Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પટિસમ્ભિદામગ્ગ-અટ્ઠકથા • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā

    ૧૯. ધમ્મનાનત્તઞાણનિદ્દેસવણ્ણના

    19. Dhammanānattañāṇaniddesavaṇṇanā

    ૭૩. ધમ્મનાનત્તઞાણનિદ્દેસે કમ્મપથેતિ કમ્માનિ ચ તાનિ પથા ચ અપાયગમનાયાતિ કમ્મપથા, તે કમ્મપથે. દસ કુસલકમ્મપથા નામ પાણાતિપાતા અદિન્નાદાના કામેસુમિચ્છાચારા વેરમણીતિ તીણિ કાયસુચરિતાનિ, મુસાવાદા પિસુણાય વાચાય ફરુસાય વાચાય સમ્ફપ્પલાપા વેરમણીતિ ચત્તારિ વચીસુચરિતાનિ, અનભિજ્ઝા અબ્યાપાદો સમ્માદિટ્ઠીતિ તીણિ મનોસુચરિતાનિ. દસ અકુસલકમ્મપથા નામ પાણાતિપાતો અદિન્નાદાનં કામેસુમિચ્છાચારોતિ તીણિ કાયદુચ્ચરિતાનિ, મુસાવાદો પિસુણા વાચા ફરુસા વાચા સમ્ફપ્પલાપોતિ ચત્તારિ વચીદુચ્ચરિતાનિ, અભિજ્ઝા બ્યાપાદો મિચ્છાદિટ્ઠીતિ તીણિ મનોદુચ્ચરિતાનિ. કુસલાકુસલાપિ ચ પટિસન્ધિજનકાયેવ કમ્મપથાતિ વુત્તા, વુત્તાવસેસા પટિસન્ધિજનને અનેકન્તિ કત્તા કમ્મપથાતિ ન વુત્તા. ઓળારિકકુસલાકુસલગહણેનેવ સેસકુસલાકુસલાપિ ગહિતાતિ વેદિતબ્બા. રૂપન્તિ ભૂતોપાદાયભેદતો અટ્ઠવીસતિવિધં રૂપં. વિપાકન્તિ કામાવચરકુસલવિપાકાનં સોળસન્નં, અકુસલવિપાકાનં સત્તન્નઞ્ચ વસેન તેવીસતિવિધં વિપાકં. કિરિયન્તિ તિણ્ણમહેતુકકિરિયાનં, અટ્ઠન્નં સહેતુકકિરિયાનઞ્ચ વસેન એકાદસવિધં કામાવચરકિરિયં. વિપાકાભાવતો કિરિયામત્તાતિ કિરિયા. એત્તાવતા કામાવચરમેવ રૂપાબ્યાકતવિપાકાબ્યાકતકિરિયાબ્યાકતવસેન વુત્તં.

    73. Dhammanānattañāṇaniddese kammapatheti kammāni ca tāni pathā ca apāyagamanāyāti kammapathā, te kammapathe. Dasa kusalakammapathā nāma pāṇātipātā adinnādānā kāmesumicchācārā veramaṇīti tīṇi kāyasucaritāni, musāvādā pisuṇāya vācāya pharusāya vācāya samphappalāpā veramaṇīti cattāri vacīsucaritāni, anabhijjhā abyāpādo sammādiṭṭhīti tīṇi manosucaritāni. Dasa akusalakammapathā nāma pāṇātipāto adinnādānaṃ kāmesumicchācāroti tīṇi kāyaduccaritāni, musāvādo pisuṇā vācā pharusā vācā samphappalāpoti cattāri vacīduccaritāni, abhijjhā byāpādo micchādiṭṭhīti tīṇi manoduccaritāni. Kusalākusalāpi ca paṭisandhijanakāyeva kammapathāti vuttā, vuttāvasesā paṭisandhijanane anekanti kattā kammapathāti na vuttā. Oḷārikakusalākusalagahaṇeneva sesakusalākusalāpi gahitāti veditabbā. Rūpanti bhūtopādāyabhedato aṭṭhavīsatividhaṃ rūpaṃ. Vipākanti kāmāvacarakusalavipākānaṃ soḷasannaṃ, akusalavipākānaṃ sattannañca vasena tevīsatividhaṃ vipākaṃ. Kiriyanti tiṇṇamahetukakiriyānaṃ, aṭṭhannaṃ sahetukakiriyānañca vasena ekādasavidhaṃ kāmāvacarakiriyaṃ. Vipākābhāvato kiriyāmattāti kiriyā. Ettāvatā kāmāvacarameva rūpābyākatavipākābyākatakiriyābyākatavasena vuttaṃ.

    ઇધટ્ઠસ્સાતિ ઇમસ્મિં લોકે ઠિતસ્સ. યેભુય્યેન મનુસ્સલોકે ઝાનભાવનાસબ્ભાવતો મનુસ્સલોકવસેન વુત્તં, ઝાનાનિ પન કદાચિ કરહચિ દેવલોકેપિ લબ્ભન્તિ, રૂપીબ્રહ્મલોકેપિ તત્રૂપપત્તિકહેટ્ઠૂપપત્તિકઉપરૂપપત્તિકાનં વસેન લબ્ભન્તિ. સુદ્ધાવાસે પન અરૂપાવચરે ચ હેટ્ઠૂપપત્તિકા નત્થિ. રૂપારૂપાવચરેસુ અભાવિતજ્ઝાના હેટ્ઠા નિબ્બત્તમાના કામાવચરસુગતિયંયેવ નિબ્બત્તન્તિ, ન દુગ્ગતિયં. તત્રૂપપન્નસ્સાતિ વિપાકવસેન બ્રહ્મલોકે ઉપપન્નસ્સ પટિસન્ધિભવઙ્ગચુતિવસેન વત્તમાનાનિ ચત્તારિ વિપાકજ્ઝાનાનિ. રૂપારૂપાવચરજ્ઝાનસમાપત્તીસુ કિરિયાબ્યાકતાનિ ન વુત્તાનિ. કિઞ્ચાપિ ન વુત્તાનિ, અથ ખો કુસલેહિ સમાનપવત્તિત્તા કુસલેસુ વુત્તેસુ વુત્તાનેવ હોન્તીતિ વેદિતબ્બાનિ. યથા પટ્ઠાને ‘‘કુસલાકુસલે નિરુદ્ધે વિપાકો તદારમ્મણતા ઉપ્પજ્જતી’’તિ (પટ્ઠા॰ ૧.૧.૪૦૬, ૪૦૯) કુસલજવનગ્ગહણેનેવ કિરિયજવનં સઙ્ગહિતં, એવમિધાપિ દટ્ઠબ્બં. સામઞ્ઞફલાનીતિ ચત્તારિ સામઞ્ઞફલાનિ. એતેન લોકુત્તરવિપાકાબ્યાકતં વુત્તં. નિબ્બાનન્તિ નિબ્બાનાબ્યાકતં.

    Idhaṭṭhassāti imasmiṃ loke ṭhitassa. Yebhuyyena manussaloke jhānabhāvanāsabbhāvato manussalokavasena vuttaṃ, jhānāni pana kadāci karahaci devalokepi labbhanti, rūpībrahmalokepi tatrūpapattikaheṭṭhūpapattikauparūpapattikānaṃ vasena labbhanti. Suddhāvāse pana arūpāvacare ca heṭṭhūpapattikā natthi. Rūpārūpāvacaresu abhāvitajjhānā heṭṭhā nibbattamānā kāmāvacarasugatiyaṃyeva nibbattanti, na duggatiyaṃ. Tatrūpapannassāti vipākavasena brahmaloke upapannassa paṭisandhibhavaṅgacutivasena vattamānāni cattāri vipākajjhānāni. Rūpārūpāvacarajjhānasamāpattīsu kiriyābyākatāni na vuttāni. Kiñcāpi na vuttāni, atha kho kusalehi samānapavattittā kusalesu vuttesu vuttāneva hontīti veditabbāni. Yathā paṭṭhāne ‘‘kusalākusale niruddhe vipāko tadārammaṇatā uppajjatī’’ti (paṭṭhā. 1.1.406, 409) kusalajavanaggahaṇeneva kiriyajavanaṃ saṅgahitaṃ, evamidhāpi daṭṭhabbaṃ. Sāmaññaphalānīti cattāri sāmaññaphalāni. Etena lokuttaravipākābyākataṃ vuttaṃ. Nibbānanti nibbānābyākataṃ.

    પામોજ્જમૂલકાતિ પામોજ્જં મૂલં આદિ એતેસન્તિ પામોજ્જમૂલકા, પામોજ્જાદિકાતિ અત્થો. પામોજ્જેન હિ સમાગતાનેવ હોન્તિ. અનિચ્ચતો મનસિકરોતો પામોજ્જં જાયતીતિ એત્થ યોનિસોમનસિકરોતોયેવ પામોજ્જં જાયતિ, ન અયોનિસોમનસિકરોતો. અયોનિસોમનસિકરોતો કુસલુપ્પત્તિયેવ નત્થિ, પગેવ વિપસ્સના. કસ્મા સરૂપેન વુત્તન્તિ ચે? પામોજ્જસ્સ બલવભાવદસ્સનત્થં. પામોજ્જે હિ અસતિ પન્તેસુ ચ સેનાસનેસુ અધિકુસલેસુ ચ ધમ્મેસુ અરતિ ઉક્કણ્ઠિતા ઉપ્પજ્જતિ. એવં સતિ ભાવનાયેવ ઉક્કમતિ. પામોજ્જે પન સતિ અરતિઅભાવતો ભાવનાપારિપૂરિં ગચ્છતિ. યોનિસોમનસિકારસ્સ પન મૂલભાવેન ભાવનાય બહૂપકારત્તં દસ્સેતું ઉપરિ નવકં વક્ખતિ.

    Pāmojjamūlakāti pāmojjaṃ mūlaṃ ādi etesanti pāmojjamūlakā, pāmojjādikāti attho. Pāmojjena hi samāgatāneva honti. Aniccato manasikaroto pāmojjaṃ jāyatīti ettha yonisomanasikarotoyeva pāmojjaṃ jāyati, na ayonisomanasikaroto. Ayonisomanasikaroto kusaluppattiyeva natthi, pageva vipassanā. Kasmā sarūpena vuttanti ce? Pāmojjassa balavabhāvadassanatthaṃ. Pāmojje hi asati pantesu ca senāsanesu adhikusalesu ca dhammesu arati ukkaṇṭhitā uppajjati. Evaṃ sati bhāvanāyeva ukkamati. Pāmojje pana sati aratiabhāvato bhāvanāpāripūriṃ gacchati. Yonisomanasikārassa pana mūlabhāvena bhāvanāya bahūpakārattaṃ dassetuṃ upari navakaṃ vakkhati.

    ‘‘યતો યતો સમ્મસતિ, ખન્ધાનં ઉદયબ્બયં;

    ‘‘Yato yato sammasati, khandhānaṃ udayabbayaṃ;

    લભતી પીતિપામોજ્જં, અમતં તં વિજાનત’’ન્તિ. (ધ॰ પ॰ ૩૭૪) –

    Labhatī pītipāmojjaṃ, amataṃ taṃ vijānata’’nti. (dha. pa. 374) –

    વચનતો વિપસ્સકસ્સ વિપસ્સનાપચ્ચયા પામોજ્જં ઉપ્પજ્જતિ. ઇધ પન કલાપસમ્મસનપચ્ચયા પામોજ્જં ગહેતબ્બં. પમુદિતસ્સ ભાવો પામોજ્જં, દુબ્બલા પીતિ. આદિકમ્મત્થે પ-કારો દટ્ઠબ્બો. પમુદિતસ્સાતિ તેન પામોજ્જેન પમુદિતસ્સ તુટ્ઠસ્સ. પમોદિતસ્સાતિપિ પાઠો. સોયેવત્થો. પીતીતિ બલવપીતિ. પીતિમનસ્સાતિ પીતિયુત્તમનસ્સ. યુત્તસદ્દસ્સ લોપો દટ્ઠબ્બો યથા અસ્સરથોતિ . કાયોતિ નામકાયો, રૂપકાયેન સહ વા. પસ્સમ્ભતીતિ વૂપસન્તદરથો હોતિ. પસ્સદ્ધકાયોતિ ઉભયપસ્સદ્ધિયોગેન નિબ્બુતકાયો. સુખં વેદેતીતિ ચેતસિકં સુખં વિન્દતિ, કાયિકસુખેન સહ વા. સુખિનોતિ સુખસમઙ્ગિસ્સ. ચિત્તં સમાધિયતીતિ ચિત્તં સમં આધિયતિ, એકગ્ગં હોતિ. સમાહિતે ચિત્તેતિ ભાવેનભાવલક્ખણત્થે ભુમ્મવચનં. ચિત્તસમાહિતભાવેન હિ યથાભૂતજાનનં લક્ખીયતિ. યથાભૂતં પજાનાતીતિ ઉદયબ્બયઞાણાદિવસેન સઙ્ખારં યથાસભાવં જાનાતિ. પસ્સતીતિ તંયેવ ચક્ખુના દિટ્ઠં વિય ફુટં કત્વા પઞ્ઞાચક્ખુના પસ્સતિ. નિબ્બિન્દતીતિ નવવિધવિપસ્સનાઞાણયોગેન સઙ્ખારેસુ ઉક્કણ્ઠતિ. નિબ્બિન્દં વિરજ્જતીતિ તં વિપસ્સનં સિખં પાપેન્તો મગ્ગઞાણયોગેન સઙ્ખારેહિ વિરત્તો હોતિ. વિરાગા વિમુચ્ચતીતિ વિરાગસઙ્ખાતમગ્ગહેતુ ફલવિમુત્તિયા નિબ્બાને અધિમોક્ખેન વિમુચ્ચતિ. કેસુચિ પન પોત્થકેસુ ઇમસ્મિં વારે ‘‘સમાહિતેન ચિત્તેન ઇદં દુક્ખન્તિ યથાભૂતં પજાનાતી’’તિઆદિ સચ્ચનયો લિખિતો, સોપિ ચ કેસુચિ પોત્થકેસુ ‘‘ઇદં દુક્ખન્તિ યોનિસો મનસિ કરોતી’’તિઆદિના નયેન લિખિતો. વારદ્વયેપિ બ્યઞ્જનતોયેવ વિસેસો, ન અત્થતો. ‘‘નિબ્બિન્દં વિરજ્જતી’’તિ હિ મગ્ગઞાણસ્સ વુત્તત્તા મગ્ગઞાણે ચ સિદ્ધે ચતુસચ્ચાભિસમયકિચ્ચં સિદ્ધમેવ હોતિ. તસ્મા ચતુસચ્ચનયેન વુત્તવારોપિ ઇમિના વારેન અત્થતો અવિસિટ્ઠોયેવ.

    Vacanato vipassakassa vipassanāpaccayā pāmojjaṃ uppajjati. Idha pana kalāpasammasanapaccayā pāmojjaṃ gahetabbaṃ. Pamuditassa bhāvo pāmojjaṃ, dubbalā pīti. Ādikammatthe pa-kāro daṭṭhabbo. Pamuditassāti tena pāmojjena pamuditassa tuṭṭhassa. Pamoditassātipi pāṭho. Soyevattho. Pītīti balavapīti. Pītimanassāti pītiyuttamanassa. Yuttasaddassa lopo daṭṭhabbo yathā assarathoti . Kāyoti nāmakāyo, rūpakāyena saha vā. Passambhatīti vūpasantadaratho hoti. Passaddhakāyoti ubhayapassaddhiyogena nibbutakāyo. Sukhaṃ vedetīti cetasikaṃ sukhaṃ vindati, kāyikasukhena saha vā. Sukhinoti sukhasamaṅgissa. Cittaṃ samādhiyatīti cittaṃ samaṃ ādhiyati, ekaggaṃ hoti. Samāhite citteti bhāvenabhāvalakkhaṇatthe bhummavacanaṃ. Cittasamāhitabhāvena hi yathābhūtajānanaṃ lakkhīyati. Yathābhūtaṃ pajānātīti udayabbayañāṇādivasena saṅkhāraṃ yathāsabhāvaṃ jānāti. Passatīti taṃyeva cakkhunā diṭṭhaṃ viya phuṭaṃ katvā paññācakkhunā passati. Nibbindatīti navavidhavipassanāñāṇayogena saṅkhāresu ukkaṇṭhati. Nibbindaṃ virajjatīti taṃ vipassanaṃ sikhaṃ pāpento maggañāṇayogena saṅkhārehi viratto hoti. Virāgā vimuccatīti virāgasaṅkhātamaggahetu phalavimuttiyā nibbāne adhimokkhena vimuccati. Kesuci pana potthakesu imasmiṃ vāre ‘‘samāhitena cittena idaṃ dukkhanti yathābhūtaṃ pajānātī’’tiādi saccanayo likhito, sopi ca kesuci potthakesu ‘‘idaṃ dukkhanti yoniso manasi karotī’’tiādinā nayena likhito. Vāradvayepi byañjanatoyeva viseso, na atthato. ‘‘Nibbindaṃ virajjatī’’ti hi maggañāṇassa vuttattā maggañāṇe ca siddhe catusaccābhisamayakiccaṃ siddhameva hoti. Tasmā catusaccanayena vuttavāropi iminā vārena atthato avisiṭṭhoyeva.

    ૭૪. ઇદાનિ અનિચ્ચતોતિઆદીહિ આરમ્મણસ્સ અવિસેસેત્વા વુત્તત્તા આરમ્મણં વિસેસેન્તો રૂપં અનિચ્ચતો મનસિ કરોતીતિઆદિમાહ. યોનિસોમનસિકારમૂલકાતિ યોનિસોમનસિકારો મૂલં પતિટ્ઠા એતેસન્તિ યોનિસોમનસિકારમૂલકા. યોનિસોમનસિકારં મુઞ્ચિત્વાયેવ હિ પામોજ્જાદયો નવ ન હોન્તિ. સમાહિતેન ચિત્તેનાતિ કારણભૂતેન ચિત્તેન. યથાભૂતં પજાનાતીતિ પઞ્ઞાય પજાનાતિ. ‘‘ઇદં દુક્ખન્તિ યોનિસો મનસિ કરોતી’’તિ વુચ્ચમાને અનુસ્સવવસેન પુબ્બભાગસચ્ચાનુબોધોપિ સઙ્ગય્હતિ. યોનિસોમનસિકારોતિ ચ ઉપાયેન મનસિકારો.

    74. Idāni aniccatotiādīhi ārammaṇassa avisesetvā vuttattā ārammaṇaṃ visesento rūpaṃ aniccato manasi karotītiādimāha. Yonisomanasikāramūlakāti yonisomanasikāro mūlaṃ patiṭṭhā etesanti yonisomanasikāramūlakā. Yonisomanasikāraṃ muñcitvāyeva hi pāmojjādayo nava na honti. Samāhitena cittenāti kāraṇabhūtena cittena. Yathābhūtaṃ pajānātīti paññāya pajānāti. ‘‘Idaṃ dukkhanti yoniso manasi karotī’’ti vuccamāne anussavavasena pubbabhāgasaccānubodhopi saṅgayhati. Yonisomanasikāroti ca upāyena manasikāro.

    ધાતુનાનત્તં પટિચ્ચ ઉપ્પજ્જતિ ફસ્સનાનત્તન્તિ ચક્ખાદિધાતુનાનત્તં પટિચ્ચ ચક્ખુસમ્ફસ્સાદિનાનત્તં ઉપ્પજ્જતીતિ અત્થો. ફસ્સનાનત્તં પટિચ્ચાતિ ચક્ખુસમ્ફસ્સાદિનાનત્તં પટિચ્ચ. વેદનાનાનત્તન્તિ ચક્ખુસમ્ફસ્સજાદિવેદનાનાનત્તં . સઞ્ઞાનાનત્તન્તિ કામસઞ્ઞાદિનાનત્તં. સઙ્કપ્પનાનત્તન્તિ કામસઙ્કપ્પાદિનાનત્તં. છન્દનાનત્તન્તિ સઙ્કપ્પનાનત્તતાય રૂપે છન્દો સદ્દે છન્દોતિ એવં છન્દનાનત્તં ઉપ્પજ્જતિ. પરિળાહનાનત્તન્તિ છન્દનાનત્તતાય રૂપપરિળાહો સદ્દપરિળાહોતિ એવં પરિળાહનાનત્તં ઉપ્પજ્જતિ. પરિયેસનાનાનત્તન્તિ પરિળાહનાનત્તતાય રૂપપરિયેસનાદિનાનત્તં ઉપ્પજ્જતિ. લાભનાનત્તન્તિ પરિયેસનાનાનત્તતાય રૂપપટિલાભાદિનાનત્તં ઉપ્પજ્જતીતિ.

    Dhātunānattaṃpaṭicca uppajjati phassanānattanti cakkhādidhātunānattaṃ paṭicca cakkhusamphassādinānattaṃ uppajjatīti attho. Phassanānattaṃ paṭiccāti cakkhusamphassādinānattaṃ paṭicca. Vedanānānattanti cakkhusamphassajādivedanānānattaṃ . Saññānānattanti kāmasaññādinānattaṃ. Saṅkappanānattanti kāmasaṅkappādinānattaṃ. Chandanānattanti saṅkappanānattatāya rūpe chando sadde chandoti evaṃ chandanānattaṃ uppajjati. Pariḷāhanānattanti chandanānattatāya rūpapariḷāho saddapariḷāhoti evaṃ pariḷāhanānattaṃ uppajjati. Pariyesanānānattanti pariḷāhanānattatāya rūpapariyesanādinānattaṃ uppajjati. Lābhanānattanti pariyesanānānattatāya rūpapaṭilābhādinānattaṃ uppajjatīti.

    ધમ્મનાનત્તઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Dhammanānattañāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / પટિસમ્ભિદામગ્ગપાળિ • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ૧૯. ધમ્મનાનત્તઞાણનિદ્દેસો • 19. Dhammanānattañāṇaniddeso


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact