Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પટિસમ્ભિદામગ્ગ-અટ્ઠકથા • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā

    નમો તસ્સ ભગવતો અરહતો સમ્માસમ્બુદ્ધસ્સ

    Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa

    ખુદ્દકનિકાયે

    Khuddakanikāye

    પટિસમ્ભિદામગ્ગ-અટ્ઠકથા

    Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā

    (પઠમો ભાગો)

    (Paṭhamo bhāgo)

    ગન્થારમ્ભકથા

    Ganthārambhakathā

    યો સબ્બલોકાતિગસબ્બસોભા-

    Yo sabbalokātigasabbasobhā-

    યુત્તેહિ સબ્બેહિ ગુણેહિ યુત્તો;

    Yuttehi sabbehi guṇehi yutto;

    દોસેહિ સબ્બેહિ સવાસનેહિ,

    Dosehi sabbehi savāsanehi,

    મુત્તો વિમુત્તિં પરમઞ્ચ દાતા.

    Mutto vimuttiṃ paramañca dātā.

    નિચ્ચં દયાચન્દનસીતચિત્તો,

    Niccaṃ dayācandanasītacitto,

    પઞ્ઞારવિજ્જોતિતસબ્બનેય્યો;

    Paññāravijjotitasabbaneyyo;

    સબ્બેસુ ભૂતેસુ તમગ્ગભૂતં,

    Sabbesu bhūtesu tamaggabhūtaṃ,

    ભૂતત્થનાથં સિરસા નમિત્વા.

    Bhūtatthanāthaṃ sirasā namitvā.

    યો સબ્બભૂતેસુ મુનીવ અગ્ગો, અનન્તસઙ્ખેસુ જિનત્તજેસુ;

    Yo sabbabhūtesu munīva aggo, anantasaṅkhesu jinattajesu;

    અહૂ દયાઞાણગુણેહિ સત્થુલીલાનુકારી જનતાહિતેસુ.

    Ahū dayāñāṇaguṇehi satthulīlānukārī janatāhitesu.

    તં સારિપુત્તં મુનિરાજપુત્તં, થેરં થિરાનેકગુણાભિરામં;

    Taṃ sāriputtaṃ munirājaputtaṃ, theraṃ thirānekaguṇābhirāmaṃ;

    પઞ્ઞાપભાવુગ્ગતચારુકિત્તિં, સુસન્તવુત્તિઞ્ચ અથો નમિત્વા.

    Paññāpabhāvuggatacārukittiṃ, susantavuttiñca atho namitvā.

    સદ્ધમ્મચક્કાનુપવત્તકેન , સદ્ધમ્મસેનાપતિસાવકેન;

    Saddhammacakkānupavattakena , saddhammasenāpatisāvakena;

    સુત્તેસુ વુત્તેસુ તથાગતેન, ભૂતત્થવેદિત્તમુપાગતેન.

    Suttesu vuttesu tathāgatena, bhūtatthavedittamupāgatena.

    યો ભાસિતો ભાસિતકોવિદેન, ધમ્મપ્પદીપુજ્જલનાયકેન;

    Yo bhāsito bhāsitakovidena, dhammappadīpujjalanāyakena;

    પાઠો વિસિટ્ઠો પટિસમ્ભિદાનં, મગ્ગોતિ તન્નામવિસેસિતો ચ.

    Pāṭho visiṭṭho paṭisambhidānaṃ, maggoti tannāmavisesito ca.

    વિચિત્તનાનત્તનયોપગૂળ્હો, ગમ્ભીરપઞ્ઞેહિ સદાવગાળ્હો;

    Vicittanānattanayopagūḷho, gambhīrapaññehi sadāvagāḷho;

    અત્તત્થલોકત્થપરાયણેહિ, સંસેવનીયો સુજનેહિ નિચ્ચં.

    Attatthalokatthaparāyaṇehi, saṃsevanīyo sujanehi niccaṃ.

    ઞાણપ્પભેદાવહનસ્સ તસ્સ, યોગીહિનેકેહિ નિસેવિતસ્સ;

    Ñāṇappabhedāvahanassa tassa, yogīhinekehi nisevitassa;

    અત્થં અપુબ્બં અનુવણ્ણયન્તો, સુત્તઞ્ચ યુત્તિઞ્ચ અનુક્કમન્તો.

    Atthaṃ apubbaṃ anuvaṇṇayanto, suttañca yuttiñca anukkamanto.

    અવોક્કમન્તો સમયા સકા ચ, અનામસન્તો સમયં પરઞ્ચ;

    Avokkamanto samayā sakā ca, anāmasanto samayaṃ parañca;

    પુબ્બોપદેસટ્ઠકથાનયઞ્ચ, યથાનુરૂપં ઉપસંહરન્તો.

    Pubbopadesaṭṭhakathānayañca, yathānurūpaṃ upasaṃharanto.

    વક્ખામહં અટ્ઠકથં જનસ્સ, હિતાય સદ્ધમ્મચિરટ્ઠિતત્થં;

    Vakkhāmahaṃ aṭṭhakathaṃ janassa, hitāya saddhammaciraṭṭhitatthaṃ;

    સક્કચ્ચ સદ્ધમ્મપકાસિનિં તં, સુણાથ ધારેથ ચ સાધુ સન્તોતિ.

    Sakkacca saddhammapakāsiniṃ taṃ, suṇātha dhāretha ca sādhu santoti.

    તત્થ પટિસમ્ભિદાનં મગ્ગોતિ તન્નામવિસેસિતો ચાતિ વુત્તત્તા પટિસમ્ભિદામગ્ગસ્સ પટિસમ્ભિદામગ્ગતા તાવ વત્તબ્બા. ચતસ્સો હિ પટિસમ્ભિદા – અત્થપટિસમ્ભિદા, ધમ્મપટિસમ્ભિદા, નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા, પટિભાનપટિસમ્ભિદાતિ. તાસં પટિસમ્ભિદાનં મગ્ગો અધિગમૂપાયોતિ પટિસમ્ભિદામગ્ગો, પટિસમ્ભિદાપટિલાભહેતૂતિ વુત્તં હોતિ. કથમયં તાસં મગ્ગો હોતીતિ ચે? પભેદતો દેસિતાય દેસનાય પટિસમ્ભિદાઞાણાવહત્તા. નાનાભેદભિન્નાનઞ્હિ ધમ્માનં નાનાભેદભિન્ના દેસના સોતૂનં અરિયપુગ્ગલાનં પટિસમ્ભિદાઞાણપ્પભેદઞ્ચ સઞ્જનેતિ, પુથુજ્જનાનં આયતિં પટિસમ્ભિદાઞાણપ્પભેદાય ચ પચ્ચયો હોતિ. વુત્તઞ્ચ – ‘‘પભેદતો હિ દેસના ઘનવિનિબ્ભોગપટિસમ્ભિદાઞાણાવહા હોતી’’તિ (ધ॰ સ॰ અટ્ઠ॰ ૧.કામાવચરકુસલપદભાજનીય). અયઞ્ચ નાનાભેદભિન્ના દેસના, તેનસ્સા પટિસમ્ભિદાનં મગ્ગત્તસિદ્ધિ.

    Tattha paṭisambhidānaṃ maggoti tannāmavisesito cāti vuttattā paṭisambhidāmaggassa paṭisambhidāmaggatā tāva vattabbā. Catasso hi paṭisambhidā – atthapaṭisambhidā, dhammapaṭisambhidā, niruttipaṭisambhidā, paṭibhānapaṭisambhidāti. Tāsaṃ paṭisambhidānaṃ maggo adhigamūpāyoti paṭisambhidāmaggo, paṭisambhidāpaṭilābhahetūti vuttaṃ hoti. Kathamayaṃ tāsaṃ maggo hotīti ce? Pabhedato desitāya desanāya paṭisambhidāñāṇāvahattā. Nānābhedabhinnānañhi dhammānaṃ nānābhedabhinnā desanā sotūnaṃ ariyapuggalānaṃ paṭisambhidāñāṇappabhedañca sañjaneti, puthujjanānaṃ āyatiṃ paṭisambhidāñāṇappabhedāya ca paccayo hoti. Vuttañca – ‘‘pabhedato hi desanā ghanavinibbhogapaṭisambhidāñāṇāvahā hotī’’ti (dha. sa. aṭṭha. 1.kāmāvacarakusalapadabhājanīya). Ayañca nānābhedabhinnā desanā, tenassā paṭisambhidānaṃ maggattasiddhi.

    તત્થ ચતસ્સોતિ ગણનપરિચ્છેદો. પટિસમ્ભિદાતિ પભેદા. ‘‘અત્થે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા, ધમ્મે ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા, તત્ર ધમ્મનિરુત્તાભિલાપે ઞાણં નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા, ઞાણેસુ ઞાણં પટિભાનપટિસમ્ભિદા’’તિ (વિભ॰ ૭૧૮) વુત્તત્તા ન અઞ્ઞસ્સ કસ્સચિ પભેદા, ઞાણસ્સેવ પભેદા. તસ્મા ‘‘ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા’’તિ ચત્તારો ઞાણપ્પભેદાતિ અત્થો. અત્થપ્પભેદસ્સ સલ્લક્ખણવિભાવનવવત્થાનકરણસમત્થં અત્થે પભેદગતં ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા. ધમ્મપ્પભેદસ્સ સલ્લક્ખણવિભાવનવવત્થાનકરણસમત્થં ધમ્મે પભેદગતં ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા. નિરુત્તિપ્પભેદસ્સ સલ્લક્ખણવિભાવનવવત્થાનકરણસમત્થં નિરુત્તાભિલાપે પભેદગતં ઞાણં નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા. પટિભાનપ્પભેદસ્સ સલ્લક્ખણવિભાવનવવત્થાનકરણસમત્થં પટિભાને પભેદગતં ઞાણં પટિભાનપટિસમ્ભિદા.

    Tattha catassoti gaṇanaparicchedo. Paṭisambhidāti pabhedā. ‘‘Atthe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, dhamme ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, tatra dhammaniruttābhilāpe ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā, ñāṇesu ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā’’ti (vibha. 718) vuttattā na aññassa kassaci pabhedā, ñāṇasseva pabhedā. Tasmā ‘‘catasso paṭisambhidā’’ti cattāro ñāṇappabhedāti attho. Atthappabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ atthe pabhedagataṃ ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā. Dhammappabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ dhamme pabhedagataṃ ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Niruttippabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ niruttābhilāpe pabhedagataṃ ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā. Paṭibhānappabhedassa sallakkhaṇavibhāvanavavatthānakaraṇasamatthaṃ paṭibhāne pabhedagataṃ ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā.

    તત્થ અત્થોતિ સઙ્ખેપતો હેતુફલં. તઞ્હિ યસ્મા હેતુઅનુસારેન અરીયતિ અધિગમીયતિ પાપુણીયતિ, તસ્મા અત્થોતિ વુચ્ચતિ. પભેદતો પન યંકિઞ્ચિ પચ્ચયસમુપ્પન્નં, નિબ્બાનં, ભાસિતત્થો, વિપાકો, કિરિયાતિ ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા અત્થોતિ વેદિતબ્બા. તં અત્થં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ તસ્મિં અત્થે પભેદગતં ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા.

    Tattha atthoti saṅkhepato hetuphalaṃ. Tañhi yasmā hetuanusārena arīyati adhigamīyati pāpuṇīyati, tasmā atthoti vuccati. Pabhedato pana yaṃkiñci paccayasamuppannaṃ, nibbānaṃ, bhāsitattho, vipāko, kiriyāti ime pañca dhammā atthoti veditabbā. Taṃ atthaṃ paccavekkhantassa tasmiṃ atthe pabhedagataṃ ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā.

    ધમ્મોતિ સઙ્ખેપતો પચ્ચયો. સો હિ યસ્મા તં તં વિદહતિ પવત્તેતિ ચેવ પાપેતિ ચ, તસ્મા ધમ્મોતિ વુચ્ચતિ. પભેદતો પન યો કોચિ ફલનિબ્બત્તકો હેતુ, અરિયમગ્ગો, ભાસિતં, કુસલં, અકુસલન્તિ ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા ધમ્મોતિ વેદિતબ્બા. તં ધમ્મં પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ તસ્મિં ધમ્મે પભેદગતં ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા. અયમેવ હિ અત્થો અભિધમ્મે (વિભ॰ ૭૧૯-૭૨૫) –

    Dhammoti saṅkhepato paccayo. So hi yasmā taṃ taṃ vidahati pavatteti ceva pāpeti ca, tasmā dhammoti vuccati. Pabhedato pana yo koci phalanibbattako hetu, ariyamaggo, bhāsitaṃ, kusalaṃ, akusalanti ime pañca dhammā dhammoti veditabbā. Taṃ dhammaṃ paccavekkhantassa tasmiṃ dhamme pabhedagataṃ ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Ayameva hi attho abhidhamme (vibha. 719-725) –

    ‘‘દુક્ખે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા, દુક્ખસમુદયે ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા, દુક્ખનિરોધે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા, દુક્ખનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા. હેતુમ્હિ ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા, હેતુફલે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા.

    ‘‘Dukkhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, dukkhasamudaye ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, dukkhanirodhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā. Hetumhi ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, hetuphale ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā.

    ‘‘યે ધમ્મા જાતા ભૂતા સઞ્જાતા નિબ્બત્તા અભિનિબ્બત્તા પાતુભૂતા, ઇમેસુ ધમ્મેસુ ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા, યમ્હા ધમ્મા તે ધમ્મા જાતા ભૂતા સઞ્જાતા નિબ્બત્તા અભિનિબ્બત્તા પાતુભૂતા, તેસુ ધમ્મેસુ ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા.

    ‘‘Ye dhammā jātā bhūtā sañjātā nibbattā abhinibbattā pātubhūtā, imesu dhammesu ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, yamhā dhammā te dhammā jātā bhūtā sañjātā nibbattā abhinibbattā pātubhūtā, tesu dhammesu ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā.

    ‘‘જરામરણે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા, જરામરણસમુદયે ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા, જરામરણનિરોધે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા, જરામરણનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા.

    ‘‘Jarāmaraṇe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, jarāmaraṇasamudaye ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, jarāmaraṇanirodhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, jarāmaraṇanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā.

    ‘‘જાતિયા ઞાણં…પે॰… ભવે ઞાણં…પે॰… ઉપાદાને ઞાણં…પે॰… તણ્હાય ઞાણં…પે॰… વેદનાય ઞાણં…પે॰… ફસ્સે ઞાણં….પે॰… સળાયતને ઞાણં….પે॰… નામરૂપે ઞાણં…પે॰… વિઞ્ઞાણે ઞાણં…પે॰… સઙ્ખારેસુ ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા, સઙ્ખારસમુદયે ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા, સઙ્ખારનિરોધે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા, સઙ્ખારનિરોધગામિનિયા પટિપદાય ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા.

    ‘‘Jātiyā ñāṇaṃ…pe… bhave ñāṇaṃ…pe… upādāne ñāṇaṃ…pe… taṇhāya ñāṇaṃ…pe… vedanāya ñāṇaṃ…pe… phasse ñāṇaṃ….pe… saḷāyatane ñāṇaṃ….pe… nāmarūpe ñāṇaṃ…pe… viññāṇe ñāṇaṃ…pe… saṅkhāresu ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, saṅkhārasamudaye ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, saṅkhāranirodhe ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, saṅkhāranirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā.

    ‘‘ઇધ ભિક્ખુ ધમ્મં જાનાતિ – સુત્તં ગેય્યં વેય્યાકરણં ગાથં ઉદાનં ઇતિવુત્તકં જાતકં અબ્ભુતધમ્મં વેદલ્લં. અયં વુચ્ચતિ ધમ્મપટિસમ્ભિદા. સો તસ્સ તસ્સેવ ભાસિતસ્સ અત્થં જાનાતિ ‘અયં ઇમસ્સ ભાસિતસ્સ અત્થો, અયં ઇમસ્સ ભાસિતસ્સ અત્થો’તિ. અયં વુચ્ચતિ અત્થપટિસમ્ભિદા.

    ‘‘Idha bhikkhu dhammaṃ jānāti – suttaṃ geyyaṃ veyyākaraṇaṃ gāthaṃ udānaṃ itivuttakaṃ jātakaṃ abbhutadhammaṃ vedallaṃ. Ayaṃ vuccati dhammapaṭisambhidā. So tassa tasseva bhāsitassa atthaṃ jānāti ‘ayaṃ imassa bhāsitassa attho, ayaṃ imassa bhāsitassa attho’ti. Ayaṃ vuccati atthapaṭisambhidā.

    ‘‘કતમે ધમ્મા કુસલા? યસ્મિં સમયે કામાવચરં કુસલં ચિત્તં ઉપ્પન્નં હોતિ સોમનસ્સસહગતં ઞાણસમ્પયુત્તં રૂપારમ્મણં વા…પે॰… ધમ્મારમ્મણં વા યં યં વા પનારબ્ભ તસ્મિં સમયે ફસ્સો હોતિ…પે॰… અવિક્ખેપો હોતિ. ઇમે ધમ્મા કુસલા. ઇમેસુ ધમ્મેસુ ઞાણં ધમ્મપટિસમ્ભિદા, તેસં વિપાકે ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા’’તિઆદિના નયેન વિભજિત્વા વિભજિત્વા દસ્સિતો.

    ‘‘Katame dhammā kusalā? Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti somanassasahagataṃ ñāṇasampayuttaṃ rūpārammaṇaṃ vā…pe… dhammārammaṇaṃ vā yaṃ yaṃ vā panārabbha tasmiṃ samaye phasso hoti…pe… avikkhepo hoti. Ime dhammā kusalā. Imesu dhammesu ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, tesaṃ vipāke ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā’’tiādinā nayena vibhajitvā vibhajitvā dassito.

    તત્ર ધમ્મનિરુત્તાભિલાપે ઞાણન્તિ તસ્મિં અત્થે ચ ધમ્મે ચ યા સભાવનિરુત્તિ અબ્યભિચારિવોહારો, તસ્સ અભિલાપે ભાસને ઉદીરણે તં લપિતં ભાસિતં ઉદીરિતં સભાવનિરુત્તિસદ્દં આરમ્મણં કત્વા પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ તસ્મિં સભાવનિરુત્તાભિલાપે ‘‘અયં સભાવનિરુત્તિ, અયં ન સભાવનિરુત્તી’’તિ એવં તસ્સા ધમ્મનિરુત્તિસઞ્ઞિતાય સભાવનિરુત્તિયા માગધિકાય સબ્બસત્તાનં મૂલભાસાય પભેદગતં ઞાણં નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા. એવમયં નિરુત્તિપટિસમ્ભિદા સદ્દારમ્મણા નામ જાતા, ન પઞ્ઞત્તિઆરમ્મણા. કસ્મા? યસ્મા સદ્દં સુત્વા ‘‘અયં સભાવનિરુત્તિ, અયં ન સભાવનિરુત્તી’’તિ જાનાતિ. પટિસમ્ભિદાપ્પત્તો હિ ‘‘ફસ્સો’’તિ વુત્તે ‘‘અયં સભાવનિરુત્તી’’તિ જાનાતિ, ‘‘ફસ્સા’’તિ વા ‘‘ફસ્સ’’ન્તિ વા વુત્તે પન ‘‘અયં ન સભાવનિરુત્તી’’તિ જાનાતિ. વેદનાદીસુપિ એસેવ નયો. અઞ્ઞં પનેસ નામાખ્યાતઉપસગ્ગનિપાતબ્યઞ્જનસદ્દં જાનાતિ ન જાનાતીતિ? યદગ્ગેન સદ્દં સુત્વા ‘‘અયં સભાવનિરુત્તિ, અયં ન સભાવનિરુત્તી’’તિ જાનાતિ, તદગ્ગેન તમ્પિ જાનિસ્સતિ. તં પન નયિદં પટિસમ્ભિદાકિચ્ચન્તિ પટિક્ખિપિત્વા ‘‘ભાસં નામ સત્તા ઉગ્ગણ્હન્તી’’તિ વત્વા ઇદં કથિતં – માતાપિતરો હિ દહરકાલે કુમારકે મઞ્ચે વા પીઠે વા નિપજ્જાપેત્વા તં તં કથયમાના તાનિ તાનિ કિચ્ચાનિ કરોન્તિ, દારકા તેસં તં તં ભાસં વવત્થાપેન્તિ ‘‘ઇમિના ઇદં વુત્તં, ઇમિના ઇદં વુત્ત’’ન્તિ. ગચ્છન્તે ગચ્છન્તે કાલે સબ્બમ્પિ ભાસં જાનન્તિ. માતા દમિળી, પિતા અન્ધકો. તેસં જાતદારકો સચે માતુ કથં પઠમં સુણાતિ , દમિળભાસં ભાસિસ્સતિ. સચે પિતુ કથં પઠમં સુણાતિ, અન્ધકભાસં ભાસિસ્સતિ. ઉભિન્નમ્પિ પન કથં અસુણન્તો માગધિકભાસં ભાસિસ્સતિ.

    Tatra dhammaniruttābhilāpe ñāṇanti tasmiṃ atthe ca dhamme ca yā sabhāvanirutti abyabhicārivohāro, tassa abhilāpe bhāsane udīraṇe taṃ lapitaṃ bhāsitaṃ udīritaṃ sabhāvaniruttisaddaṃ ārammaṇaṃ katvā paccavekkhantassa tasmiṃ sabhāvaniruttābhilāpe ‘‘ayaṃ sabhāvanirutti, ayaṃ na sabhāvaniruttī’’ti evaṃ tassā dhammaniruttisaññitāya sabhāvaniruttiyā māgadhikāya sabbasattānaṃ mūlabhāsāya pabhedagataṃ ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā. Evamayaṃ niruttipaṭisambhidā saddārammaṇā nāma jātā, na paññattiārammaṇā. Kasmā? Yasmā saddaṃ sutvā ‘‘ayaṃ sabhāvanirutti, ayaṃ na sabhāvaniruttī’’ti jānāti. Paṭisambhidāppatto hi ‘‘phasso’’ti vutte ‘‘ayaṃ sabhāvaniruttī’’ti jānāti, ‘‘phassā’’ti vā ‘‘phassa’’nti vā vutte pana ‘‘ayaṃ na sabhāvaniruttī’’ti jānāti. Vedanādīsupi eseva nayo. Aññaṃ panesa nāmākhyātaupasagganipātabyañjanasaddaṃ jānāti na jānātīti? Yadaggena saddaṃ sutvā ‘‘ayaṃ sabhāvanirutti, ayaṃ na sabhāvaniruttī’’ti jānāti, tadaggena tampi jānissati. Taṃ pana nayidaṃ paṭisambhidākiccanti paṭikkhipitvā ‘‘bhāsaṃ nāma sattā uggaṇhantī’’ti vatvā idaṃ kathitaṃ – mātāpitaro hi daharakāle kumārake mañce vā pīṭhe vā nipajjāpetvā taṃ taṃ kathayamānā tāni tāni kiccāni karonti, dārakā tesaṃ taṃ taṃ bhāsaṃ vavatthāpenti ‘‘iminā idaṃ vuttaṃ, iminā idaṃ vutta’’nti. Gacchante gacchante kāle sabbampi bhāsaṃ jānanti. Mātā damiḷī, pitā andhako. Tesaṃ jātadārako sace mātu kathaṃ paṭhamaṃ suṇāti , damiḷabhāsaṃ bhāsissati. Sace pitu kathaṃ paṭhamaṃ suṇāti, andhakabhāsaṃ bhāsissati. Ubhinnampi pana kathaṃ asuṇanto māgadhikabhāsaṃ bhāsissati.

    યોપિ અગામકે મહાઅરઞ્ઞે નિબ્બત્તો, તત્થ અઞ્ઞો કથેન્તો નામ નત્થિ, સોપિ અત્તનો ધમ્મતાય વચનં સમુટ્ઠાપેન્તો માગધિકભાસમેવ ભાસિસ્સતિ. નિરયે તિરચ્છાનયોનિયં પેત્તિવિસયે મનુસ્સલોકે દેવલોકેતિ સબ્બત્થ માગધિકભાસાવ ઉસ્સન્ના. તત્થ સેસા ઓટ્ટકિરાતઅન્ધકયોનકદમિળભાસાદિકા ભાસા પરિવત્તન્તિ. અયમેવેકા યથાભુચ્ચબ્રહ્મવોહારઅરિયવોહારસઙ્ખાતા માગધિકભાસા ન પરિવત્તતિ. સમ્માસમ્બુદ્ધોપિ તેપિટકં બુદ્ધવચનં તન્તિં આરોપેન્તો માગધિકભાસાય એવ આરોપેસિ. કસ્મા? એવઞ્હિ અત્થં આહરિતું સુખં હોતિ. માગધિકભાસાય હિ તન્તિં આરુળ્હસ્સ બુદ્ધવચનસ્સ પટિસમ્ભિદાપ્પત્તાનં સોતપથાગમનમેવ પપઞ્ચો . સોતે પન સઙ્ઘટ્ટિતમત્તેયેવ નયસતેન નયસહસ્સેન અત્થો ઉપટ્ઠાતિ. અઞ્ઞાય પન ભાસાય તન્તિં આરુળ્હકં પોથેત્વા પોથેત્વા ઉગ્ગહેતબ્બં હોતિ. બહુમ્પિ ઉગ્ગહેત્વા પન પુથુજ્જનસ્સ પટિસમ્ભિદાપ્પત્તિ નામ નત્થિ, અરિયસાવકો નો પટિસમ્ભિદાપ્પત્તો નામ નત્થિ.

    Yopi agāmake mahāaraññe nibbatto, tattha añño kathento nāma natthi, sopi attano dhammatāya vacanaṃ samuṭṭhāpento māgadhikabhāsameva bhāsissati. Niraye tiracchānayoniyaṃ pettivisaye manussaloke devaloketi sabbattha māgadhikabhāsāva ussannā. Tattha sesā oṭṭakirātaandhakayonakadamiḷabhāsādikā bhāsā parivattanti. Ayamevekā yathābhuccabrahmavohāraariyavohārasaṅkhātā māgadhikabhāsā na parivattati. Sammāsambuddhopi tepiṭakaṃ buddhavacanaṃ tantiṃ āropento māgadhikabhāsāya eva āropesi. Kasmā? Evañhi atthaṃ āharituṃ sukhaṃ hoti. Māgadhikabhāsāya hi tantiṃ āruḷhassa buddhavacanassa paṭisambhidāppattānaṃ sotapathāgamanameva papañco . Sote pana saṅghaṭṭitamatteyeva nayasatena nayasahassena attho upaṭṭhāti. Aññāya pana bhāsāya tantiṃ āruḷhakaṃ pothetvā pothetvā uggahetabbaṃ hoti. Bahumpi uggahetvā pana puthujjanassa paṭisambhidāppatti nāma natthi, ariyasāvako no paṭisambhidāppatto nāma natthi.

    ઞાણેસુ ઞાણન્તિ સબ્બત્થકઞાણમારમ્મણં કત્વા પચ્ચવેક્ખન્તસ્સ તસ્મિં ઞાણે પભેદગતં ઞાણં, યથાવુત્તેસુ વા તેસુ તીસુ ઞાણેસુ ગોચરકિચ્ચાદિવસેન વિત્થારગતં ઞાણં પટિભાનપટિસમ્ભિદા.

    Ñāṇesu ñāṇanti sabbatthakañāṇamārammaṇaṃ katvā paccavekkhantassa tasmiṃ ñāṇe pabhedagataṃ ñāṇaṃ, yathāvuttesu vā tesu tīsu ñāṇesu gocarakiccādivasena vitthāragataṃ ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā.

    ઇમા પન ચતસ્સો પટિસમ્ભિદા દ્વીસુ ઠાનેસુ પભેદં ગચ્છન્તિ, પઞ્ચહિ કારણેહિ વિસદા હોન્તીતિ વેદિતબ્બા. કતમેસુ દ્વીસુ ઠાનેસુ પભેદં ગચ્છન્તિ? સેક્ખભૂમિયઞ્ચ અસેક્ખભૂમિયઞ્ચ. તત્થ સારિપુત્તત્થેરસ્સ મહામોગ્ગલ્લાનત્થેરસ્સ મહાકસ્સપત્થેરસ્સ મહાકચ્ચાયનત્થેરસ્સ મહાકોટ્ઠિતત્થેરસ્સાતિ એવમાદીનં અસીતિયાપિ મહાથેરાનં પટિસમ્ભિદા અસેક્ખભૂમિયં પભેદં ગતા, આનન્દત્થેરસ્સ, ચિત્તસ્સ ગહપતિનો, ધમ્મિકસ્સ ઉપાસકસ્સ, ઉપાલિસ્સ ગહપતિનો, ખુજ્જુત્તરાય ઉપાસિકાયાતિએવમાદીનં પટિસમ્ભિદા સેક્ખભૂમિયં પભેદં ગતાતિ ઇમાસુ દ્વીસુ ભૂમીસુ પભેદં ગચ્છન્તિ.

    Imā pana catasso paṭisambhidā dvīsu ṭhānesu pabhedaṃ gacchanti, pañcahi kāraṇehi visadā hontīti veditabbā. Katamesu dvīsu ṭhānesu pabhedaṃ gacchanti? Sekkhabhūmiyañca asekkhabhūmiyañca. Tattha sāriputtattherassa mahāmoggallānattherassa mahākassapattherassa mahākaccāyanattherassa mahākoṭṭhitattherassāti evamādīnaṃ asītiyāpi mahātherānaṃ paṭisambhidā asekkhabhūmiyaṃ pabhedaṃ gatā, ānandattherassa, cittassa gahapatino, dhammikassa upāsakassa, upālissa gahapatino, khujjuttarāya upāsikāyātievamādīnaṃ paṭisambhidā sekkhabhūmiyaṃ pabhedaṃ gatāti imāsu dvīsu bhūmīsu pabhedaṃ gacchanti.

    કતમેહિ પઞ્ચહિ કારણેહિ વિસદા હોન્તિ? અધિગમેન, પરિયત્તિયા, સવનેન, પરિપુચ્છાય, પુબ્બયોગેન. તત્થ અધિગમો નામ અરહત્તપ્પત્તિ. અરહત્તઞ્હિ પત્તસ્સ પટિસમ્ભિદા વિસદા હોન્તિ. પરિયત્તિ નામ બુદ્ધવચનં. તઞ્હિ ઉગ્ગણ્હન્તસ્સ પટિસમ્ભિદા વિસદા હોન્તિ. સવનં નામ સદ્ધમ્મસ્સવનં. સક્કચ્ચં અટ્ઠિં કત્વા ધમ્મં સુણન્તસ્સ હિ પટિસમ્ભિદા વિસદા હોન્તિ. પરિપુચ્છા નામ પાળિઅટ્ઠકથાદીસુ ગણ્ઠિપદઅત્થપદવિનિચ્છયકથા. ઉગ્ગહિતપાળિઆદીસુ હિ અત્થં પરિપુચ્છન્તસ્સ પટિસમ્ભિદા વિસદા હોન્તિ. પુબ્બયોગો નામ પુબ્બબુદ્ધાનં સાસને યોગાવચરતા ગતપચ્ચાગતિકભાવેન યાવ અનુલોમગોત્રભુસમીપં પત્તવિપસ્સનાનુયોગો. પુબ્બયોગાવચરસ્સ હિ પટિસમ્ભિદા વિસદા હોન્તિ. ઇમેહિ પઞ્ચહિ કારણેહિ વિસદા હોન્તીતિ.

    Katamehi pañcahi kāraṇehi visadā honti? Adhigamena, pariyattiyā, savanena, paripucchāya, pubbayogena. Tattha adhigamo nāma arahattappatti. Arahattañhi pattassa paṭisambhidā visadā honti. Pariyatti nāma buddhavacanaṃ. Tañhi uggaṇhantassa paṭisambhidā visadā honti. Savanaṃ nāma saddhammassavanaṃ. Sakkaccaṃ aṭṭhiṃ katvā dhammaṃ suṇantassa hi paṭisambhidā visadā honti. Paripucchā nāma pāḷiaṭṭhakathādīsu gaṇṭhipadaatthapadavinicchayakathā. Uggahitapāḷiādīsu hi atthaṃ paripucchantassa paṭisambhidā visadā honti. Pubbayogo nāma pubbabuddhānaṃ sāsane yogāvacaratā gatapaccāgatikabhāvena yāva anulomagotrabhusamīpaṃ pattavipassanānuyogo. Pubbayogāvacarassa hi paṭisambhidā visadā honti. Imehi pañcahi kāraṇehi visadā hontīti.

    એતેસુ પન કારણેસુ પરિયત્તિ સવનં પરિપુચ્છાતિ ઇમાનિ તીણિ પભેદસ્સેવ બલવકારણાનિ. પુબ્બયોગો અધિગમસ્સ બલવપચ્ચયો, પભેદસ્સ હોતિ ન હોતીતિ? હોતિ, ન પન તથા. પરિયત્તિસવનપરિપુચ્છા હિ પુબ્બે હોન્તુ વા મા વા, પુબ્બયોગેન પન પુબ્બે ચેવ એતરહિ ચ સઙ્ખારસમ્મસનં વિના પટિસમ્ભિદા નામ નત્થિ. ઇમે પન દ્વેપિ એકતો હુત્વા પટિસમ્ભિદા ઉપત્થમ્ભેત્વા વિસદા કરોન્તીતિ. અપરે આહુ –

    Etesu pana kāraṇesu pariyatti savanaṃ paripucchāti imāni tīṇi pabhedasseva balavakāraṇāni. Pubbayogo adhigamassa balavapaccayo, pabhedassa hoti na hotīti? Hoti, na pana tathā. Pariyattisavanaparipucchā hi pubbe hontu vā mā vā, pubbayogena pana pubbe ceva etarahi ca saṅkhārasammasanaṃ vinā paṭisambhidā nāma natthi. Ime pana dvepi ekato hutvā paṭisambhidā upatthambhetvā visadā karontīti. Apare āhu –

    ‘‘પુબ્બયોગો બાહુસચ્ચં, દેસભાસા ચ આગમો;

    ‘‘Pubbayogo bāhusaccaṃ, desabhāsā ca āgamo;

    પરિપુચ્છા અધિગમો, ગરુસન્નિસ્સયો તથા;

    Paripucchā adhigamo, garusannissayo tathā;

    મિત્તસમ્પત્તિ ચેવાતિ, પટિસમ્ભિદપચ્ચયા’’તિ.

    Mittasampatti cevāti, paṭisambhidapaccayā’’ti.

    તત્થ પુબ્બયોગો વુત્તનયોવ. બાહુસચ્ચં નામ તેસુ તેસુ સત્થેસુ ચ સિપ્પાયતનેસુ ચ કુસલતા. દેસભાસા નામ એકસતવોહારકુસલતા, વિસેસેન પન માગધિકે કોસલ્લં. આગમો નામ અન્તમસો ઓપમ્મવગ્ગમત્તસ્સપિ બુદ્ધવચનસ્સ પરિયાપુણનં. પરિપુચ્છા નામ એકગાથાયપિ અત્થવિનિચ્છયપુચ્છનં. અધિગમો નામ સોતાપન્નતા વા સકદાગામિતા વા અનાગામિતા વા અરહત્તં વા. ગરુસન્નિસ્સયો નામ સુતપટિભાનબહુલાનં ગરૂનં સન્તિકે વાસો. મિત્તસમ્પત્તિ નામ તથારૂપાનંયેવ મિત્તાનં પટિલાભોતિ.

    Tattha pubbayogo vuttanayova. Bāhusaccaṃ nāma tesu tesu satthesu ca sippāyatanesu ca kusalatā. Desabhāsā nāma ekasatavohārakusalatā, visesena pana māgadhike kosallaṃ. Āgamo nāma antamaso opammavaggamattassapi buddhavacanassa pariyāpuṇanaṃ. Paripucchā nāma ekagāthāyapi atthavinicchayapucchanaṃ. Adhigamo nāma sotāpannatā vā sakadāgāmitā vā anāgāmitā vā arahattaṃ vā. Garusannissayo nāma sutapaṭibhānabahulānaṃ garūnaṃ santike vāso. Mittasampatti nāma tathārūpānaṃyeva mittānaṃ paṭilābhoti.

    તત્થ બુદ્ધા ચ પચ્ચેકબુદ્ધા ચ પુબ્બયોગઞ્ચેવ અધિગમઞ્ચ નિસ્સાય પટિસમ્ભિદા પાપુણન્તિ, સાવકા સબ્બાનિપિ એતાનિ કારણાનિ. પટિસમ્ભિદાપ્પત્તિયા ચ પાટિયેક્કો કમ્મટ્ઠાનભાવનાનુયોગો નામ નત્થિ, સેક્ખાનં પન સેક્ખફલવિમોક્ખન્તિકા, અસેક્ખાનં અસેક્ખફલવિમોક્ખન્તિકા ચ પટિસમ્ભિદાપ્પત્તિ હોતિ. તથાગતાનઞ્હિ દસ બલાનિ વિય અરિયાનં અરિયફલેહેવ પટિસમ્ભિદા ઇજ્ઝન્તીતિ. ઇમાસં ચતસ્સન્નં પટિસમ્ભિદાનં મગ્ગોતિ પટિસમ્ભિદામગ્ગો, પટિસમ્ભિદામગ્ગો એવ પકરણં પટિસમ્ભિદામગ્ગપ્પકરણં, પકારેન કરીયન્તે વુચ્ચન્તે એત્થ નાનાભેદભિન્ના ગમ્ભીરા અત્થા ઇતિ પકરણં.

    Tattha buddhā ca paccekabuddhā ca pubbayogañceva adhigamañca nissāya paṭisambhidā pāpuṇanti, sāvakā sabbānipi etāni kāraṇāni. Paṭisambhidāppattiyā ca pāṭiyekko kammaṭṭhānabhāvanānuyogo nāma natthi, sekkhānaṃ pana sekkhaphalavimokkhantikā, asekkhānaṃ asekkhaphalavimokkhantikā ca paṭisambhidāppatti hoti. Tathāgatānañhi dasa balāni viya ariyānaṃ ariyaphaleheva paṭisambhidā ijjhantīti. Imāsaṃ catassannaṃ paṭisambhidānaṃ maggoti paṭisambhidāmaggo, paṭisambhidāmaggo eva pakaraṇaṃ paṭisambhidāmaggappakaraṇaṃ, pakārena karīyante vuccante ettha nānābhedabhinnā gambhīrā atthā iti pakaraṇaṃ.

    તદેતં પટિસમ્ભિદામગ્ગપ્પકરણં અત્થસમ્પન્નં બ્યઞ્જનસમ્પન્નં ગમ્ભીરં ગમ્ભીરત્થં લોકુત્તરપ્પકાસનં સુઞ્ઞતાપટિસઞ્ઞુત્તં પટિપત્તિફલવિસેસસાધનં પટિપત્તિપટિપક્ખપટિસેધનં યોગાવચરાનં ઞાણવરરતનાકરભૂતં ધમ્મકથિકાનં ધમ્મકથાવિલાસવિસેસહેતુભૂતં સંસારભીરુકાનં દુક્ખનિસ્સરણં તદુપાયદસ્સનેન અસ્સાસજનનત્થં તપ્પટિપક્ખનાસનત્થઞ્ચ ગમ્ભીરત્થાનઞ્ચ અનેકેસં સુત્તન્તપદાનં અત્થવિવરણેન સુજનહદયપરિતોસજનનત્થં તથાગતેન અરહતા સમ્માસમ્બુદ્ધેન સબ્બત્થ અપ્પટિહતસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણમહાપદીપાવભાસેન સકલજનવિત્થતમહાકરુણાસિનેહસિનિદ્ધહદયેન વેનેય્યજનહદયગતકિલેસન્ધકારવિધમનત્થમુજ્જલિતસ્સ સદ્ધમ્મમહાપદીપસ્સ તદધિપ્પાયવિકાસનસિનેહપરિસેકેન પઞ્ચવસ્સસહસ્સમવિરતમુજ્જલનમિચ્છતા લોકાનુકમ્પકેન સત્થુકપ્પેન ધમ્મરાજસ્સ ધમ્મસેનાપતિના આયસ્મતા સારિપુત્તત્થેરેન ભાસિતં સુત્વા આયસ્મતા આનન્દેન પઠમમહાસઙ્ગીતિકાલે યથાસુતમેવ સઙ્ગીતિં આરોપિતં.

    Tadetaṃ paṭisambhidāmaggappakaraṇaṃ atthasampannaṃ byañjanasampannaṃ gambhīraṃ gambhīratthaṃ lokuttarappakāsanaṃ suññatāpaṭisaññuttaṃ paṭipattiphalavisesasādhanaṃ paṭipattipaṭipakkhapaṭisedhanaṃ yogāvacarānaṃ ñāṇavararatanākarabhūtaṃ dhammakathikānaṃ dhammakathāvilāsavisesahetubhūtaṃ saṃsārabhīrukānaṃ dukkhanissaraṇaṃ tadupāyadassanena assāsajananatthaṃ tappaṭipakkhanāsanatthañca gambhīratthānañca anekesaṃ suttantapadānaṃ atthavivaraṇena sujanahadayaparitosajananatthaṃ tathāgatena arahatā sammāsambuddhena sabbattha appaṭihatasabbaññutaññāṇamahāpadīpāvabhāsena sakalajanavitthatamahākaruṇāsinehasiniddhahadayena veneyyajanahadayagatakilesandhakāravidhamanatthamujjalitassa saddhammamahāpadīpassa tadadhippāyavikāsanasinehaparisekena pañcavassasahassamaviratamujjalanamicchatā lokānukampakena satthukappena dhammarājassa dhammasenāpatinā āyasmatā sāriputtattherena bhāsitaṃ sutvā āyasmatā ānandena paṭhamamahāsaṅgītikāle yathāsutameva saṅgītiṃ āropitaṃ.

    તદેતં વિનયપિટકં સુત્તન્તપિટકં અભિધમ્મપિટકન્તિ તીસુ પિટકેસુ સુત્તન્તપિટકપરિયાપન્નં. દીઘનિકાયો મજ્ઝિમનિકાયો સંયુત્તનિકાયો અઙ્ગુત્તરનિકાયો ખુદ્દકનિકાયોતિ પઞ્ચસુ મહાનિકાયેસુ ખુદ્દકમહાનિકાયપરિયાપન્નં. સુત્તં ગેય્યં વેય્યાકરણં ગાથા ઉદાનં ઇતિવુત્તકં જાતકં અબ્ભુતધમ્મં વેદલ્લન્તિ નવસુ સત્થુ સાસનઙ્ગેસુ યથાસમ્ભવં ગેય્યવેય્યાકરણઙ્ગદ્વયસઙ્ગહિતં.

    Tadetaṃ vinayapiṭakaṃ suttantapiṭakaṃ abhidhammapiṭakanti tīsu piṭakesu suttantapiṭakapariyāpannaṃ. Dīghanikāyo majjhimanikāyo saṃyuttanikāyo aṅguttaranikāyo khuddakanikāyoti pañcasu mahānikāyesu khuddakamahānikāyapariyāpannaṃ. Suttaṃ geyyaṃ veyyākaraṇaṃ gāthā udānaṃ itivuttakaṃ jātakaṃ abbhutadhammaṃ vedallanti navasu satthu sāsanaṅgesu yathāsambhavaṃ geyyaveyyākaraṇaṅgadvayasaṅgahitaṃ.

    ‘‘દ્વાસીતિ બુદ્ધતો ગણ્હિં, દ્વે સહસ્સાનિ ભિક્ખુતો;

    ‘‘Dvāsīti buddhato gaṇhiṃ, dve sahassāni bhikkhuto;

    ચતુરાસીતિ સહસ્સાનિ, યે મે ધમ્મા પવત્તિનો’’તિ. (થેરગા॰ ૧૦૨૭) –

    Caturāsīti sahassāni, ye me dhammā pavattino’’ti. (theragā. 1027) –

    ધમ્મભણ્ડાગારિકત્થેરેન પન પઞ્ચસુ ઠાનેસુ એતદગ્ગં આરોપિતેન પટિઞ્ઞાતાનં ચતુરાસીતિયા ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સાનં ભિક્ખુતો ગહિતેસુ દ્વીસુ ધમ્મક્ખન્ધસહસ્સેસુ અનેકસતધમ્મક્ખન્ધસઙ્ગહિતં. તસ્સ તયો વગ્ગા – મહાવગ્ગો, મજ્ઝિમવગ્ગો, ચૂળવગ્ગોતિ. એકેકસ્મિં વગ્ગસ્મિં દસદસકં કત્વા ઞાણકથાદિકા માતિકાકથાપરિયોસાના સમતિંસ કથા. એવમનેકધા વવત્થાપિતસ્સ ઇમસ્સ પટિસમ્ભિદામગ્ગપ્પકરણસ્સ અનુપુબ્બં અપુબ્બપદત્થવણ્ણનં કરિસ્સામ. ઇમઞ્હિ પકરણં પાઠતો અત્થતો ઉદ્દિસન્તેન ચ નિદ્દિસન્તેન ચ સક્કચ્ચં ઉદ્દિસિતબ્બં નિદ્દિસિતબ્બઞ્ચ, ઉગ્ગણ્હન્તેનાપિ સક્કચ્ચં ઉગ્ગહેતબ્બં ધારેતબ્બઞ્ચ. તં કિસ્સહેતુ? ગમ્ભીરત્તા ઇમસ્સ પકરણસ્સ લોકહિતાય લોકે ચિરટ્ઠિતત્થં.

    Dhammabhaṇḍāgārikattherena pana pañcasu ṭhānesu etadaggaṃ āropitena paṭiññātānaṃ caturāsītiyā dhammakkhandhasahassānaṃ bhikkhuto gahitesu dvīsu dhammakkhandhasahassesu anekasatadhammakkhandhasaṅgahitaṃ. Tassa tayo vaggā – mahāvaggo, majjhimavaggo, cūḷavaggoti. Ekekasmiṃ vaggasmiṃ dasadasakaṃ katvā ñāṇakathādikā mātikākathāpariyosānā samatiṃsa kathā. Evamanekadhā vavatthāpitassa imassa paṭisambhidāmaggappakaraṇassa anupubbaṃ apubbapadatthavaṇṇanaṃ karissāma. Imañhi pakaraṇaṃ pāṭhato atthato uddisantena ca niddisantena ca sakkaccaṃ uddisitabbaṃ niddisitabbañca, uggaṇhantenāpi sakkaccaṃ uggahetabbaṃ dhāretabbañca. Taṃ kissahetu? Gambhīrattā imassa pakaraṇassa lokahitāya loke ciraṭṭhitatthaṃ.

    તત્થ સમતિંસાય કથાસુ ઞાણકથા કસ્મા આદિતો કથિતાતિ ચે? ઞાણસ્સ પટિપત્તિમલવિસોધકત્તેન પટિપત્તિયા આદિભૂતત્તા. વુત્તઞ્હિ ભગવતા –

    Tattha samatiṃsāya kathāsu ñāṇakathā kasmā ādito kathitāti ce? Ñāṇassa paṭipattimalavisodhakattena paṭipattiyā ādibhūtattā. Vuttañhi bhagavatā –

    ‘‘તસ્માતિહ ત્વં ભિક્ખુ, આદિમેવ વિસોધેહિ કુસલાનં ધમ્માનં. કો ચાદિ કુસલાનં ધમ્માનં, સીલઞ્ચ સુવિસુદ્ધં દિટ્ઠિ ચ ઉજુકા’’તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૩૬૯)?

    ‘‘Tasmātiha tvaṃ bhikkhu, ādimeva visodhehi kusalānaṃ dhammānaṃ. Ko cādi kusalānaṃ dhammānaṃ, sīlañca suvisuddhaṃ diṭṭhi ca ujukā’’ti (saṃ. ni. 5.369)?

    ઉજુકા દિટ્ઠીતિ હિ સમ્માદિટ્ઠિસઙ્ખાતં ઞાણં વુત્તં. તસ્માપિ ઞાણકથા આદિતો કથિતા.

    Ujukā diṭṭhīti hi sammādiṭṭhisaṅkhātaṃ ñāṇaṃ vuttaṃ. Tasmāpi ñāṇakathā ādito kathitā.

    અપરમ્પિ વુત્તં –

    Aparampi vuttaṃ –

    ‘‘તત્ર, ભિક્ખવે, સમ્માદિટ્ઠિ પુબ્બઙ્ગમા હોતિ. કથઞ્ચ, ભિક્ખવે, સમ્માદિટ્ઠિ પુબ્બઙ્ગમા હોતિ? સમ્માદિટ્ઠિં ‘સમ્માદિટ્ઠી’તિ પજાનાતિ, મિચ્છાદિટ્ઠિં ‘મિચ્છાદિટ્ઠી’તિ પજાનાતિ. સાસ્સ હોતિ સમ્માદિટ્ઠિ. સમ્માસઙ્કપ્પં ‘સમ્માસઙ્કપ્પો’તિ પજાનાતિ, મિચ્છાસઙ્કપ્પં ‘મિચ્છાસઙ્કપ્પો’તિ પજાનાતિ. સમ્માવાચં ‘સમ્માવાચા’તિ પજાનાતિ, મિચ્છાવાચં ‘મિચ્છાવાચા’તિ પજાનાતિ. સમ્માકમ્મન્તં ‘સમ્માકમ્મન્તો’તિ પજાનાતિ, મિચ્છાકમ્મન્તં ‘મિચ્છાકમ્મન્તો’તિ પજાનાતિ. સમ્માઆજીવં ‘સમ્માઆજીવો’તિ પજાનાતિ, મિચ્છાઆજીવં ‘મિચ્છાઆજીવો’તિ પજાનાતિ. સમ્માવાયામં ‘સમ્માવાયામો’તિ પજાનાતિ, મિચ્છાવાયામં ‘મિચ્છાવાયામો’તિ પજાનાતિ. સમ્માસતિં ‘સમ્માસતી’તિ પજાનાતિ, મિચ્છાસતિં ‘મિચ્છાસતી’તિ પજાનાતિ. સમ્માસમાધિં ‘સમ્માસમાધી’તિ પજાનાતિ, મિચ્છાસમાધિં ‘મિચ્છાસમાધી’તિ પજાનાતિ. સાસ્સ હોતિ સમ્માદિટ્ઠી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૩.૧૩૬ આદયો).

    ‘‘Tatra, bhikkhave, sammādiṭṭhi pubbaṅgamā hoti. Kathañca, bhikkhave, sammādiṭṭhi pubbaṅgamā hoti? Sammādiṭṭhiṃ ‘sammādiṭṭhī’ti pajānāti, micchādiṭṭhiṃ ‘micchādiṭṭhī’ti pajānāti. Sāssa hoti sammādiṭṭhi. Sammāsaṅkappaṃ ‘sammāsaṅkappo’ti pajānāti, micchāsaṅkappaṃ ‘micchāsaṅkappo’ti pajānāti. Sammāvācaṃ ‘sammāvācā’ti pajānāti, micchāvācaṃ ‘micchāvācā’ti pajānāti. Sammākammantaṃ ‘sammākammanto’ti pajānāti, micchākammantaṃ ‘micchākammanto’ti pajānāti. Sammāājīvaṃ ‘sammāājīvo’ti pajānāti, micchāājīvaṃ ‘micchāājīvo’ti pajānāti. Sammāvāyāmaṃ ‘sammāvāyāmo’ti pajānāti, micchāvāyāmaṃ ‘micchāvāyāmo’ti pajānāti. Sammāsatiṃ ‘sammāsatī’ti pajānāti, micchāsatiṃ ‘micchāsatī’ti pajānāti. Sammāsamādhiṃ ‘sammāsamādhī’ti pajānāti, micchāsamādhiṃ ‘micchāsamādhī’ti pajānāti. Sāssa hoti sammādiṭṭhī’’ti (ma. ni. 3.136 ādayo).

    પુબ્બઙ્ગમભૂતાય હિ સમ્માદિટ્ઠિયા સિદ્ધાય મિચ્છાદિટ્ઠીનમ્પિ મિચ્છાદિટ્ઠિભાવં જાનિસ્સતીતિ સમ્માદિટ્ઠિસઙ્ખાતં ઞાણં તાવ સોધેતું ઞાણકથા આદિતો કથિતા.

    Pubbaṅgamabhūtāya hi sammādiṭṭhiyā siddhāya micchādiṭṭhīnampi micchādiṭṭhibhāvaṃ jānissatīti sammādiṭṭhisaṅkhātaṃ ñāṇaṃ tāva sodhetuṃ ñāṇakathā ādito kathitā.

    ‘‘અપિચુદાયિ , તિટ્ઠતુ પુબ્બન્તો, તિટ્ઠતુ અપરન્તો, ધમ્મં તે દેસેસ્સામિ – ઇમસ્મિં સતિ ઇદં હોતિ, ઇમસ્સુપ્પાદા ઇદં ઉપ્પજ્જતિ, ઇમસ્મિં અસતિ ઇદં ન હોતિ, ઇમસ્સ નિરોધા ઇદં નિરુજ્ઝતી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૨.૨૭૧) ચ –

    ‘‘Apicudāyi , tiṭṭhatu pubbanto, tiṭṭhatu aparanto, dhammaṃ te desessāmi – imasmiṃ sati idaṃ hoti, imassuppādā idaṃ uppajjati, imasmiṃ asati idaṃ na hoti, imassa nirodhā idaṃ nirujjhatī’’ti (ma. ni. 2.271) ca –

    પુબ્બન્તાપરન્તદિટ્ઠિયો ઠપેત્વા ઞાણસ્સેવ વુત્તત્તા ઞાણકથા આદિતો કથિતા.

    Pubbantāparantadiṭṭhiyo ṭhapetvā ñāṇasseva vuttattā ñāṇakathā ādito kathitā.

    ‘‘અલં, સુભદ્દ, તિટ્ઠતેતં ‘સબ્બે તે સકાય પટિઞ્ઞાય અબ્ભઞ્ઞિંસુ, સબ્બેવ ન અબ્ભઞ્ઞિંસુ, ઉદાહુ એકચ્ચે અબ્ભઞ્ઞિંસુ, એકચ્ચે ન અબ્ભઞ્ઞિંસૂ’તિ. ધમ્મં તે, સુભદ્દ, દેસેસ્સામિ, તં સુણાહિ સાધુકં મનસિકરોહિ, ભાસિસ્સામી’’તિ (દી॰ નિ॰ ૨.૨૧૩) ચ –

    ‘‘Alaṃ, subhadda, tiṭṭhatetaṃ ‘sabbe te sakāya paṭiññāya abbhaññiṃsu, sabbeva na abbhaññiṃsu, udāhu ekacce abbhaññiṃsu, ekacce na abbhaññiṃsū’ti. Dhammaṃ te, subhadda, desessāmi, taṃ suṇāhi sādhukaṃ manasikarohi, bhāsissāmī’’ti (dī. ni. 2.213) ca –

    પુથુસમણબ્રાહ્મણપરપ્પવાદાનં વાદે ઠપેત્વા અરિયસ્સ અટ્ઠઙ્ગિકસ્સ મગ્ગસ્સ દેસિતત્તા, અટ્ઠઙ્ગિકે ચ મગ્ગે સમ્માદિટ્ઠિસઙ્ખાતસ્સ ઞાણસ્સ પધાનત્તા ઞાણકથા આદિતો કથિતા.

    Puthusamaṇabrāhmaṇaparappavādānaṃ vāde ṭhapetvā ariyassa aṭṭhaṅgikassa maggassa desitattā, aṭṭhaṅgike ca magge sammādiṭṭhisaṅkhātassa ñāṇassa padhānattā ñāṇakathā ādito kathitā.

    ‘‘ચત્તારિમાનિ, ભિક્ખવે, સોતાપત્તિયઙ્ગાનિ સપ્પુરિસસંસેવો, સદ્ધમ્મસ્સવનં, યોનિસો મનસિકારો, ધમ્માનુધમ્મપટિપત્તી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૧૦૪૬; દી॰ નિ॰ ૩.૩૧૧) ચ –

    ‘‘Cattārimāni, bhikkhave, sotāpattiyaṅgāni sappurisasaṃsevo, saddhammassavanaṃ, yoniso manasikāro, dhammānudhammapaṭipattī’’ti (saṃ. ni. 5.1046; dī. ni. 3.311) ca –

    ‘‘સદ્ધાજાતો ઉપસઙ્કમતિ, ઉપસઙ્કમન્તો પયિરુપાસતિ, પયિરુપાસન્તો સોતં ઓદહતિ, ઓહિતસોતો ધમ્મં સુણાતિ, સુત્વા ધમ્મં ધારેતિ, ધાતાનં ધમ્માનં પઞ્ઞાય અત્થં ઉપપરિક્ખતિ, અત્થં ઉપપરિક્ખતો ધમ્મા નિજ્ઝાનં ખમન્તિ, ધમ્મનિજ્ઝાનક્ખન્તિયા છન્દો જાયતિ, છન્દજાતો ઉસ્સહતિ, ઉસ્સહિત્વા તુલેતિ, તુલયિત્વા પદહતિ, પહિતત્તો કાયેન ચેવ પરમત્થસચ્ચં સચ્છિકરોતિ, પઞ્ઞાય ચ નં પટિવિજ્ઝ પસ્સતી’’તિ (મ॰ નિ॰ ૨.૧૮૩, ૪૩૨) ચ –

    ‘‘Saddhājāto upasaṅkamati, upasaṅkamanto payirupāsati, payirupāsanto sotaṃ odahati, ohitasoto dhammaṃ suṇāti, sutvā dhammaṃ dhāreti, dhātānaṃ dhammānaṃ paññāya atthaṃ upaparikkhati, atthaṃ upaparikkhato dhammā nijjhānaṃ khamanti, dhammanijjhānakkhantiyā chando jāyati, chandajāto ussahati, ussahitvā tuleti, tulayitvā padahati, pahitatto kāyena ceva paramatthasaccaṃ sacchikaroti, paññāya ca naṃ paṭivijjha passatī’’ti (ma. ni. 2.183, 432) ca –

    ‘‘ઇધ તથાગતો લોકે ઉપ્પજ્જતિ…પે॰… સો ધમ્મં દેસેતિ આદિકલ્યાણ’’ન્તિ આદીનિ (દી॰ નિ॰ ૧.૧૯૦) ચ –

    ‘‘Idha tathāgato loke uppajjati…pe… so dhammaṃ deseti ādikalyāṇa’’nti ādīni (dī. ni. 1.190) ca –

    અનેકાનિ સુત્તન્તપદાનિ અનુલોમેન્તેન સુતમયે ઞાણં આદિં કત્વા યથાક્કમેન ઞાણકથા આદિતો કથિતા.

    Anekāni suttantapadāni anulomentena sutamaye ñāṇaṃ ādiṃ katvā yathākkamena ñāṇakathā ādito kathitā.

    સા પનાયં ઞાણકથા ઉદ્દેસનિદ્દેસવસેન દ્વિધા ઠિતા. ઉદ્દેસે ‘‘સોતાવધાને પઞ્ઞા સુતમયે ઞાણ’’ન્તિઆદિના નયેન તેસત્તતિ ઞાણાનિ માતિકાવસેન ઉદ્દિટ્ઠાનિ. નિદ્દેસે ‘‘કથં સોતાવધાને પઞ્ઞા સુતમયે ઞાણં. ‘ઇમે ધમ્મા અભિઞ્ઞેય્યા’તિ સોતાવધાનં, તંપજાનના પઞ્ઞા સુતમયે ઞાણ’’ન્તિઆદિના નયેન તાનિયેવ તેસત્તતિ ઞાણાનિ વિત્થારવસેન નિદ્દિટ્ઠાનીતિ.

    Sā panāyaṃ ñāṇakathā uddesaniddesavasena dvidhā ṭhitā. Uddese ‘‘sotāvadhāne paññā sutamaye ñāṇa’’ntiādinā nayena tesattati ñāṇāni mātikāvasena uddiṭṭhāni. Niddese ‘‘kathaṃ sotāvadhāne paññā sutamaye ñāṇaṃ. ‘Ime dhammā abhiññeyyā’ti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇa’’ntiādinā nayena tāniyeva tesattati ñāṇāni vitthāravasena niddiṭṭhānīti.

    ગન્થારમ્ભકથા નિટ્ઠિતા.

    Ganthārambhakathā niṭṭhitā.





    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact