Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ઇતિવુત્તક-અટ્ઠકથા • Itivuttaka-aṭṭhakathā

    ૨. દુકનિપાતો

    2. Dukanipāto

    ૧. પઠમવગ્ગો

    1. Paṭhamavaggo

    ૧. દુક્ખવિહારસુત્તવણ્ણના

    1. Dukkhavihārasuttavaṇṇanā

    ૨૮. દુકનિપાતસ્સ પઠમે દ્વીહીતિ ગણનપરિચ્છેદો. ધમ્મેહીતિ પરિચ્છિન્નધમ્મનિદસ્સનં. દ્વીહિ ધમ્મેહીતિ દ્વીહિ અકુસલધમ્મેહિ. સમન્નાગતોતિ યુત્તો. દિટ્ઠેવ ધમ્મેતિ ઇમસ્મિંયેવ અત્તભાવે. દુક્ખં વિહરતીતિ ચતૂસુપિ ઇરિયાપથેસુ કિલેસદુક્ખેન ચેવ કાયિકચેતસિકદુક્ખેન ચ દુક્ખં વિહરતિ. સવિઘાતન્તિ ચિત્તૂપઘાતેન ચેવ કાયૂપઘાતેન ચ સવિઘાતં. સઉપાયાસન્તિ કિલેસૂપાયાસેન ચેવ સરીરખેદેન ચ બલવઆયાસવસેન સઉપાયાસં. સપરિળાહન્તિ કિલેસપરિળાહેન ચેવ કાયપરિળાહેન ચ સપરિળાહં. કાયસ્સ ભેદાતિ ઉપાદિન્નક્ખન્ધપરિચ્ચાગા. પરં મરણાતિ તદનન્તરં અભિનિબ્બત્તક્ખન્ધગ્ગહણે. અથ વા કાયસ્સ ભેદાતિ જીવિતિન્દ્રિયુપચ્છેદા. પરં મરણાતિ ચુતિતો ઉદ્ધં. દુગ્ગતિ પાટિકઙ્ખાતિ દુગ્ગતિસઙ્ખાતાનં ચતુન્નં અપાયાનં અઞ્ઞતરા ગતિ ઇચ્છિતબ્બા, અવસ્સંભાવિનીતિ અત્થો.

    28. Dukanipātassa paṭhame dvīhīti gaṇanaparicchedo. Dhammehīti paricchinnadhammanidassanaṃ. Dvīhi dhammehīti dvīhi akusaladhammehi. Samannāgatoti yutto. Diṭṭheva dhammeti imasmiṃyeva attabhāve. Dukkhaṃ viharatīti catūsupi iriyāpathesu kilesadukkhena ceva kāyikacetasikadukkhena ca dukkhaṃ viharati. Savighātanti cittūpaghātena ceva kāyūpaghātena ca savighātaṃ. Saupāyāsanti kilesūpāyāsena ceva sarīrakhedena ca balavaāyāsavasena saupāyāsaṃ. Sapariḷāhanti kilesapariḷāhena ceva kāyapariḷāhena ca sapariḷāhaṃ. Kāyassa bhedāti upādinnakkhandhapariccāgā. Paraṃ maraṇāti tadanantaraṃ abhinibbattakkhandhaggahaṇe. Atha vā kāyassa bhedāti jīvitindriyupacchedā. Paraṃ maraṇāti cutito uddhaṃ. Duggati pāṭikaṅkhāti duggatisaṅkhātānaṃ catunnaṃ apāyānaṃ aññatarā gati icchitabbā, avassaṃbhāvinīti attho.

    અગુત્તદ્વારોતિ અપિહિતદ્વારો. કત્થ પન અગુત્તદ્વારોતિ આહ ‘‘ઇન્દ્રિયેસૂ’’તિ. તેન મનચ્છટ્ઠાનં ઇન્દ્રિયાનં અસંવરમાહ. પટિગ્ગહણપરિભોગવસેન ભોજને મત્તં ન જાનાતીતિ ભોજને અમત્તઞ્ઞૂ. ‘‘ઇન્દ્રિયેસુ અગુત્તદ્વારતાય ભોજને અમત્તઞ્ઞુતાયા’’તિપિ પઠન્તિ.

    Aguttadvāroti apihitadvāro. Kattha pana aguttadvāroti āha ‘‘indriyesū’’ti. Tena manacchaṭṭhānaṃ indriyānaṃ asaṃvaramāha. Paṭiggahaṇaparibhogavasena bhojane mattaṃ na jānātīti bhojane amattaññū. ‘‘Indriyesu aguttadvāratāya bhojane amattaññutāyā’’tipi paṭhanti.

    કથં ઇન્દ્રિયેસુ અગુત્તદ્વારતા, કથં વા ગુત્તદ્વારતાતિ? કિઞ્ચાપિ હિ ચક્ખુન્દ્રિયે સંવરો વા અસંવરો વા નત્થિ. ન હિ ચક્ખુપસાદં નિસ્સાય સતિ વા મુટ્ઠસ્સચ્ચં વા ઉપ્પજ્જતિ. અપિચ યદા રૂપારમ્મણં ચક્ખુસ્સ આપાથં આગચ્છતિ, તદા ભવઙ્ગે દ્વિક્ખત્તું ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુદ્ધે કિરિયામનોધાતુ આવજ્જનકિચ્ચં સાધયમાના ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝતિ, તતો ચક્ખુવિઞ્ઞાણં દસ્સનકિચ્ચં, તતો વિપાકમનોધાતુ સમ્પટિચ્છનકિચ્ચં, તતો વિપાકાહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ સન્તીરણકિચ્ચં, તતો કિરિયાહેતુકમનોવિઞ્ઞાણધાતુ વોટ્ઠબ્બનકિચ્ચં સાધયમાના ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝતિ, તદનન્તરં જવનં જવતિ. તથાપિ નેવ ભવઙ્ગસમયે, ન આવજ્જનાદીનં અઞ્ઞતરસમયે સંવરો વા અસંવરો વા અત્થિ, જવનક્ખણે પન સચે દુસ્સીલ્યં વા મુટ્ઠસ્સચ્ચં વા અઞ્ઞાણં વા અક્ખન્તિ વા કોસજ્જં વા ઉપ્પજ્જતિ, અસંવરો હોતિ. એવં હોન્તોપિ સો ‘‘ચક્ખુદ્વારે અસંવરો’’તિ વુચ્ચતિ. કસ્મા? યસ્મા તસ્મિં સતિ દ્વારમ્પિ અગુત્તં હોતિ ભવઙ્ગમ્પિ આવજ્જનાદીનિ વીથિચિત્તાનિપિ. યથા કિં? યથા નગરે ચતૂસુ દ્વારેસુ અસંવુતેસુ કિઞ્ચાપિ અન્તોઘરદ્વારકોટ્ઠકગબ્ભાદયો સુસંવુતા તથાપિ અન્તોનગરે સબ્બં ભણ્ડં અરક્ખિતં અગોપિતમેવ હોતિ. નગરદ્વારેહિ પવિસિત્વા ચોરા યદિચ્છન્તિ, તં હરેય્યું. એવમેવ જવને દુસ્સીલ્યાદીસુ ઉપ્પન્નેસુ તસ્મિં અસંવરે સતિદ્વારમ્પિ અગુત્તં હોતિ, ભવઙ્ગમ્પિ આવજ્જનાદીનિ વીથિચિત્તાનિપિ. તસ્મિં પન અસતિ જવને સીલાદીસુ ઉપ્પન્નેસુ દ્વારમ્પિ ગુત્તં હોતિ ભવઙ્ગમ્પિ આવજ્જનાદીનિ વીથિચિત્તાનિપિ. યથા કિં? યથા નગરદ્વારેસુ સંવુતેસુ કિઞ્ચાપિ અન્તોઘરદ્વારાદયો અસંવુતા, તથાપિ અન્તોનગરે સબ્બં ભણ્ડં સુરક્ખિતં સુગોપિતમેવ હોતિ. નગરદ્વારેસુ હિ પિહિતેસુ ચોરાનં પવેસો નત્થિ. એવમેવ જવને સીલાદીસુ ઉપ્પન્નેસુ દ્વારમ્પિ ગુત્તં હોતિ, ભવઙ્ગમ્પિ, આવજ્જનાદીનિ વીથિચિત્તાનિપિ. તસ્મા જવનક્ખણે ઉપ્પજ્જમાનોપિ ‘‘ચક્ખુદ્વારે સંવરો’’તિ વુચ્ચતિ. સેસદ્વારેસુપિ એસેવ નયો. એવં ઇન્દ્રિયેસુ અગુત્તદ્વારતા, ગુત્તદ્વારતા ચ વેદિતબ્બા.

    Kathaṃ indriyesu aguttadvāratā, kathaṃ vā guttadvāratāti? Kiñcāpi hi cakkhundriye saṃvaro vā asaṃvaro vā natthi. Na hi cakkhupasādaṃ nissāya sati vā muṭṭhassaccaṃ vā uppajjati. Apica yadā rūpārammaṇaṃ cakkhussa āpāthaṃ āgacchati, tadā bhavaṅge dvikkhattuṃ uppajjitvā niruddhe kiriyāmanodhātu āvajjanakiccaṃ sādhayamānā uppajjitvā nirujjhati, tato cakkhuviññāṇaṃ dassanakiccaṃ, tato vipākamanodhātu sampaṭicchanakiccaṃ, tato vipākāhetukamanoviññāṇadhātu santīraṇakiccaṃ, tato kiriyāhetukamanoviññāṇadhātu voṭṭhabbanakiccaṃ sādhayamānā uppajjitvā nirujjhati, tadanantaraṃ javanaṃ javati. Tathāpi neva bhavaṅgasamaye, na āvajjanādīnaṃ aññatarasamaye saṃvaro vā asaṃvaro vā atthi, javanakkhaṇe pana sace dussīlyaṃ vā muṭṭhassaccaṃ vā aññāṇaṃ vā akkhanti vā kosajjaṃ vā uppajjati, asaṃvaro hoti. Evaṃ hontopi so ‘‘cakkhudvāre asaṃvaro’’ti vuccati. Kasmā? Yasmā tasmiṃ sati dvārampi aguttaṃ hoti bhavaṅgampi āvajjanādīni vīthicittānipi. Yathā kiṃ? Yathā nagare catūsu dvāresu asaṃvutesu kiñcāpi antogharadvārakoṭṭhakagabbhādayo susaṃvutā tathāpi antonagare sabbaṃ bhaṇḍaṃ arakkhitaṃ agopitameva hoti. Nagaradvārehi pavisitvā corā yadicchanti, taṃ hareyyuṃ. Evameva javane dussīlyādīsu uppannesu tasmiṃ asaṃvare satidvārampi aguttaṃ hoti, bhavaṅgampi āvajjanādīni vīthicittānipi. Tasmiṃ pana asati javane sīlādīsu uppannesu dvārampi guttaṃ hoti bhavaṅgampi āvajjanādīni vīthicittānipi. Yathā kiṃ? Yathā nagaradvāresu saṃvutesu kiñcāpi antogharadvārādayo asaṃvutā, tathāpi antonagare sabbaṃ bhaṇḍaṃ surakkhitaṃ sugopitameva hoti. Nagaradvāresu hi pihitesu corānaṃ paveso natthi. Evameva javane sīlādīsu uppannesu dvārampi guttaṃ hoti, bhavaṅgampi, āvajjanādīni vīthicittānipi. Tasmā javanakkhaṇe uppajjamānopi ‘‘cakkhudvāre saṃvaro’’ti vuccati. Sesadvāresupi eseva nayo. Evaṃ indriyesu aguttadvāratā, guttadvāratā ca veditabbā.

    કથં પન ભોજને અમત્તઞ્ઞૂ, કથં વા મત્તઞ્ઞૂતિ ? યો હિ પુગ્ગલો મહિચ્છો હુત્વા પટિગ્ગહણે મત્તં ન જાનાતિ. મહિચ્છપુગ્ગલો હિ યથા નામ કચ્છપુટવાણિજો પિળન્ધનભણ્ડકં હત્થેન ગહેત્વા ઉચ્છઙ્ગેપિ પક્ખિપિતબ્બયુત્તકં પક્ખિપિત્વા મહાજનસ્સ પસ્સન્તસ્સેવ ‘‘અસુકં ગણ્હથ, અસુકં ગણ્હથા’’તિ મુખેન ઉગ્ઘોસેતિ, એવમેવ અપ્પમત્તકમ્પિ અત્તનો સીલં વા ગન્થં વા ધુતઙ્ગગુણં વા અન્તમસો અરઞ્ઞવાસમત્તકમ્પિ મહાજનસ્સ જાનન્તસ્સેવ સમ્ભાવેતિ, સમ્ભાવેત્વા ચ પન સકટેહિપિ ઉપનીતે પચ્ચયે ‘‘અલ’’ન્તિ અવત્વા પટિગ્ગણ્હાતિ. તયો હિ પૂરેતું ન સક્કા અગ્ગિ ઉપાદાનેન, સમુદ્દો ઉદકેન, મહિચ્છો પચ્ચયેહીતિ –

    Kathaṃ pana bhojane amattaññū, kathaṃ vā mattaññūti ? Yo hi puggalo mahiccho hutvā paṭiggahaṇe mattaṃ na jānāti. Mahicchapuggalo hi yathā nāma kacchapuṭavāṇijo piḷandhanabhaṇḍakaṃ hatthena gahetvā ucchaṅgepi pakkhipitabbayuttakaṃ pakkhipitvā mahājanassa passantasseva ‘‘asukaṃ gaṇhatha, asukaṃ gaṇhathā’’ti mukhena ugghoseti, evameva appamattakampi attano sīlaṃ vā ganthaṃ vā dhutaṅgaguṇaṃ vā antamaso araññavāsamattakampi mahājanassa jānantasseva sambhāveti, sambhāvetvā ca pana sakaṭehipi upanīte paccaye ‘‘ala’’nti avatvā paṭiggaṇhāti. Tayo hi pūretuṃ na sakkā aggi upādānena, samuddo udakena, mahiccho paccayehīti –

    ‘‘અગ્ગિક્ખન્ધો સમુદ્દો ચ, મહિચ્છો ચાપિ પુગ્ગલો;

    ‘‘Aggikkhandho samuddo ca, mahiccho cāpi puggalo;

    બહુકે પચ્ચયે દિન્ને, તયોપેતે ન પૂરયેતિ’’.

    Bahuke paccaye dinne, tayopete na pūrayeti’’.

    મહિચ્છપુગ્ગલો હિ વિજાતમાતુયાપિ મનં ગણ્હિતું ન સક્કોતિ. એવરૂપો હિ અનુપ્પન્નં લાભં ન ઉપ્પાદેતિ, ઉપ્પન્નલાભતો ચ પરિહાયતિ. એવં તાવ પટિગ્ગહણે અમત્તઞ્ઞૂ હોતિ. યો પન ધમ્મેન સમેન લદ્ધમ્પિ આહારં ગધિતો મુચ્છિતો અજ્ઝોપન્નો અનાદીનવદસ્સાવી અનિસ્સરણપઞ્ઞો આહરહત્થકઅલંસાટકતત્થવટ્ટકકાકમાસકભુત્તવમિતકબ્રાહ્મણાનં અઞ્ઞતરો વિય અયોનિસો અનુપાયેન યાવદત્થં ઉદરાવદેહકં પરિભુઞ્જિત્વા સેય્યસુખં પસ્સસુખં મિદ્ધસુખં અનુયુત્તો વિહરતિ. અયં પરિભોગે અમત્તઞ્ઞૂ નામ.

    Mahicchapuggalo hi vijātamātuyāpi manaṃ gaṇhituṃ na sakkoti. Evarūpo hi anuppannaṃ lābhaṃ na uppādeti, uppannalābhato ca parihāyati. Evaṃ tāva paṭiggahaṇe amattaññū hoti. Yo pana dhammena samena laddhampi āhāraṃ gadhito mucchito ajjhopanno anādīnavadassāvī anissaraṇapañño āharahatthakaalaṃsāṭakatatthavaṭṭakakākamāsakabhuttavamitakabrāhmaṇānaṃ aññataro viya ayoniso anupāyena yāvadatthaṃ udarāvadehakaṃ paribhuñjitvā seyyasukhaṃ passasukhaṃ middhasukhaṃ anuyutto viharati. Ayaṃ paribhoge amattaññū nāma.

    યો પન ‘‘યદિપિ દેય્યધમ્મો બહુ હોતિ, દાયકો અપ્પં દાતુકામો, દાયકસ્સ વસેન અપ્પં ગણ્હાતિ. દેય્યધમ્મો અપ્પો, દાયકો બહું દાતુકામો, દેય્યધમ્મસ્સ વસેન અપ્પં ગણ્હાતિ. દેય્યધમ્મો બહુ, દાયકોપિ બહું દાતુકામો, અત્તનો થામં ઞત્વા પમાણયુત્તમેવ ગણ્હાતી’’તિ એવં વુત્તસ્સ પટિગ્ગહણે પમાણજાનનસ્સ ચેવ, ‘‘પટિસઙ્ખા યોનિસો આહારં આહારેતિ, નેવ દવાય, ન મદાયા’’તિઆદિના (ધ॰ સ॰ ૧૩૫૫) ‘‘લદ્ધઞ્ચ પિણ્ડપાતં અગધિતો અમુચ્છિતો અનજ્ઝોપન્નો આદીનવદસ્સાવી નિસ્સરણપઞ્ઞો પરિભુઞ્જતી’’તિ ચ આદિના નયેન વુત્તસ્સ પચ્ચવેક્ખિત્વા પટિસઙ્ખાનપઞ્ઞાય જાનિત્વા આહારપરિભુઞ્જનસઙ્ખાતસ્સ પરિભોગે પમાણજાનનસ્સ ચ વસેન ભોજને મત્તઞ્ઞૂ હોતિ, અયં ભોજને મત્તઞ્ઞૂ નામ. એવં ભોજને અમત્તઞ્ઞુતા મત્તઞ્ઞુતા ચ હોતીતિ વેદિતબ્બં.

    Yo pana ‘‘yadipi deyyadhammo bahu hoti, dāyako appaṃ dātukāmo, dāyakassa vasena appaṃ gaṇhāti. Deyyadhammo appo, dāyako bahuṃ dātukāmo, deyyadhammassa vasena appaṃ gaṇhāti. Deyyadhammo bahu, dāyakopi bahuṃ dātukāmo, attano thāmaṃ ñatvā pamāṇayuttameva gaṇhātī’’ti evaṃ vuttassa paṭiggahaṇe pamāṇajānanassa ceva, ‘‘paṭisaṅkhā yoniso āhāraṃ āhāreti, neva davāya, na madāyā’’tiādinā (dha. sa. 1355) ‘‘laddhañca piṇḍapātaṃ agadhito amucchito anajjhopanno ādīnavadassāvī nissaraṇapañño paribhuñjatī’’ti ca ādinā nayena vuttassa paccavekkhitvā paṭisaṅkhānapaññāya jānitvā āhāraparibhuñjanasaṅkhātassa paribhoge pamāṇajānanassa ca vasena bhojane mattaññū hoti, ayaṃ bhojane mattaññū nāma. Evaṃ bhojane amattaññutā mattaññutā ca hotīti veditabbaṃ.

    ગાથાસુ પન ચક્ખુન્તિઆદીસુ ચક્ખતીતિ ચક્ખુ, રૂપં અસ્સાદેતિ, સમવિસમં આચિક્ખન્તં વિય હોતીતિ વા અત્થો. સુણાતીતિ સોતં. ઘાયતીતિ ઘાનં. જીવિતનિમિત્તં આહારરસો જીવિતં, તં અવ્હાયતીતિ જિવ્હા. કુચ્છિતાનં આયોતિ કાયો. મનતે વિજાનાતીતિ મનો. પોરાણા પનાહુ મુનાતીતિ મનો, નાળિયા મિનમાનો વિય મહાતુલાય ધારયમાનો વિય ચ આરમ્મણં વિજાનાતીતિ અત્થો. એવં તાવેત્થ પદત્થો વેદિતબ્બો.

    Gāthāsu pana cakkhuntiādīsu cakkhatīti cakkhu, rūpaṃ assādeti, samavisamaṃ ācikkhantaṃ viya hotīti vā attho. Suṇātīti sotaṃ. Ghāyatīti ghānaṃ. Jīvitanimittaṃ āhāraraso jīvitaṃ, taṃ avhāyatīti jivhā. Kucchitānaṃ āyoti kāyo. Manate vijānātīti mano. Porāṇā panāhu munātīti mano, nāḷiyā minamāno viya mahātulāya dhārayamāno viya ca ārammaṇaṃ vijānātīti attho. Evaṃ tāvettha padattho veditabbo.

    ભાવત્થતો પન દુવિધં ચક્ખુ – મંસચક્ખુ ચ પઞ્ઞાચક્ખુ ચ. તેસુ બુદ્ધચક્ખુ, સમન્તચક્ખુ, ઞાણચક્ખુ, દિબ્બચક્ખુ, ધમ્મચક્ખૂતિ પઞ્ચવિધં પઞ્ઞાચક્ખુ. તત્થ ‘‘અદ્દસં ખો અહં, ભિક્ખવે, બુદ્ધચક્ખુના લોકં વોલોકેન્તો’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૮૩) ઇદં બુદ્ધચક્ખુ નામ. ‘‘સમન્તચક્ખુ વુચ્ચતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણ’’ન્તિ (ચૂળવ॰ ધોતકમાણવપુચ્છાનિદ્દેસ ૩૨) ઇદં સમન્તચક્ખુ નામ. ‘‘ચક્ખું ઉદપાદી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૧૦૮૧; મહાવ॰ ૧૫) ઇદં ઞાણચક્ખુ નામ. ‘‘અદ્દસં ખો અહં, ભિક્ખવે, દિબ્બેન ચક્ખુના વિસુદ્ધેના’’તિ (મ॰ નિ॰ ૧.૨૮૪) ઇદં દિબ્બચક્ખુ નામ. ‘‘વિરજં વીતમલં ધમ્મચક્ખું ઉદપાદી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૨.૩૯૫; મહાવ॰ ૧૬) ઇદં હેટ્ઠિમમગ્ગત્તયસઙ્ખાતં ધમ્મચક્ખુ નામ.

    Bhāvatthato pana duvidhaṃ cakkhu – maṃsacakkhu ca paññācakkhu ca. Tesu buddhacakkhu, samantacakkhu, ñāṇacakkhu, dibbacakkhu, dhammacakkhūti pañcavidhaṃ paññācakkhu. Tattha ‘‘addasaṃ kho ahaṃ, bhikkhave, buddhacakkhunā lokaṃ volokento’’ti (ma. ni. 1.283) idaṃ buddhacakkhu nāma. ‘‘Samantacakkhu vuccati sabbaññutaññāṇa’’nti (cūḷava. dhotakamāṇavapucchāniddesa 32) idaṃ samantacakkhu nāma. ‘‘Cakkhuṃ udapādī’’ti (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 15) idaṃ ñāṇacakkhu nāma. ‘‘Addasaṃ kho ahaṃ, bhikkhave, dibbena cakkhunā visuddhenā’’ti (ma. ni. 1.284) idaṃ dibbacakkhu nāma. ‘‘Virajaṃ vītamalaṃ dhammacakkhuṃ udapādī’’ti (ma. ni. 2.395; mahāva. 16) idaṃ heṭṭhimamaggattayasaṅkhātaṃ dhammacakkhu nāma.

    મંસચક્ખુપિ દુવિધં – સસમ્ભારચક્ખુ, પસાદચક્ખૂતિ. તત્થ ય્વાયં અક્ખિકૂપકે પતિટ્ઠિતો હેટ્ઠા અક્ખિકૂપકટ્ઠિકેન, ઉપરિ ભમુકટ્ઠિકેન , ઉભતો અક્ખિકૂટેહિ, અન્તો મત્થલુઙ્ગેન, બહિદ્ધા અક્ખિલોમેહિ પરિચ્છિન્નો મંસપિણ્ડો, સઙ્ખેપતો ચતસ્સો ધાતુયો – વણ્ણો, ગન્ધો, રસો, ઓજાસમ્ભવો સણ્ઠાનં જીવિતં ભાવો કાયપસાદો ચક્ખુપસાદોતિ ચુદ્દસ સમ્ભારા. વિત્થારતો ચતસ્સો ધાતુયો તંનિસ્સિતા વણ્ણગન્ધરસઓજાસણ્ઠાનસમ્ભવાતિ ઇમાનિ દસ ચતુસમુટ્ઠાનિકત્તા ચત્તાલીસં હોન્તિ, જીવિતં ભાવો કાયપસાદો ચક્ખુપસાદોતિ ચત્તારિ એકન્તકમ્મસમુટ્ઠાનેવાતિ ઇમેસં ચતુચત્તાલીસાય રૂપાનં વસેન ચતુચત્તાલીસ સમ્ભારા. યં લોકે ‘‘સેતં વટ્ટં પુથુલં વિસટં વિપુલં ચક્ખૂ’’તિ સઞ્જાનન્તો ન ચક્ખું સઞ્જાનાતિ, વત્થું ચક્ખુતો સઞ્જાનાતિ, યો મંસપિણ્ડો અક્ખિકૂપકે પતિટ્ઠિતો ન્હારુસુત્તકેન મત્થલુઙ્ગેન આબદ્ધો, યત્થ સેતમ્પિ અત્થિ કણ્હમ્પિ લોહિતકમ્પિ પથવીપિ આપોપિ તેજોપિ વાયોપિ. યં સેમ્હુસ્સદત્તા સેતં, પિત્તુસ્સદત્તા કણ્હં, રુહિરુસ્સદત્તા લોહિતકં, પથવુસ્સદત્તા પત્થદ્ધં, આપુસ્સદત્તા પગ્ઘરતિ, તેજુસ્સદત્તા પરિડય્હતિ, વાયુસ્સદત્તા સમ્ભમતિ, ઇદં સસમ્ભારચક્ખુ નામ. યો પન એત્થ સિતો એત્થ પટિબદ્ધો ચતુન્નં મહાભૂતાનં ઉપાદાય પસાદો, ઇદં પસાદચક્ખુ નામ. ઇદઞ્હિ ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનં યથારહં વત્થુદ્વારભાવેન પવત્તતિ.

    Maṃsacakkhupi duvidhaṃ – sasambhāracakkhu, pasādacakkhūti. Tattha yvāyaṃ akkhikūpake patiṭṭhito heṭṭhā akkhikūpakaṭṭhikena, upari bhamukaṭṭhikena , ubhato akkhikūṭehi, anto matthaluṅgena, bahiddhā akkhilomehi paricchinno maṃsapiṇḍo, saṅkhepato catasso dhātuyo – vaṇṇo, gandho, raso, ojāsambhavo saṇṭhānaṃ jīvitaṃ bhāvo kāyapasādo cakkhupasādoti cuddasa sambhārā. Vitthārato catasso dhātuyo taṃnissitā vaṇṇagandharasaojāsaṇṭhānasambhavāti imāni dasa catusamuṭṭhānikattā cattālīsaṃ honti, jīvitaṃ bhāvo kāyapasādo cakkhupasādoti cattāri ekantakammasamuṭṭhānevāti imesaṃ catucattālīsāya rūpānaṃ vasena catucattālīsa sambhārā. Yaṃ loke ‘‘setaṃ vaṭṭaṃ puthulaṃ visaṭaṃ vipulaṃ cakkhū’’ti sañjānanto na cakkhuṃ sañjānāti, vatthuṃ cakkhuto sañjānāti, yo maṃsapiṇḍo akkhikūpake patiṭṭhito nhārusuttakena matthaluṅgena ābaddho, yattha setampi atthi kaṇhampi lohitakampi pathavīpi āpopi tejopi vāyopi. Yaṃ semhussadattā setaṃ, pittussadattā kaṇhaṃ, ruhirussadattā lohitakaṃ, pathavussadattā patthaddhaṃ, āpussadattā paggharati, tejussadattā pariḍayhati, vāyussadattā sambhamati, idaṃ sasambhāracakkhu nāma. Yo pana ettha sito ettha paṭibaddho catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya pasādo, idaṃ pasādacakkhu nāma. Idañhi cakkhuviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvena pavattati.

    સોતાદીસુપિ સોતં દિબ્બસોતં, મંસસોતન્તિ દુવિધં. એત્થ ‘‘દિબ્બાય સોતધાતુયા વિસુદ્ધાય અતિક્કન્તમાનુસિકાય ઉભો સદ્દે સુણાતી’’તિ ઇદં દિબ્બસોતં નામ. મંસસોતં પન સસમ્ભારસોતં પસાદસોતન્તિ દુવિધન્તિઆદિ સબ્બં ચક્ખુમ્હિ વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં, તથા ઘાનજિવ્હા. કાયો પન ચોપનકાયો, કરજકાયો, સમૂહકાયો, પસાદકાયોતિઆદિના બહુવિધો. તત્થ –

    Sotādīsupi sotaṃ dibbasotaṃ, maṃsasotanti duvidhaṃ. Ettha ‘‘dibbāya sotadhātuyā visuddhāya atikkantamānusikāya ubho sadde suṇātī’’ti idaṃ dibbasotaṃ nāma. Maṃsasotaṃ pana sasambhārasotaṃ pasādasotanti duvidhantiādi sabbaṃ cakkhumhi vuttanayeneva veditabbaṃ, tathā ghānajivhā. Kāyo pana copanakāyo, karajakāyo, samūhakāyo, pasādakāyotiādinā bahuvidho. Tattha –

    ‘‘કાયેન સંવુતા ધીરા, અથો વાચાય સંવુતા’’તિ. (ધ॰ પ॰ ૨૩૪) –

    ‘‘Kāyena saṃvutā dhīrā, atho vācāya saṃvutā’’ti. (dha. pa. 234) –

    અયં ચોપનકાયો નામ. ‘‘ઇમમ્હા કાયા અઞ્ઞં કાયં અભિનિમ્મિનાતી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૧.૨૩૬; પટિ॰ મ॰ ૩.૧૪) અયં કરજકાયો નામ. સમૂહકાયો પન વિઞ્ઞાણાદિસમૂહવસેન અનેકવિધો આગતો. તથા હિ ‘‘છ ઇમે, આવુસો, વિઞ્ઞાણકાયા’’તિઆદીસુ (મ॰ નિ॰ ૧.૧૦૧) વિઞ્ઞાણસમૂહો વુત્તો. ‘‘છ ફસ્સકાયા’’તિઆદીસુ (દી॰ નિ॰ ૩.૩૨૩; મ॰ નિ॰ ૧.૯૮) ફસ્સાદિસમૂહો . તથા ‘‘કાયપસ્સદ્ધિ કાયલહુતા’’તિઆદીસુ (ધ॰ સ॰ ૧૧૪) વેદનાક્ખન્ધાદયો. ‘‘ઇધેકચ્ચો પથવિકાયં અનિચ્ચતો અનુપસ્સતિ, આપોકાયં તેજોકાયં વાયોકાયં કેસકાયં લોમકાય’’ન્તિઆદીસુ (પટિ॰ મ॰ ૩.૩૫) પથવાદિસમૂહો. ‘‘કાયેન ફોટ્ઠબ્બં ફુસિત્વા’’તિ (અ॰ નિ॰ ૩.૧૬) અયં પસાદકાયો. ઇધાપિ પસાદકાયો વેદિતબ્બો. સો હિ કાયવિઞ્ઞાણાદીનં યથારહં વત્થુદ્વારભાવેન પવત્તતિ. મનોતિ પન કિઞ્ચાપિ સબ્બં વિઞ્ઞાણં વુચ્ચતિ, તથાપિ દ્વારભાવસ્સ ઇધાધિપ્પેતત્તા દ્વારભૂતં સાવજ્જનં ભવઙ્ગં વેદિતબ્બં.

    Ayaṃ copanakāyo nāma. ‘‘Imamhā kāyā aññaṃ kāyaṃ abhinimminātī’’ti (dī. ni. 1.236; paṭi. ma. 3.14) ayaṃ karajakāyo nāma. Samūhakāyo pana viññāṇādisamūhavasena anekavidho āgato. Tathā hi ‘‘cha ime, āvuso, viññāṇakāyā’’tiādīsu (ma. ni. 1.101) viññāṇasamūho vutto. ‘‘Cha phassakāyā’’tiādīsu (dī. ni. 3.323; ma. ni. 1.98) phassādisamūho . Tathā ‘‘kāyapassaddhi kāyalahutā’’tiādīsu (dha. sa. 114) vedanākkhandhādayo. ‘‘Idhekacco pathavikāyaṃ aniccato anupassati, āpokāyaṃ tejokāyaṃ vāyokāyaṃ kesakāyaṃ lomakāya’’ntiādīsu (paṭi. ma. 3.35) pathavādisamūho. ‘‘Kāyena phoṭṭhabbaṃ phusitvā’’ti (a. ni. 3.16) ayaṃ pasādakāyo. Idhāpi pasādakāyo veditabbo. So hi kāyaviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvena pavattati. Manoti pana kiñcāpi sabbaṃ viññāṇaṃ vuccati, tathāpi dvārabhāvassa idhādhippetattā dvārabhūtaṃ sāvajjanaṃ bhavaṅgaṃ veditabbaṃ.

    એતાનિ યસ્સ દ્વારાનિ અગુત્તાનિ ચ ભિક્ખુનોતિ યસ્સ ભિક્ખુનો એતાનિ મનચ્છટ્ઠાનિ દ્વારાનિ સતિવોસ્સગ્ગેન પમાદં આપન્નત્તા સતિકવાટેન અપિહિતાનિ. ભોજનમ્હિ…પે॰… અધિગચ્છતીતિ સો ભિક્ખુ વુત્તનયેન ભોજને અમત્તઞ્ઞૂ ઇન્દ્રિયેસુ ચ સંવરરહિતો દિટ્ઠધમ્મિકઞ્ચ રોગાદિવસેન, સમ્પરાયિકઞ્ચ દુગ્ગતિપરિયાપન્નં કાયદુક્ખં રાગાદિકિલેસસન્તાપવસેન, ઇચ્છાવિઘાતવસેન ચ ચેતોદુક્ખન્તિ સબ્બથાપિ દુક્ખમેવ અધિગચ્છતિ પાપુણાતિ. યસ્મા ચેતદેવં, તસ્મા દુવિધેનપિ દુક્ખગ્ગિના ઇધલોકે ચ પરલોકે ચ ડય્હમાનેન કાયેન ડય્હમાનેન ચેતસા દિવા વા યદિ વા રત્તિં નિચ્ચકાલમેવ તાદિસો પુગ્ગલો દુક્ખમેવ વિહરતિ, ન તસ્સ સુખવિહારસ્સ સમ્ભવો, વટ્ટદુક્ખાનતિક્કમે પન વત્તબ્બમેવ નત્થીતિ.

    Etāni yassa dvārāni aguttāni ca bhikkhunoti yassa bhikkhuno etāni manacchaṭṭhāni dvārāni sativossaggena pamādaṃ āpannattā satikavāṭena apihitāni. Bhojanamhi…pe… adhigacchatīti so bhikkhu vuttanayena bhojane amattaññū indriyesu ca saṃvararahito diṭṭhadhammikañca rogādivasena, samparāyikañca duggatipariyāpannaṃ kāyadukkhaṃ rāgādikilesasantāpavasena, icchāvighātavasena ca cetodukkhanti sabbathāpi dukkhameva adhigacchati pāpuṇāti. Yasmā cetadevaṃ, tasmā duvidhenapi dukkhagginā idhaloke ca paraloke ca ḍayhamānena kāyena ḍayhamānena cetasā divā vā yadi vā rattiṃ niccakālameva tādiso puggalo dukkhameva viharati, na tassa sukhavihārassa sambhavo, vaṭṭadukkhānatikkame pana vattabbameva natthīti.

    પઠમસુત્તવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Paṭhamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / ઇતિવુત્તકપાળિ • Itivuttakapāḷi / ૧. દુક્ખવિહારસુત્તં • 1. Dukkhavihārasuttaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact