલઞાણાનં વિત્થારો અભિધમ્મે (વિભ॰ ૮૦૯ આદયો) વુત્તનયેન વેદિતબ્બો.

    Tattha āsavānaṃ khayāti arahattamaggena sabbakilesānaṃ khayā. Anāsavanti āsavavirahitaṃ. Cetovimuttiṃ paññāvimuttinti ettha cetovacanena arahattaphalasampayutto samādhi, paññāvacanena taṃsampayuttā ca paññā vuttā. Tattha ca samādhi rāgato vimuttattā cetovimutti, paññā avijjāya vimuttattā paññāvimuttīti veditabbā. Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘yo hissa, bhikkhave, samādhi, tadassa samādhindriyaṃ. Yā hissa, bhikkhave, paññā, tadassa paññindriyaṃ. Iti kho, bhikkhave, rāgavirāgā cetovimutti avijjāvirāgā paññāvimuttī’’ti (saṃ. ni. 5.516; 520). Apicettha samathabalaṃ cetovimutti, vipassanābalaṃ paññāvimuttīti veditabbaṃ. Diṭṭheva dhammeti imasmiṃyeva attabhāve. Sayaṃ abhiññā sacchikatvāti adhikāya paññāya attanāyeva paccakkhaṃ katvā, aparappaccayena ñatvāti attho. Upasampajjāti adhigantvā, nipphādetvā vā. Imesaṃ pana dasannaṃ dasabalañāṇānaṃ vitthāro abhidhamme (vibha. 809 ādayo) vuttanayena veditabbo.

    તત્થ પરવાદિકથા હોતિ – દસબલઞાણં નામ પાટિયેક્કં ઞાણં નત્થિ, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણસ્સેવાયં પભેદોતિ. ન તં તથા દટ્ઠબ્બં. અઞ્ઞમેવ હિ દસબલઞાણં, અઞ્ઞં સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. દસબલઞાણઞ્હિ સકસકકિચ્ચમેવ જાનાતિ, સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં તમ્પિ, તતો અવસેસમ્પિ જાનાતિ. દસબલઞાણેસુ હિ પઠમં કારણાકારણમેવ જાનાતિ, દુતિયં કમ્મન્તરવિપાકન્તરમેવ, તતિયં કમ્મપરિચ્છેદમેવ, ચતુત્થં ધાતુનાનત્તકારણમેવ, પઞ્ચમં સત્તાનં અજ્ઝાસયાધિમુત્તિમેવ, છટ્ઠં ઇન્દ્રિયાનં તિક્ખમુદુભાવમેવ, સત્તમં ઝાનાદીહિ સદ્ધિં તેસં સંકિલેસાદિમેવ, અટ્ઠમં પુબ્બેનિવુત્થખન્ધસન્તતિમેવ, નવમં સત્તાનં ચુતિપટિસન્ધિમેવ, દસમં સચ્ચપરિચ્છેદમેવ. સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પન એતેહિ જાનિતબ્બઞ્ચ, તતો ઉત્તરિઞ્ચ પજાનાતિ. એતેસં પન કિચ્ચં ન સબ્બં કરોતિ. તઞ્હિ ઝાનં હુત્વા અપ્પેતું ન સક્કોતિ, ઇદ્ધિ હુત્વા વિકુબ્બિતું ન સક્કોતિ, મગ્ગો હુત્વા કિલેસે ખેપેતું ન સક્કોતિ.

    Tattha paravādikathā hoti – dasabalañāṇaṃ nāma pāṭiyekkaṃ ñāṇaṃ natthi, sabbaññutaññāṇassevāyaṃ pabhedoti. Na taṃ tathā daṭṭhabbaṃ. Aññameva hi dasabalañāṇaṃ, aññaṃ sabbaññutaññāṇaṃ. Dasabalañāṇañhi sakasakakiccameva jānāti, sabbaññutaññāṇaṃ tampi, tato avasesampi jānāti. Dasabalañāṇesu hi paṭhamaṃ kāraṇākāraṇameva jānāti, dutiyaṃ kammantaravipākantarameva, tatiyaṃ kammaparicchedameva, catutthaṃ dhātunānattakāraṇameva, pañcamaṃ sattānaṃ ajjhāsayādhimuttimeva, chaṭṭhaṃ indriyānaṃ tikkhamudubhāvameva, sattamaṃ jhānādīhi saddhiṃ tesaṃ saṃkilesādimeva, aṭṭhamaṃ pubbenivutthakhandhasantatimeva, navamaṃ sattānaṃ cutipaṭisandhimeva, dasamaṃ saccaparicchedameva. Sabbaññutaññāṇaṃ pana etehi jānitabbañca, tato uttariñca pajānāti. Etesaṃ pana kiccaṃ na sabbaṃ karoti. Tañhi jhānaṃ hutvā appetuṃ na sakkoti, iddhi hutvā vikubbituṃ na sakkoti, maggo hutvā kilese khepetuṃ na sakkoti.

    અપિચ પરવાદી એવં પુચ્છિતબ્બો ‘‘દસબલઞાણં નામેતં સવિતક્કસવિચારં અવિતક્કવિચારમત્તં અવિતક્કાવિચારં કામાવચરં રૂપાવચરં અરૂપાવચરં લોકિયં લોકુત્તર’’ન્તિ. જાનન્તો ‘‘પટિપાટિયા સત્ત ઞાણાનિ સવિતક્કસવિચારાની’’તિ વક્ખતિ. ‘‘તતો પરાનિ દ્વે અવિતક્કઅવિચારાની’’તિ વક્ખતિ. ‘‘આસવક્ખયઞાણં સિયા સવિતક્કસવિચારં, સિયા અવિતક્કવિચારમત્તં, સિયા અવિતક્કઅવિચાર’’ન્તિ વક્ખતિ. તથા ‘‘પટિપાટિયા સત્ત કામાવચરાનિ, તતો પરાનિ દ્વે રૂપાવચરાનિ, તતો અવસાને એકં લોકુત્તર’’ન્તિ વક્ખતિ. ‘‘સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પન સવિતક્કસવિચારમેવ કામાવચરમેવ લોકિયમેવા’’તિ વક્ખતિ.

    Apica paravādī evaṃ pucchitabbo ‘‘dasabalañāṇaṃ nāmetaṃ savitakkasavicāraṃ avitakkavicāramattaṃ avitakkāvicāraṃ kāmāvacaraṃ rūpāvacaraṃ arūpāvacaraṃ lokiyaṃ lokuttara’’nti. Jānanto ‘‘paṭipāṭiyā satta ñāṇāni savitakkasavicārānī’’ti vakkhati. ‘‘Tato parāni dve avitakkaavicārānī’’ti vakkhati. ‘‘Āsavakkhayañāṇaṃ siyā savitakkasavicāraṃ, siyā avitakkavicāramattaṃ, siyā avitakkaavicāra’’nti vakkhati. Tathā ‘‘paṭipāṭiyā satta kāmāvacarāni, tato parāni dve rūpāvacarāni, tato avasāne ekaṃ lokuttara’’nti vakkhati. ‘‘Sabbaññutaññāṇaṃ pana savitakkasavicārameva kāmāvacarameva lokiyamevā’’ti vakkhati.

    એવમેત્થ અપુબ્બત્થાનુવણ્ણનં ઞત્વા ઇદાનિ યસ્મા તથાગતો પઠમંયેવ ઠાનાટ્ઠાનઞાણેન વેનેય્યસત્તાનં આસવક્ખયાધિગમસ્સ ચેવ અનધિગમસ્સ ચ ઠાનાટ્ઠાનભૂતં કિલેસાવરણાભાવં પસ્સતિ લોકિયસમ્માદિટ્ઠિટ્ઠાનદસ્સનતો નિયતમિચ્છાદિટ્ઠિટ્ઠાનાભાવદસ્સનતો ચ. અથ નેસં કમ્મવિપાકઞાણેન વિપાકાવરણાભાવં પસ્સતિ તિહેતુકપટિસન્ધિદસ્સનતો. સબ્બત્થગામિનિપટિપદાઞાણેન કમ્માવરણાભાવં પસ્સતિ આનન્તરિકકમ્માભાવદસ્સનતો. એવં અનાવરણાનં અનેકધાતુનાનાધાતુઞાણેન અનુકૂલધમ્મદેસનત્થં ચરિયાવિસેસં પસ્સતિ ધાતુવેમત્તદસ્સનતો. અથ નેસં નાનાધિમુત્તિકતાઞાણેન અધિમુત્તિં પસ્સતિ પયોગં અનાદિયિત્વાપિ અધિમુત્તિવસેન ધમ્મદેસનત્થં . અથેવં દિટ્ઠઅધિમુત્તીનં યથાસત્તિ યથાબલં ધમ્મં દેસેતું ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણેન ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તં પસ્સતિ સદ્ધાદીનં તિક્ખમુદુભાવદસ્સનતો. એવં પરિઞ્ઞાતિન્દ્રિયપરોપરિયત્તાપિ પનેતે સચે દૂરે હોન્તિ, અથ ઝાનાદિઞાણેન ઝાનાદીસુ વસીભૂતત્તા ઇદ્ધિવિસેસેન ખિપ્પં ઉપગચ્છતિ. ઉપગન્ત્વા ચ નેસં પુબ્બેનિવાસાનુસ્સતિઞાણેન પુબ્બજાતિવિભાવનં દિબ્બચક્ખાનુભાવતો પત્તબ્બેન ચેતોપરિયઞાણેન સમ્પતિ ચિત્તવિસેસં પસ્સન્તો આસવક્ખયઞાણાનુભાવેન આસવક્ખયગામિનિયા પટિપદાય વિગતસમ્મોહત્તા આસવક્ખયાય ધમ્મં દેસેતિ. તસ્મા ઇમિનાનુક્કમેન ઇમાનિ દસ બલાનિ વુત્તાનીતિ વેદિતબ્બાનીતિ.

    Evamettha apubbatthānuvaṇṇanaṃ ñatvā idāni yasmā tathāgato paṭhamaṃyeva ṭhānāṭṭhānañāṇena veneyyasattānaṃ āsavakkhayādhigamassa ceva anadhigamassa ca ṭhānāṭṭhānabhūtaṃ kilesāvaraṇābhāvaṃ passati lokiyasammādiṭṭhiṭṭhānadassanato niyatamicchādiṭṭhiṭṭhānābhāvadassanato ca. Atha nesaṃ kammavipākañāṇena vipākāvaraṇābhāvaṃ passati tihetukapaṭisandhidassanato. Sabbatthagāminipaṭipadāñāṇena kammāvaraṇābhāvaṃ passati ānantarikakammābhāvadassanato. Evaṃ anāvaraṇānaṃ anekadhātunānādhātuñāṇena anukūladhammadesanatthaṃ cariyāvisesaṃ passati dhātuvemattadassanato. Atha nesaṃ nānādhimuttikatāñāṇena adhimuttiṃ passati payogaṃ anādiyitvāpi adhimuttivasena dhammadesanatthaṃ . Athevaṃ diṭṭhaadhimuttīnaṃ yathāsatti yathābalaṃ dhammaṃ desetuṃ indriyaparopariyattañāṇena indriyaparopariyattaṃ passati saddhādīnaṃ tikkhamudubhāvadassanato. Evaṃ pariññātindriyaparopariyattāpi panete sace dūre honti, atha jhānādiñāṇena jhānādīsu vasībhūtattā iddhivisesena khippaṃ upagacchati. Upagantvā ca nesaṃ pubbenivāsānussatiñāṇena pubbajātivibhāvanaṃ dibbacakkhānubhāvato pattabbena cetopariyañāṇena sampati cittavisesaṃ passanto āsavakkhayañāṇānubhāvena āsavakkhayagāminiyā paṭipadāya vigatasammohattā āsavakkhayāya dhammaṃ deseti. Tasmā iminānukkamena imāni dasa balāni vuttānīti veditabbānīti.

    ૪૫. ઇદાનિ સબ્બબલાનિ લક્ખણતો નિદ્દિસિતુકામો કેનટ્ઠેન સદ્ધાબલન્તિઆદિના નયેન પુચ્છં કત્વા અસ્સદ્ધિયે અકમ્પિયટ્ઠેનાતિઆદિના નયેન વિસ્સજ્જનં અકાસિ. તત્થ હિરીયતીતિઆદિ પુગ્ગલાધિટ્ઠાના દેસના. ભાવનાબલાદીસુ અધિટ્ઠાનબલપરિયન્તેસુ ‘‘તત્થા’’તિ ચ, ‘‘તેના’’તિ ચ, ‘‘ત’’ન્તિ ચ નેક્ખમ્માદિકમેવ સન્ધાય વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં. તેન ચિત્તં એકગ્ગન્તિ તેન સમાધિના ચિત્તં એકગ્ગં હોતીતિ વુત્તં હોતિ. તત્થ જાતેતિ તત્થ સમથે સમ્પયોગવસેન જાતે, તસ્મિં વા વિપસ્સનારમ્મણં હુત્વા જાતે. તત્થ સિક્ખતીતિ તત્થ સેખબલે સેખો સિક્ખતીતિ સેખબલન્તિ અત્થો. તત્થ સિક્ખિતત્તાતિ તત્થ અસેખબલે અસેખસ્સ સિક્ખિતત્તા અસેખબલં. તેન આસવા ખીણાતિ તેન લોકિયલોકુત્તરેન ઞાણેન આસવા ખીણાતિ તં ઞાણં ખીણાસવબલં . લોકિયેનાપિ હિ ઞાણેન આસવા ખીણા નામ વિપસ્સનાય અભાવે લોકુત્તરમગ્ગાભાવતો. એવં ખીણાસવસ્સ બલન્તિ ખીણાસવબલં. તસ્સ ઇજ્ઝતીતિ ઇદ્ધિબલન્તિ તસ્સ ઇદ્ધિમતો ઇજ્ઝતીતિ ઇદ્ધિયેવ બલં ઇદ્ધિબલં. અપ્પમેય્યટ્ઠેનાતિ યસ્મા સાવકા ઠાનાટ્ઠાનાદીનિ એકદેસેન જાનન્તિ, સબ્બાકારેન પજાનનંયેવ સન્ધાય ‘‘યથાભૂતં પજાનાતી’’તિ વુત્તં. કિઞ્ચાપિ તીસુ વિજ્જાસુ ‘‘યથાભૂતં પજાનાતી’’તિ ન વુત્તં, અઞ્ઞત્થ પન વુત્તત્તા તાસુપિ વુત્તમેવ હોતિ. અઞ્ઞત્થાતિ સેસેસુ સત્તસુ ઞાણબલેસુ ચ અભિધમ્મે (વિભ॰ ૭૬૦) ચ દસસુપિ બલેસુ. ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણં પન સબ્બથાપિ સાવકેહિ અસાધારણમેવ. તસ્મા દસપિ બલાનિ સાવકેહિ અસાધારણાનીતિ. અધિમત્તટ્ઠેન અતુલિયટ્ઠેન અપ્પમેય્યાનિ, તસ્માયેવ ચ ‘‘અપ્પમેય્યટ્ઠેન તથાગતબલ’’ન્તિ વુત્તન્તિ.

    45. Idāni sabbabalāni lakkhaṇato niddisitukāmo kenaṭṭhena saddhābalantiādinā nayena pucchaṃ katvā assaddhiye akampiyaṭṭhenātiādinā nayena vissajjanaṃ akāsi. Tattha hirīyatītiādi puggalādhiṭṭhānā desanā. Bhāvanābalādīsu adhiṭṭhānabalapariyantesu ‘‘tatthā’’ti ca, ‘‘tenā’’ti ca, ‘‘ta’’nti ca nekkhammādikameva sandhāya vuttanti veditabbaṃ. Tena cittaṃ ekagganti tena samādhinā cittaṃ ekaggaṃ hotīti vuttaṃ hoti. Tattha jāteti tattha samathe sampayogavasena jāte, tasmiṃ vā vipassanārammaṇaṃ hutvā jāte. Tattha sikkhatīti tattha sekhabale sekho sikkhatīti sekhabalanti attho. Tattha sikkhitattāti tattha asekhabale asekhassa sikkhitattā asekhabalaṃ. Tena āsavā khīṇāti tena lokiyalokuttarena ñāṇena āsavā khīṇāti taṃ ñāṇaṃ khīṇāsavabalaṃ . Lokiyenāpi hi ñāṇena āsavā khīṇā nāma vipassanāya abhāve lokuttaramaggābhāvato. Evaṃ khīṇāsavassa balanti khīṇāsavabalaṃ. Tassa ijjhatīti iddhibalanti tassa iddhimato ijjhatīti iddhiyeva balaṃ iddhibalaṃ. Appameyyaṭṭhenāti yasmā sāvakā ṭhānāṭṭhānādīni ekadesena jānanti, sabbākārena pajānanaṃyeva sandhāya ‘‘yathābhūtaṃ pajānātī’’ti vuttaṃ. Kiñcāpi tīsu vijjāsu ‘‘yathābhūtaṃ pajānātī’’ti na vuttaṃ, aññattha pana vuttattā tāsupi vuttameva hoti. Aññatthāti sesesu sattasu ñāṇabalesu ca abhidhamme (vibha. 760) ca dasasupi balesu. Indriyaparopariyattañāṇaṃ pana sabbathāpi sāvakehi asādhāraṇameva. Tasmā dasapi balāni sāvakehi asādhāraṇānīti. Adhimattaṭṭhena atuliyaṭṭhena appameyyāni, tasmāyeva ca ‘‘appameyyaṭṭhena tathāgatabala’’nti vuttanti.

    બલકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Balakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / પટિસમ્ભિદામગ્ગપાળિ • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ૯. બલકથા • 9. Balakathā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact