| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પટિસમ્ભિદામગ્ગ-અટ્ઠકથા • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
૬. પટિસમ્ભિદાકથા
6. Paṭisambhidākathā
૧. ધમ્મચક્કપવત્તનવારવણ્ણના
1. Dhammacakkapavattanavāravaṇṇanā
૩૦. ઇદાનિ વિરાગસઙ્ખાતમગ્ગવસેન સિદ્ધં પટિસમ્ભિદાપભેદં દસ્સેન્તેન કથિતાય ધમ્મચક્કપ્પવત્તનસુત્તન્તપુબ્બઙ્ગમાય પટિસમ્ભિદાકથાય અપુબ્બત્થાનુવણ્ણના. સુત્તન્તે તાવ બારાણસિયન્તિ બારાણસા નામ નદી, બારાણસાય અવિદૂરે ભવા નગરી બારાણસી. તસ્સં બારાણસિયં. ઇસિપતને મિગદાયેતિ ઇસીનં પતનુપ્પતનવસેન એવંલદ્ધનામે મિગાનં અભયદાનદિન્નટ્ઠાનત્તા મિગદાયસઙ્ખાતે આરામે. તત્થ હિ ઉપ્પન્નુપ્પન્ના સબ્બઞ્ઞુઇસયો પતન્તિ, ધમ્મચક્કપ્પવત્તનત્થં નિસીદન્તીતિ અત્થો. નન્દમૂલકપબ્ભારતો સત્તાહચ્ચયેન નિરોધસમાપત્તિતો વુટ્ઠિતા અનોતત્તદહે કતમુખધોવનકિચ્ચા આકાસેન આગન્ત્વા પચ્ચેકબુદ્ધઇસયોપેત્થ સમોસરણવસેન પતન્તિ , ઉપોસથત્થઞ્ચ અનુપોસથત્થઞ્ચ સન્નિપતન્તિ, ગન્ધમાદનં પટિગચ્છન્તા ચ તતો ચ ઉપ્પતન્તીતિપિ ઇમિના ઇસીનં પતનુપ્પતનવસેન તં ‘‘ઇસિપતન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. ‘‘ઇસિપદન’’ન્તિપિ પાઠો. પઞ્ચવગ્ગિયેતિ –
30. Idāni virāgasaṅkhātamaggavasena siddhaṃ paṭisambhidāpabhedaṃ dassentena kathitāya dhammacakkappavattanasuttantapubbaṅgamāya paṭisambhidākathāya apubbatthānuvaṇṇanā. Suttante tāva bārāṇasiyanti bārāṇasā nāma nadī, bārāṇasāya avidūre bhavā nagarī bārāṇasī. Tassaṃ bārāṇasiyaṃ. Isipatane migadāyeti isīnaṃ patanuppatanavasena evaṃladdhanāme migānaṃ abhayadānadinnaṭṭhānattā migadāyasaṅkhāte ārāme. Tattha hi uppannuppannā sabbaññuisayo patanti, dhammacakkappavattanatthaṃ nisīdantīti attho. Nandamūlakapabbhārato sattāhaccayena nirodhasamāpattito vuṭṭhitā anotattadahe katamukhadhovanakiccā ākāsena āgantvā paccekabuddhaisayopettha samosaraṇavasena patanti , uposathatthañca anuposathatthañca sannipatanti, gandhamādanaṃ paṭigacchantā ca tato ca uppatantītipi iminā isīnaṃ patanuppatanavasena taṃ ‘‘isipatana’’nti vuccati. ‘‘Isipadana’’ntipi pāṭho. Pañcavaggiyeti –
‘‘કોણ્ડઞ્ઞો ભદ્દિયો વપ્પો, મહાનામો ચ અસ્સજિ;
‘‘Koṇḍañño bhaddiyo vappo, mahānāmo ca assaji;
એતે પઞ્ચ મહાથેરા, પઞ્ચવગ્ગાતિ વુચ્ચરે’’તિ. –
Ete pañca mahātherā, pañcavaggāti vuccare’’ti. –
એવં વુત્તાનં પઞ્ચન્નં ભિક્ખૂનં વગ્ગો પઞ્ચવગ્ગો. તસ્મિં પઞ્ચવગ્ગે ભવા તંપરિયાપન્નત્તાતિ પઞ્ચવગ્ગિયા, તે પઞ્ચવગ્ગિયે. ભિક્ખૂ આમન્તેસીતિ દીપઙ્કરદસબલસ્સ પાદમૂલે કતાભિનીહારતો પટ્ઠાય પારમિયો પૂરેન્તો અનુપુબ્બેન પચ્છિમભવં પત્વા પચ્છિમભવે ચ કતાભિનિક્ખમનો અનુપુબ્બેન બોધિમણ્ડં પત્વા તત્થ અપરાજિતપલ્લઙ્કે નિસિન્નો મારબલં ભિન્દિત્વા પઠમયામે પુબ્બેનિવાસં અનુસ્સરિત્વા મજ્ઝિમયામે દિબ્બચક્ખું વિસોધેત્વા પચ્છિમયામાવસાને દસસહસ્સિલોકધાતું ઉન્નાદેન્તો સમ્પકમ્પેન્તો સબ્બઞ્ઞુતં પત્વા સત્ત સત્તાહાનિ બોધિમણ્ડે વીતિનામેત્વા મહાબ્રહ્મુના આયાચિતધમ્મદેસના બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેત્વા લોકાનુગ્ગહેન બારાણસિં ગન્ત્વા પઞ્ચવગ્ગિયે ભિક્ખૂ સઞ્ઞાપેત્વા ધમ્મચક્કં પવત્તેતુકામો આમન્તેસિ.
Evaṃ vuttānaṃ pañcannaṃ bhikkhūnaṃ vaggo pañcavaggo. Tasmiṃ pañcavagge bhavā taṃpariyāpannattāti pañcavaggiyā, te pañcavaggiye. Bhikkhū āmantesīti dīpaṅkaradasabalassa pādamūle katābhinīhārato paṭṭhāya pāramiyo pūrento anupubbena pacchimabhavaṃ patvā pacchimabhave ca katābhinikkhamano anupubbena bodhimaṇḍaṃ patvā tattha aparājitapallaṅke nisinno mārabalaṃ bhinditvā paṭhamayāme pubbenivāsaṃ anussaritvā majjhimayāme dibbacakkhuṃ visodhetvā pacchimayāmāvasāne dasasahassilokadhātuṃ unnādento sampakampento sabbaññutaṃ patvā satta sattāhāni bodhimaṇḍe vītināmetvā mahābrahmunā āyācitadhammadesanā buddhacakkhunā lokaṃ voloketvā lokānuggahena bārāṇasiṃ gantvā pañcavaggiye bhikkhū saññāpetvā dhammacakkaṃ pavattetukāmo āmantesi.
દ્વેમે, ભિક્ખવે, અન્તાતિ દ્વેમે, ભિક્ખવે, કોટ્ઠાસા. ઇમસ્સ પન વચનસ્સ સમુદાહારેન સમુદાહારનિગ્ઘોસો હેટ્ઠા અવીચિં ઉપરિ ભવગ્ગં પત્વા દસસહસ્સિં લોકધાતું પત્થરિત્વા અટ્ઠાસિ, તસ્મિંયેવ સમયે અટ્ઠારસકોટિસઙ્ખા બ્રહ્માનો સમાગચ્છિંસુ. પચ્છિમદિસાય સૂરિયો અત્થઙ્ગમેતિ, પુરત્થિમાય દિસાય ઉત્તરાસાળ્હનક્ખત્તેન યુત્તો પુણ્ણચન્દો ઉગ્ગચ્છતિ. તસ્મિં સમયે ભગવા ધમ્મચક્કપ્પવત્તનસુત્તન્તં આરભન્તો ‘‘દ્વેમે, ભિક્ખવે, અન્તા’’તિઆદિમાહ.
Dveme, bhikkhave, antāti dveme, bhikkhave, koṭṭhāsā. Imassa pana vacanassa samudāhārena samudāhāranigghoso heṭṭhā avīciṃ upari bhavaggaṃ patvā dasasahassiṃ lokadhātuṃ pattharitvā aṭṭhāsi, tasmiṃyeva samaye aṭṭhārasakoṭisaṅkhā brahmāno samāgacchiṃsu. Pacchimadisāya sūriyo atthaṅgameti, puratthimāya disāya uttarāsāḷhanakkhattena yutto puṇṇacando uggacchati. Tasmiṃ samaye bhagavā dhammacakkappavattanasuttantaṃ ārabhanto ‘‘dveme, bhikkhave, antā’’tiādimāha.
તત્થ પબ્બજિતેનાતિ ગિહિસંયોજનં વત્થુકામં છેત્વા પબ્બજિતેન. ન સેવિતબ્બાતિ ન વલઞ્જેતબ્બા. પબ્બજિતાનંયેવ વિસેસતો પટિપત્તિયા ભાજનભૂતત્તા ‘‘પબ્બજિતેન ન સેવિતબ્બા’’તિ વુત્તં. યો ચાયં કામેસુ કામસુખલ્લિકાનુયોગોતિ યો ચ અયં વત્થુકામેસુ કિલેસકામસુખસ્સ, કિલેસકામસુખનિસ્સયસ્સ વા અનુયોગો. હીનોતિ લામકો. ગમ્મોતિ ગામવાસીનં સન્તકો. પોથુજ્જનિકોતિ પુથુજ્જનેન અન્ધબાલજનેન આચિણ્ણો. અનરિયોતિ ન અરિયો. અથ વા ન વિસુદ્ધાનં ઉત્તમાનં અરિયાનં સન્તકો. અનત્થસંહિતોતિ ન અત્થસંહિતો, સુખાવહકારણં અનિસ્સિતોતિ અત્થો. અત્તકિલમથાનુયોગોતિ અત્તનો કિલમથસ્સ અનુયોગો , અત્તનો દુક્ખકરણન્તિ અત્થો. દુક્ખોતિ કણ્ટકાપસ્સયસેય્યાદીહિ અત્તમારણેહિ દુક્ખાવહો. તપસ્સીહિ ‘‘ઉત્તમં તપો’’તિ ગહિતત્તા તેસં ચિત્તાનુરક્ખનત્થં ઇધ ‘‘હીનો’’તિ ન વુત્તં, પબ્બજિતાનં ધમ્મત્તા ‘‘ગમ્મો’’તિ ચ, ગિહીહિ અસાધારણત્તા ‘‘પોથુજ્જનિકો’’તિ ચ ન વુત્તં. તત્થ પન કેહિચિ પબ્બજિતપટિઞ્ઞેહિ દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનવાદેહિ ‘‘યતો ખો, ભો , અયં અત્તા પઞ્ચહિ કામગુણેહિ સમપ્પિતો સમઙ્ગિભૂતો પરિચારેતિ, એત્તાવતા ખો, ભો, અયં અત્તા દિટ્ઠધમ્મનિબ્બાનપ્પત્તો હોતી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૧.૯૪) ગહિતત્તા તેસં ચિત્તાનુરક્ખનત્થઞ્ચ પચ્ચુપ્પન્ને સુખત્તા ચ તસ્સ ધમ્મસમાદાનસ્સ ‘‘દુક્ખો’’તિ ન વુત્તં. કામસુખલ્લિકાનુયોગો પચ્ચુપ્પન્ને તણ્હાદિટ્ઠિસંકિલિટ્ઠસુખત્તા આયતિઞ્ચ દુક્ખવિપાકત્તા તદનુયુત્તાનં તણ્હાદિટ્ઠિબન્ધનબદ્ધત્તા ચ ન સેવિતબ્બો, અત્તકિલમથાનુયોગો પચ્ચુપ્પન્ને દિટ્ઠિસંકિલિટ્ઠદુક્ખત્તા આયતિઞ્ચ દુક્ખવિપાકત્તા તદનુયુત્તાનં દિટ્ઠિબન્ધનબદ્ધત્તા ચ ન સેવિતબ્બો, એતે ખોતિ તે એતે. અનુપગમ્માતિ ન ઉપગન્ત્વા. મજ્ઝિમાતિ સંકિલિટ્ઠસુખદુક્ખાનં અભાવા મજ્ઝે ભવાતિ મજ્ઝિમા. સા એવ નિબ્બાનં પટિપજ્જન્તિ એતાયાતિ પટિપદા. અભિસમ્બુદ્ધાતિ પટિવિદ્ધા. ચક્ખુકરણીતિઆદીસુ પઞ્ઞાચક્ખું કરોતીતિ ચક્ખુકરણી. ઞાણકરણીતિ તસ્સેવ વેવચનં. ઉપસમાયાતિ કિલેસૂપસમાય. અભિઞ્ઞાયાતિ ચતુન્નં સચ્ચાનં અભિજાનનત્થાય. સમ્બોધાયાતિ તેસંયેવ સમ્બુજ્ઝનત્થાય. નિબ્બાનાયાતિ નિબ્બાનસચ્છિકિરિયત્થાય. અથ વા દસ્સનમગ્ગઞાણં કરોતીતિ ચક્ખુકરણી. ભાવનામગ્ગઞાણં કરોતીતિ ઞાણકરણી. સબ્બકિલેસાનં ઉપસમાય. સબ્બધમ્માનં અભિઞ્ઞાય. અરહત્તફલસમ્બોધાય. કિલેસાનઞ્ચ ખન્ધાનઞ્ચ નિબ્બાનાય. સચ્ચકથા અભિઞ્ઞેય્યનિદ્દેસે વુત્તા.
Tattha pabbajitenāti gihisaṃyojanaṃ vatthukāmaṃ chetvā pabbajitena. Na sevitabbāti na valañjetabbā. Pabbajitānaṃyeva visesato paṭipattiyā bhājanabhūtattā ‘‘pabbajitena na sevitabbā’’ti vuttaṃ. Yo cāyaṃ kāmesu kāmasukhallikānuyogoti yo ca ayaṃ vatthukāmesu kilesakāmasukhassa, kilesakāmasukhanissayassa vā anuyogo. Hīnoti lāmako. Gammoti gāmavāsīnaṃ santako. Pothujjanikoti puthujjanena andhabālajanena āciṇṇo. Anariyoti na ariyo. Atha vā na visuddhānaṃ uttamānaṃ ariyānaṃ santako. Anatthasaṃhitoti na atthasaṃhito, sukhāvahakāraṇaṃ anissitoti attho. Attakilamathānuyogoti attano kilamathassa anuyogo , attano dukkhakaraṇanti attho. Dukkhoti kaṇṭakāpassayaseyyādīhi attamāraṇehi dukkhāvaho. Tapassīhi ‘‘uttamaṃ tapo’’ti gahitattā tesaṃ cittānurakkhanatthaṃ idha ‘‘hīno’’ti na vuttaṃ, pabbajitānaṃ dhammattā ‘‘gammo’’ti ca, gihīhi asādhāraṇattā ‘‘pothujjaniko’’ti ca na vuttaṃ. Tattha pana kehici pabbajitapaṭiññehi diṭṭhadhammanibbānavādehi ‘‘yato kho, bho , ayaṃ attā pañcahi kāmaguṇehi samappito samaṅgibhūto paricāreti, ettāvatā kho, bho, ayaṃ attā diṭṭhadhammanibbānappatto hotī’’ti (dī. ni. 1.94) gahitattā tesaṃ cittānurakkhanatthañca paccuppanne sukhattā ca tassa dhammasamādānassa ‘‘dukkho’’ti na vuttaṃ. Kāmasukhallikānuyogo paccuppanne taṇhādiṭṭhisaṃkiliṭṭhasukhattā āyatiñca dukkhavipākattā tadanuyuttānaṃ taṇhādiṭṭhibandhanabaddhattā ca na sevitabbo, attakilamathānuyogo paccuppanne diṭṭhisaṃkiliṭṭhadukkhattā āyatiñca dukkhavipākattā tadanuyuttānaṃ diṭṭhibandhanabaddhattā ca na sevitabbo, ete khoti te ete. Anupagammāti na upagantvā. Majjhimāti saṃkiliṭṭhasukhadukkhānaṃ abhāvā majjhe bhavāti majjhimā. Sā eva nibbānaṃ paṭipajjanti etāyāti paṭipadā. Abhisambuddhāti paṭividdhā. Cakkhukaraṇītiādīsu paññācakkhuṃ karotīti cakkhukaraṇī. Ñāṇakaraṇīti tasseva vevacanaṃ. Upasamāyāti kilesūpasamāya. Abhiññāyāti catunnaṃ saccānaṃ abhijānanatthāya. Sambodhāyāti tesaṃyeva sambujjhanatthāya. Nibbānāyāti nibbānasacchikiriyatthāya. Atha vā dassanamaggañāṇaṃ karotīti cakkhukaraṇī. Bhāvanāmaggañāṇaṃ karotīti ñāṇakaraṇī. Sabbakilesānaṃ upasamāya. Sabbadhammānaṃ abhiññāya. Arahattaphalasambodhāya. Kilesānañca khandhānañca nibbānāya. Saccakathā abhiññeyyaniddese vuttā.
એવં ભગવા સચ્ચાનિ પકાસેત્વા અત્તનિ કતબહુમાનાનં તેસં અત્તનો પટિવેધક્કમં સુત્વા પટિપત્તિયા બહુમાનારોપનેન પટિપત્તિયં ઠત્વા સચ્ચપ્પટિવેધં પસ્સન્તો ઇદં દુક્ખં અરિયસચ્ચન્તિ મે, ભિક્ખવેતિઆદિના અત્તનો પટિવેધક્કમં દસ્સેસિ. તત્થ અનનુસ્સુતેસૂતિ ન અનુસ્સુતેસુ, પરં અનુગન્ત્વા અસ્સુતેસૂતિ અત્થો. ચક્ખૂતિઆદીનં અત્થો પરતો આવિ ભવિસ્સતિ. ઇદં દુક્ખં અરિયસચ્ચં, ઇદં દુક્ખસમુદયં, ઇદં દુક્ખનિરોધં, ઇદં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા અરિયસચ્ચન્તિ ચતુન્નં સચ્ચાનં દસ્સનપટિવેધો સેખભૂમિયં. પરિઞ્ઞેય્યં પહાતબ્બં સચ્છિકાતબ્બં ભાવેતબ્બન્તિ ચતુન્નં સચ્ચાનં ભાવનાપટિવેધો સેખભૂમિયંયેવ. પરિઞ્ઞાતં પહીનં સચ્છિકતં ભાવિતન્તિ ચતુન્નં સચ્ચાનં પચ્ચવેક્ખણા અસેખભૂમિયં.
Evaṃ bhagavā saccāni pakāsetvā attani katabahumānānaṃ tesaṃ attano paṭivedhakkamaṃ sutvā paṭipattiyā bahumānāropanena paṭipattiyaṃ ṭhatvā saccappaṭivedhaṃ passanto idaṃ dukkhaṃ ariyasaccanti me, bhikkhavetiādinā attano paṭivedhakkamaṃ dassesi. Tattha ananussutesūti na anussutesu, paraṃ anugantvā assutesūti attho. Cakkhūtiādīnaṃ attho parato āvi bhavissati. Idaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ, idaṃ dukkhasamudayaṃ, idaṃ dukkhanirodhaṃ, idaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā ariyasaccanti catunnaṃ saccānaṃ dassanapaṭivedho sekhabhūmiyaṃ. Pariññeyyaṃ pahātabbaṃ sacchikātabbaṃ bhāvetabbanti catunnaṃ saccānaṃ bhāvanāpaṭivedho sekhabhūmiyaṃyeva. Pariññātaṃ pahīnaṃ sacchikataṃ bhāvitanti catunnaṃ saccānaṃ paccavekkhaṇā asekhabhūmiyaṃ.
તિપરિવટ્ટન્તિ સચ્ચઞાણકિચ્ચઞાણકતઞાણસઙ્ખાતાનં તિણ્ણં પરિવટ્ટાનં વસેન તયો પરિવટ્ટા અસ્સાતિ તિપરિવટ્ટં. એત્થ હિ ‘‘ઇદં દુક્ખં, ઇદં દુક્ખસમુદયં , ઇદં દુક્ખનિરોધં, ઇદં દુક્ખનિરોધગામિની પટિપદા અરિયસચ્ચ’’ન્તિ એવં ચતૂસુ સચ્ચેસુ યથાભૂતઞાણં સચ્ચઞાણં નામ. તેસુયેવ ‘‘પરિઞ્ઞેય્યં પહાતબ્બં સચ્છિકાતબ્બં ભાવેતબ્બ’’ન્તિ એવં કત્તબ્બકિચ્ચજાનનઞાણં કિચ્ચઞાણં નામ. ‘‘પરિઞ્ઞાતં પહીનં સચ્છિકતં ભાવિત’’ન્તિ એવં તસ્સ કિચ્ચસ્સ કતભાવજાનનઞાણં કતઞાણં નામ. દ્વાદસાકારન્તિ તેસંયેવ એકેકસ્મિં સચ્ચે તિણ્ણં તિણ્ણં આકારાનં વસેન દ્વાદસ આકારા અસ્સાતિ દ્વાદસાકારં. ઞાણદસ્સનન્તિ એતેસં તિપરિવટ્ટાનં દ્વાદસન્નં આકારાનં વસેન ઉપ્પન્નં ઞાણસઙ્ખાતં દસ્સનં. અત્તમનાતિ સકમના. સત્તાનઞ્હિ સુખકામત્તા દુક્ખપટિકૂલત્તા પીતિસોમનસ્સયુત્તમનો સકમનો નામ, પીતિસોમનસ્સેહિ અત્તમના ગહિતમના બ્યાપિતમનાતિ વા અત્થો. અભિનન્દુન્તિ અભિમુખા હુત્વા નન્દિંસુ. વેય્યાકરણેતિ સુત્તન્તે. નિગ્ગાથકો હિ સુત્તન્તો કેવલં અત્થસ્સ બ્યાકરણતો વેય્યાકરણં નામ. ભઞ્ઞમાનેતિ કથિયમાને. વત્તમાનસમીપે વત્તમાનવચનં કતં, ભણિતેતિ અત્થો. વિરજન્તિ વિગતરાગાદિરજં. વીતમલન્તિ વિગતરાગાદિમલં. રાગાદયો હિ અજ્ઝોત્થરણટ્ઠેન રજો નામ, દૂસનટ્ઠેન મલં નામ. ધમ્મચક્ખુન્તિ કત્થચિ પઠમમગ્ગઞાણં, કત્થચિ આદીનિ તીણિ મગ્ગઞાણાનિ, કત્થચિ ચતુત્થમગ્ગઞાણમ્પિ . ઇધ પન પઠમમગ્ગઞાણમેવ. યં કિઞ્ચિ સમુદયધમ્મં, સબ્બં તં નિરોધધમ્મન્તિ વિપસ્સનાવસેન એવં પવત્તસ્સ ધમ્મચક્ખું ઉદપાદીતિ અત્થો.
Tiparivaṭṭanti saccañāṇakiccañāṇakatañāṇasaṅkhātānaṃ tiṇṇaṃ parivaṭṭānaṃ vasena tayo parivaṭṭā assāti tiparivaṭṭaṃ. Ettha hi ‘‘idaṃ dukkhaṃ, idaṃ dukkhasamudayaṃ , idaṃ dukkhanirodhaṃ, idaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā ariyasacca’’nti evaṃ catūsu saccesu yathābhūtañāṇaṃ saccañāṇaṃ nāma. Tesuyeva ‘‘pariññeyyaṃ pahātabbaṃ sacchikātabbaṃ bhāvetabba’’nti evaṃ kattabbakiccajānanañāṇaṃ kiccañāṇaṃ nāma. ‘‘Pariññātaṃ pahīnaṃ sacchikataṃ bhāvita’’nti evaṃ tassa kiccassa katabhāvajānanañāṇaṃ katañāṇaṃ nāma. Dvādasākāranti tesaṃyeva ekekasmiṃ sacce tiṇṇaṃ tiṇṇaṃ ākārānaṃ vasena dvādasa ākārā assāti dvādasākāraṃ. Ñāṇadassananti etesaṃ tiparivaṭṭānaṃ dvādasannaṃ ākārānaṃ vasena uppannaṃ ñāṇasaṅkhātaṃ dassanaṃ. Attamanāti sakamanā. Sattānañhi sukhakāmattā dukkhapaṭikūlattā pītisomanassayuttamano sakamano nāma, pītisomanassehi attamanā gahitamanā byāpitamanāti vā attho. Abhinandunti abhimukhā hutvā nandiṃsu. Veyyākaraṇeti suttante. Niggāthako hi suttanto kevalaṃ atthassa byākaraṇato veyyākaraṇaṃ nāma. Bhaññamāneti kathiyamāne. Vattamānasamīpe vattamānavacanaṃ kataṃ, bhaṇiteti attho. Virajanti vigatarāgādirajaṃ. Vītamalanti vigatarāgādimalaṃ. Rāgādayo hi ajjhottharaṇaṭṭhena rajo nāma, dūsanaṭṭhena malaṃ nāma. Dhammacakkhunti katthaci paṭhamamaggañāṇaṃ, katthaci ādīni tīṇi maggañāṇāni, katthaci catutthamaggañāṇampi . Idha pana paṭhamamaggañāṇameva. Yaṃ kiñci samudayadhammaṃ, sabbaṃ taṃ nirodhadhammanti vipassanāvasena evaṃ pavattassa dhammacakkhuṃ udapādīti attho.
ધમ્મચક્કેતિ પટિવેધઞાણે ચ દેસનાઞાણે ચ. બોધિપલ્લઙ્કે નિસિન્નસ્સ હિ ભગવતો ચતૂસુ સચ્ચેસુ દ્વાદસાકારં પટિવેધઞાણમ્પિ ઇસિપતને નિસિન્નસ્સ દ્વાદસાકારમેવ સચ્ચદેસનાય પવત્તકદેસનાઞાણમ્પિ ધમ્મચક્કં નામ. ઉભયમ્પિ હેતં દસબલસ્સ પવત્તઞાણમેવ. તં ઇમાય દેસનાય પકાસેન્તેન ભગવતા ધમ્મચક્કં પવત્તિતં નામ. તં પનેતં ધમ્મચક્કં યાવ અઞ્ઞાતકોણ્ડઞ્ઞત્થેરો અટ્ઠારસહિ બ્રહ્મકોટીહિ સદ્ધિં સોતાપત્તિફલે ન પતિટ્ઠાતિ, તાવ ભગવા પવત્તેતિ નામ, પતિટ્ઠિતે પન પવત્તિતં નામ. તં સન્ધાય ‘‘પવત્તિતે ચ ભગવતા ધમ્મચક્કે’’તિ વુત્તં.
Dhammacakketi paṭivedhañāṇe ca desanāñāṇe ca. Bodhipallaṅke nisinnassa hi bhagavato catūsu saccesu dvādasākāraṃ paṭivedhañāṇampi isipatane nisinnassa dvādasākārameva saccadesanāya pavattakadesanāñāṇampi dhammacakkaṃ nāma. Ubhayampi hetaṃ dasabalassa pavattañāṇameva. Taṃ imāya desanāya pakāsentena bhagavatā dhammacakkaṃ pavattitaṃ nāma. Taṃ panetaṃ dhammacakkaṃ yāva aññātakoṇḍaññatthero aṭṭhārasahi brahmakoṭīhi saddhiṃ sotāpattiphale na patiṭṭhāti, tāva bhagavā pavatteti nāma, patiṭṭhite pana pavattitaṃ nāma. Taṃ sandhāya ‘‘pavattite ca bhagavatā dhammacakke’’ti vuttaṃ.
ભુમ્મા દેવાતિ ભૂમટ્ઠકા દેવા. સદ્દમનુસ્સાવેસુન્તિ એકપ્પહારેનેવ સાધુકારં દત્વા એતં ભગવતાતિઆદીનિ વદન્તા સદ્દં અનુસ્સાવયિંસુ. અપ્પટિવત્તિયન્તિ ‘‘નયિદં તથા’’તિ પટિલોમં વત્તેતું અસક્કુણેય્યં. સન્નિપતિતા ચેત્થ દેવબ્રહ્માનો દેસનાપરિયોસાને એકપ્પહારેનેવ સાધુકારં અદંસુ, સન્નિપાતં અનાગતા પન ભુમ્મદેવાદયો તેસં તેસં સદ્દં સુત્વા સાધુકારમદંસૂતિ વેદિતબ્બં. તેસુ પન પબ્બતરુક્ખાદીસુ નિબ્બત્તા ભુમ્મદેવા. તે ચાતુમહારાજિકપરિયાપન્ના હોન્તાપિ ઇધ વિસું કત્વા વુત્તા. ચાતુમહારાજિકાતિ ચ ધતરટ્ઠવિરૂળ્હકવિરૂપક્ખકુવેરસઙ્ખાતા ચતુમહારાજા દેવતા એતેસન્તિ ચાતુમહારાજિકા. તે સિનેરુવેમજ્ઝે હોન્તિ. તેસુ પબ્બતટ્ઠકાપિ અત્થિ આકાસટ્ઠકાપિ. તેસં પરમ્પરા ચક્કવાળપબ્બતં પત્તા. ખિડ્ડાપદોસિકા મનોપદોસિકા સીતવલાહકા ઉણ્હવલાહકા ચન્દિમા દેવપુત્તો સૂરિયો દેવપુત્તોતિ એતે સબ્બેપિ ચાતુમહારાજિકદેવલોકટ્ઠા એવ. તેત્તિંસ જના તત્થ ઉપ્પન્નાતિ તાવતિંસા. અપિચ ‘‘તાવતિંસા’’તિ તેસં દેવાનં નામમેવાતિપિ વુત્તં. તેપિ અત્થિ પબ્બતટ્ઠકા અત્થિ આકાસટ્ઠકા. તેસં પરમ્પરા ચક્કવાળપબ્બતં પત્તા, તથા યામાદીનં. એકદેવલોકેપિ હિ દેવાનં પરમ્પરા ચક્કવાળપબ્બતં અપ્પત્તા નામ નત્થિ. દિબ્બં સુખં યાતા પયાતા સમ્પત્તાતિ યામા. તુટ્ઠા પહટ્ઠાતિ તુસિતા. પકતિપટિયત્તારમ્મણતો અતિરેકેન રમિતુકામકાલે યથારુચિતે ભોગે નિમ્મિનિત્વા નિમ્મિનિત્વા રમન્તીતિ નિમ્માનરતી. ચિત્તાચારં ઞત્વા પરનિમ્મિતેસુ ભોગેસુ વસં વત્તેન્તીતિ પરનિમ્મિતવસવત્તી. બ્રહ્મકાયે બ્રહ્મઘટાય નિયુત્તાતિ બ્રહ્મકાયિકા. સબ્બેપિ પઞ્ચવોકારબ્રહ્માનો ગહિતા.
Bhummādevāti bhūmaṭṭhakā devā. Saddamanussāvesunti ekappahāreneva sādhukāraṃ datvā etaṃ bhagavatātiādīni vadantā saddaṃ anussāvayiṃsu. Appaṭivattiyanti ‘‘nayidaṃ tathā’’ti paṭilomaṃ vattetuṃ asakkuṇeyyaṃ. Sannipatitā cettha devabrahmāno desanāpariyosāne ekappahāreneva sādhukāraṃ adaṃsu, sannipātaṃ anāgatā pana bhummadevādayo tesaṃ tesaṃ saddaṃ sutvā sādhukāramadaṃsūti veditabbaṃ. Tesu pana pabbatarukkhādīsu nibbattā bhummadevā. Te cātumahārājikapariyāpannā hontāpi idha visuṃ katvā vuttā. Cātumahārājikāti ca dhataraṭṭhavirūḷhakavirūpakkhakuverasaṅkhātā catumahārājā devatā etesanti cātumahārājikā. Te sineruvemajjhe honti. Tesu pabbataṭṭhakāpi atthi ākāsaṭṭhakāpi. Tesaṃ paramparā cakkavāḷapabbataṃ pattā. Khiḍḍāpadosikā manopadosikā sītavalāhakā uṇhavalāhakā candimā devaputto sūriyo devaputtoti ete sabbepi cātumahārājikadevalokaṭṭhā eva. Tettiṃsa janā tattha uppannāti tāvatiṃsā. Apica ‘‘tāvatiṃsā’’ti tesaṃ devānaṃ nāmamevātipi vuttaṃ. Tepi atthi pabbataṭṭhakā atthi ākāsaṭṭhakā. Tesaṃ paramparā cakkavāḷapabbataṃ pattā, tathā yāmādīnaṃ. Ekadevalokepi hi devānaṃ paramparā cakkavāḷapabbataṃ appattā nāma natthi. Dibbaṃ sukhaṃ yātā payātā sampattāti yāmā. Tuṭṭhā pahaṭṭhāti tusitā. Pakatipaṭiyattārammaṇato atirekena ramitukāmakāle yathārucite bhoge nimminitvā nimminitvā ramantīti nimmānaratī. Cittācāraṃ ñatvā paranimmitesu bhogesu vasaṃ vattentīti paranimmitavasavattī. Brahmakāye brahmaghaṭāya niyuttāti brahmakāyikā. Sabbepi pañcavokārabrahmāno gahitā.
તેન ખણેનાતિ વચનં વિસેસેત્વા તેન મુહુત્તેનાતિ વુત્તં. મુહુત્તસઙ્ખાતેન ખણેન, ન પરમત્થખણેનાતિ વુત્તં હોતિ. યાવ બ્રહ્મલોકાતિ બ્રહ્મલોકં અન્તોકત્વા. સદ્દોતિ સાધુકારસદ્દો. દસસહસ્સીતિ દસસહસ્સચક્કવાળવતી. સઙ્કમ્પીતિ ઉદ્ધં ઉગ્ગચ્છન્તી સુટ્ઠુ કમ્પિ. સમ્પકમ્પીતિ ઉદ્ધં ઉગ્ગચ્છન્તી અધો ઓક્કમન્તી સુટ્ઠુ પકમ્પિ. સમ્પવેધીતિ ચતુદિસા ગચ્છન્તી સુટ્ઠુ પવેધિ. સમ્બુદ્ધભાવાય માતુકુચ્છિં ઓક્કમન્તે ચ બોધિસત્તે તતો નિક્ખમન્તે ચ મહાપથવી પુઞ્ઞતેજેન અકમ્પિત્થ, અભિસમ્બોધિયં પટિવેધઞાણતેજેન. ધમ્મચક્કપ્પવત્તને દેસનાઞાણતેજેન સાધુકારં દાતુકામા વિય પથવી દેવતાનુભાવેન અકમ્પિત્થ, આયુસઙ્ખારોસ્સજ્જને મહાપરિનિબ્બાને ચ કારુઞ્ઞેન ચિત્તસઙ્ખોભં અસહમાના વિય પથવી દેવતાનુભાવેન અકમ્પિત્થ. અપ્પમાણોતિ વુદ્ધપ્પમાણો. ઉળારોતિ એત્થ ‘‘ઉળારાનિ ઉળારાનિ ખાદનીયાનિ ખાદન્તી’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૩૬૬) મધુરં ઉળારન્તિ વુત્તં. ‘‘ઉળારાય વત્થભોગાય ચિત્તં ન નમતી’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૯.૨૦) પણીતં ઉળારન્તિ વુત્તં. ‘‘ઉળારાય ખલુ ભવં વચ્છાયનો સમણં ગોતમં પસંસાય પસંસતી’’તિઆદીસુ સેટ્ઠં ઉળારન્તિ વુત્તં. ઇધ પન ‘‘વિપુલો ઉળારો’’તિ વુત્તો. ઓભાસોતિ દેસનાઞાણાનુભાવેન ચ દેવતાનુભાવેન ચ જાતઓભાસો. લોકેતિ ચક્કવાળસ્સ દસસહસ્સિયંયેવ. અતિક્કમ્મેવ દેવાનં દેવાનુભાવન્તિ દેવાનં અયમાનુભાવો – નિવત્થવત્થપ્પભા દ્વાદસ યોજનાનિ ફરતિ, તથા સરીરસ્સ અલઙ્કારસ્સ વિમાનસ્સ ચ. તં દેવાનં દેવાનુભાવં અતિક્કમિત્વાયેવાતિ અત્થો. ઉદાનન્તિ સોમનસ્સઞાણમયિકં ઉદાહારં. ઉદાનેસીતિ ઉદાહરિ. અઞ્ઞાસિ વત, ભો કોણ્ડઞ્ઞોતિ ઇમસ્સપિ ઉદાનસ્સ ઉદાહરણઘોસો દસસહસ્સિલોકધાતું ફરિત્વા અટ્ઠાસિ. અઞ્ઞાસિકોણ્ડઞ્ઞોતિ ભુસં ઞાતકોણ્ડઞ્ઞોતિ અત્થો.
Tena khaṇenāti vacanaṃ visesetvā tena muhuttenāti vuttaṃ. Muhuttasaṅkhātena khaṇena, na paramatthakhaṇenāti vuttaṃ hoti. Yāva brahmalokāti brahmalokaṃ antokatvā. Saddoti sādhukārasaddo. Dasasahassīti dasasahassacakkavāḷavatī. Saṅkampīti uddhaṃ uggacchantī suṭṭhu kampi. Sampakampīti uddhaṃ uggacchantī adho okkamantī suṭṭhu pakampi. Sampavedhīti catudisā gacchantī suṭṭhu pavedhi. Sambuddhabhāvāya mātukucchiṃ okkamante ca bodhisatte tato nikkhamante ca mahāpathavī puññatejena akampittha, abhisambodhiyaṃ paṭivedhañāṇatejena. Dhammacakkappavattane desanāñāṇatejena sādhukāraṃ dātukāmā viya pathavī devatānubhāvena akampittha, āyusaṅkhārossajjane mahāparinibbāne ca kāruññena cittasaṅkhobhaṃ asahamānā viya pathavī devatānubhāvena akampittha. Appamāṇoti vuddhappamāṇo. Uḷāroti ettha ‘‘uḷārāni uḷārāni khādanīyāni khādantī’’tiādīsu (ma. ni. 1.366) madhuraṃ uḷāranti vuttaṃ. ‘‘Uḷārāya vatthabhogāya cittaṃ na namatī’’tiādīsu (a. ni. 9.20) paṇītaṃ uḷāranti vuttaṃ. ‘‘Uḷārāya khalu bhavaṃ vacchāyano samaṇaṃ gotamaṃ pasaṃsāya pasaṃsatī’’tiādīsu seṭṭhaṃ uḷāranti vuttaṃ. Idha pana ‘‘vipulo uḷāro’’ti vutto. Obhāsoti desanāñāṇānubhāvena ca devatānubhāvena ca jātaobhāso. Loketi cakkavāḷassa dasasahassiyaṃyeva. Atikkammeva devānaṃ devānubhāvanti devānaṃ ayamānubhāvo – nivatthavatthappabhā dvādasa yojanāni pharati, tathā sarīrassa alaṅkārassa vimānassa ca. Taṃ devānaṃ devānubhāvaṃ atikkamitvāyevāti attho. Udānanti somanassañāṇamayikaṃ udāhāraṃ. Udānesīti udāhari. Aññāsi vata, bho koṇḍaññoti imassapi udānassa udāharaṇaghoso dasasahassilokadhātuṃ pharitvā aṭṭhāsi. Aññāsikoṇḍaññoti bhusaṃ ñātakoṇḍaññoti attho.
ચક્ખુઆદીનં નિદ્દેસે દસ્સનટ્ઠેનાતિઆદીસુ એકમેવ ઞાણં યથાવુત્તસ્સ નેય્યસ્સ ચક્ખુ વિય દસ્સનકિચ્ચકરણેન ચક્ખુ. ઞાણકિચ્ચકરણેન ઞાણં. નાનપ્પકારતો જાનનકિચ્ચકરણેન પઞ્ઞા. અનવસેસપટિવેધકરણેન વિજ્જા. સબ્બથા ઓભાસકિચ્ચકરણેન આલોકો નામાતિ અત્થો. ચક્ખું ધમ્મોતિઆદીસુપિ એકંયેવ ઞાણં કિચ્ચનાનત્તેન પઞ્ચધા વણ્ણિતં. આરમ્મણાતિ ઉપત્થમ્ભનટ્ઠેન. ગોચરાતિ વિસયટ્ઠેન. દસ્સનટ્ઠેનાતિઆદીસુ ઞાણકિચ્ચં પઞ્ચધા વુત્તં. ઇમિના નયેન તીસુ વારેસુ એકેકસ્મિં પઞ્ચ પઞ્ચ કત્વા પન્નરસ ધમ્મા, પન્નરસ અત્થા, દ્વીસુ પન્નરસકેસુ તિંસ નિરુત્તિયો, પન્નરસસુ ધમ્મેસુ પન્નરસસુ અત્થેસુ તિંસાય નિરુત્તીસૂતિ સટ્ઠિ ઞાણાનિ વેદિતબ્બાનિ. સેસઅરિયસચ્ચેસુપિ એસેવ નયો. ચતૂસુ અરિયસચ્ચેસુ એકેકસ્મિં અરિયસચ્ચે પન્નરસન્નં પન્નરસન્નં ધમ્માનં અત્થાનઞ્ચ વસેન સટ્ઠિ ધમ્મા, સટ્ઠિ અત્થા, સટ્ઠિયા ધમ્મેસુ સટ્ઠિયા અત્થેસુ ચ વીસસતં નિરુત્તિયો, વીસાધિકં સતન્તિ અત્થો. સટ્ઠિયા ધમ્મેસુ સટ્ઠિયા અત્થેસુ વીસુત્તરસતે નિરુત્તીસૂતિ એવં ચત્તારીસઞ્ચ દ્વે ચ ઞાણસતાનિ.
Cakkhuādīnaṃ niddese dassanaṭṭhenātiādīsu ekameva ñāṇaṃ yathāvuttassa neyyassa cakkhu viya dassanakiccakaraṇena cakkhu. Ñāṇakiccakaraṇena ñāṇaṃ. Nānappakārato jānanakiccakaraṇena paññā. Anavasesapaṭivedhakaraṇena vijjā. Sabbathā obhāsakiccakaraṇena āloko nāmāti attho. Cakkhuṃ dhammotiādīsupi ekaṃyeva ñāṇaṃ kiccanānattena pañcadhā vaṇṇitaṃ. Ārammaṇāti upatthambhanaṭṭhena. Gocarāti visayaṭṭhena. Dassanaṭṭhenātiādīsu ñāṇakiccaṃ pañcadhā vuttaṃ. Iminā nayena tīsu vāresu ekekasmiṃ pañca pañca katvā pannarasa dhammā, pannarasa atthā, dvīsu pannarasakesu tiṃsa niruttiyo, pannarasasu dhammesu pannarasasu atthesu tiṃsāya niruttīsūti saṭṭhi ñāṇāni veditabbāni. Sesaariyasaccesupi eseva nayo. Catūsu ariyasaccesu ekekasmiṃ ariyasacce pannarasannaṃ pannarasannaṃ dhammānaṃ atthānañca vasena saṭṭhi dhammā, saṭṭhi atthā, saṭṭhiyā dhammesu saṭṭhiyā atthesu ca vīsasataṃ niruttiyo, vīsādhikaṃ satanti attho. Saṭṭhiyā dhammesu saṭṭhiyā atthesu vīsuttarasate niruttīsūti evaṃ cattārīsañca dve ca ñāṇasatāni.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / પટિસમ્ભિદામગ્ગપાળિ • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ૧. ધમ્મચક્કપવત્તનવારો • 1. Dhammacakkapavattanavāro
