Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પટિસમ્ભિદામગ્ગ-અટ્ઠકથા • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā

    ૫. ઇન્દ્રિયસમોધાનવણ્ણના

    5. Indriyasamodhānavaṇṇanā

    ૨૦૪. ઇદાનિ સમાધિં ભાવયતો વિપસ્સનં ભાવયતો ચ ઇન્દ્રિયસમોધાનં દસ્સેતુકામો પઠમં તાવ ઉપટ્ઠાનકોસલ્લપ્પભેદં નિદ્દિસિતું પુથુજ્જનો સમાધિં ભાવેન્તોતિઆદિમાહ. તત્થ પુથુજ્જનો સમાધિં ભાવેન્તોતિ નિબ્બેધભાગિયં સમાધિં ભાવેન્તો. સેક્ખસ્સ વીતરાગસ્સ ચ પન લોકુત્તરોપિ સમાધિ લબ્ભતિ. આવજ્જિતત્તાતિ કસિણાદિનિમિત્તસ્સ આવજ્જિતત્તા, કસિણાદિપરિકમ્મં કત્વા તત્થ ઉપ્પાદિતનિમિત્તત્તાતિ વુત્તં હોતિ. આરમ્મણૂપટ્ઠાનકુસલોતિ તસ્સ ઉપ્પાદિતસ્સ નિમિત્તસ્સેવ ઉપટ્ઠાને કુસલો. સમથનિમિત્તૂપટ્ઠાનકુસલોતિ અચ્ચારદ્ધવીરિયતાદીહિ ઉદ્ધતે ચિત્તે પસ્સદ્ધિસમાધિઉપેક્ખાસમ્બોજ્ઝઙ્ગભાવનાવસેન ચિત્તોપસમનિમિત્તસ્સ ઉપટ્ઠાને કુસલો. પગ્ગહનિમિત્તૂપટ્ઠાનકુસલોતિ અતિસિથિલવીરિયતાદીહિ લીને ચિત્તે ધમ્મવિચયવીરિયપીતિસમ્બોજ્ઝઙ્ગભાવનાવસેન ચિત્તપગ્ગહનિમિત્તસ્સ ઉપટ્ઠાને કુસલો. અવિક્ખેપૂપટ્ઠાનકુસલોતિ અનુદ્ધતાલીનચિત્તસ્સ સમ્પયુત્તસ્સ સમાધિસ્સ ઉપટ્ઠાને કુસલો. ઓભાસૂપટ્ઠાનકુસલોતિ પઞ્ઞાપયોગમન્દતાય નિરસ્સાદે ચિત્તે અટ્ઠસંવેગવત્થુપચ્ચવેક્ખણેન ચિત્તં સંવેજેત્વા ઞાણોભાસસ્સ ઉપટ્ઠાને કુસલો. અટ્ઠ સંવેગવત્થૂનિ નામ જાતિજરાબ્યાધિમરણાનિ ચત્તારિ, અપાયદુક્ખં પઞ્ચમં, અતીતે વટ્ટમૂલકં દુક્ખં, અનાગતે વટ્ટમૂલકં દુક્ખં, પચ્ચુપ્પન્ને આહારપરિયેટ્ઠિમૂલકં દુક્ખન્તિ. સમ્પહંસનૂપટ્ઠાનકુસલોતિ ઉપસમસુખાનધિગમેન નિરસ્સાદે ચિત્તે બુદ્ધધમ્મસઙ્ઘગુણાનુસ્સરણેન ચિત્તં પસાદેન્તો સમ્પહંસનસ્સ ઉપટ્ઠાને કુસલો. ઉપેક્ખૂપટ્ઠાનકુસલોતિ ઉદ્ધતાદિદોસવિરહિતે ચિત્તે નિગ્ગહપગ્ગહાદીસુ બ્યાપારાભાવકરણેન ઉપેક્ખાય ઉપટ્ઠાને કુસલો. સેક્ખોતિ તિસ્સો સિક્ખા સિક્ખતીતિ સેક્ખો. એકત્તૂપટ્ઠાનકુસલોતિ સક્કાયદિટ્ઠાદીનં પહીનત્તા નેક્ખમ્માદિનો એકત્તસ્સ ઉપટ્ઠાને કુસલો.

    204. Idāni samādhiṃ bhāvayato vipassanaṃ bhāvayato ca indriyasamodhānaṃ dassetukāmo paṭhamaṃ tāva upaṭṭhānakosallappabhedaṃ niddisituṃ puthujjano samādhiṃ bhāventotiādimāha. Tattha puthujjano samādhiṃ bhāventoti nibbedhabhāgiyaṃ samādhiṃ bhāvento. Sekkhassa vītarāgassa ca pana lokuttaropi samādhi labbhati. Āvajjitattāti kasiṇādinimittassa āvajjitattā, kasiṇādiparikammaṃ katvā tattha uppāditanimittattāti vuttaṃ hoti. Ārammaṇūpaṭṭhānakusaloti tassa uppāditassa nimittasseva upaṭṭhāne kusalo. Samathanimittūpaṭṭhānakusaloti accāraddhavīriyatādīhi uddhate citte passaddhisamādhiupekkhāsambojjhaṅgabhāvanāvasena cittopasamanimittassa upaṭṭhāne kusalo. Paggahanimittūpaṭṭhānakusaloti atisithilavīriyatādīhi līne citte dhammavicayavīriyapītisambojjhaṅgabhāvanāvasena cittapaggahanimittassa upaṭṭhāne kusalo. Avikkhepūpaṭṭhānakusaloti anuddhatālīnacittassa sampayuttassa samādhissa upaṭṭhāne kusalo. Obhāsūpaṭṭhānakusaloti paññāpayogamandatāya nirassāde citte aṭṭhasaṃvegavatthupaccavekkhaṇena cittaṃ saṃvejetvā ñāṇobhāsassa upaṭṭhāne kusalo. Aṭṭha saṃvegavatthūni nāma jātijarābyādhimaraṇāni cattāri, apāyadukkhaṃ pañcamaṃ, atīte vaṭṭamūlakaṃ dukkhaṃ, anāgate vaṭṭamūlakaṃ dukkhaṃ, paccuppanne āhārapariyeṭṭhimūlakaṃ dukkhanti. Sampahaṃsanūpaṭṭhānakusaloti upasamasukhānadhigamena nirassāde citte buddhadhammasaṅghaguṇānussaraṇena cittaṃ pasādento sampahaṃsanassa upaṭṭhāne kusalo. Upekkhūpaṭṭhānakusaloti uddhatādidosavirahite citte niggahapaggahādīsu byāpārābhāvakaraṇena upekkhāya upaṭṭhāne kusalo. Sekkhoti tisso sikkhā sikkhatīti sekkho. Ekattūpaṭṭhānakusaloti sakkāyadiṭṭhādīnaṃ pahīnattā nekkhammādino ekattassa upaṭṭhāne kusalo.

    વીતરાગોતિ સબ્બસો પહીનરાગત્તા વીતરાગો ખીણાસવો. ઞાણૂપટ્ઠાનકુસલોતિ અરહા ધમ્મેસુ વિગતસમ્મોહત્તા તત્થ તત્થ અસમ્મોહઞાણસ્સ ઉપટ્ઠાને કુસલો. વિમુત્તૂપટ્ઠાનકુસલોતિ અરહત્તફલવિમુત્તિયા ઉપટ્ઠાને કુસલો. વિમુત્તીતિ હિ સબ્બકિલેસેહિ વિમુત્તત્તા અરહત્તફલવિમુત્તિ અધિપ્પેતા.

    Vītarāgoti sabbaso pahīnarāgattā vītarāgo khīṇāsavo. Ñāṇūpaṭṭhānakusaloti arahā dhammesu vigatasammohattā tattha tattha asammohañāṇassa upaṭṭhāne kusalo. Vimuttūpaṭṭhānakusaloti arahattaphalavimuttiyā upaṭṭhāne kusalo. Vimuttīti hi sabbakilesehi vimuttattā arahattaphalavimutti adhippetā.

    ૨૦૫. વિપસ્સનાભાવનાય ઉપટ્ઠાનાનુપટ્ઠાનેસુ અનિચ્ચતોતિઆદીનિ નિચ્ચતોતિઆદીનિ ચ સીલકથાયં વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બાનિ. પાઠતો પન ‘‘આયૂહનાનુપટ્ઠાનકુસલો વિપરિણામૂપટ્ઠાનકુસલો અનિમિત્તૂપટ્ઠાનકુસલો નિમિત્તાનુપટ્ઠાનકુસલો અપ્પણિહિતૂપટ્ઠાનકુસલો પણિધિઅનુપટ્ઠાનકુસલો અભિનિવેસાનુપટ્ઠાનકુસલો’’તિ એતેસુ સામિવચનેન સમાસપદચ્છેદો કાતબ્બો. સેસેસુ પન નિસ્સક્કવચનેન પાઠો.

    205. Vipassanābhāvanāya upaṭṭhānānupaṭṭhānesu aniccatotiādīni niccatotiādīni ca sīlakathāyaṃ vuttanayeneva veditabbāni. Pāṭhato pana ‘‘āyūhanānupaṭṭhānakusalo vipariṇāmūpaṭṭhānakusalo animittūpaṭṭhānakusalo nimittānupaṭṭhānakusalo appaṇihitūpaṭṭhānakusalo paṇidhianupaṭṭhānakusalo abhinivesānupaṭṭhānakusalo’’ti etesu sāmivacanena samāsapadacchedo kātabbo. Sesesu pana nissakkavacanena pāṭho.

    ૨૦૬. સુઞ્ઞતૂપટ્ઠાનકુસલોતિ પનેત્થ સુઞ્ઞતો ઉપટ્ઠાનકુસલોતિ વા સુઞ્ઞતાય ઉપટ્ઠાનકુસલોતિ વા પદચ્છેદો કાતબ્બો. યસ્મા પન નિબ્બિદાવિરાગનિરોધપટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સના અધિપઞ્ઞાધમ્મવિપસ્સના યથાભૂતઞાણદસ્સનં પટિસઙ્ખાનુપસ્સના વિવટ્ટનાનુપસ્સનાતિ ઇમા અટ્ઠ મહાવિપસ્સના અત્તનો સભાવવિસેસેન વિસેસિતા, ન આરમ્મણવિસેસેન, તસ્મા ઇમાસં અટ્ઠન્નં ‘‘અનિચ્ચતો ઉપટ્ઠાનકુસલો હોતી’’તિઆદીનિ વચનાનિ વિય ‘‘નિબ્બિદાતો ઉપટ્ઠાનકુસલો હોતી’’તિઆદીનિ વચનાનિ ન યુજ્જન્તિ. તસ્મા એવ ઇમા અટ્ઠ ન યોજિતા. આદીનવાનુપસ્સના પન ‘‘સુઞ્ઞતૂપટ્ઠાનકુસલો હોતિ, અભિનિવેસાનુપટ્ઠાનકુસલો હોતી’’તિ ઇમિના યુગલકવચનેનેવ અત્થતો ‘‘આદીનવતો ઉપટ્ઠાનકુસલો હોતિ, આલયાભિનિવેસાનુપટ્ઠાનકુસલો હોતી’’તિ યોજિતાવ હોતીતિ સરૂપેન ન યોજિતા. ઇતિ પુરિમા ચ અટ્ઠ, અયઞ્ચ આદીનવાનુપસ્સનાતિ અટ્ઠારસસુ મહાવિપસ્સનાસુ ઇમા નવ અયોજેત્વા ઇતરા એવ નવ યોજિતાતિ વેદિતબ્બા. ઞાણૂપટ્ઠાનકુસલોતિ સેક્ખો વિપસ્સનૂપક્કિલેસાનં અભાવતો વિપસ્સનાભાવનાય ઞાણસ્સ ઉપટ્ઠાને કુસલો. સમાધિભાવનાય પન નિકન્તિસબ્ભાવતો ઞાણૂપટ્ઠાને કુસલોતિ ન વુત્તો.

    206.Suññatūpaṭṭhānakusaloti panettha suññato upaṭṭhānakusaloti vā suññatāya upaṭṭhānakusaloti vā padacchedo kātabbo. Yasmā pana nibbidāvirāganirodhapaṭinissaggānupassanā adhipaññādhammavipassanā yathābhūtañāṇadassanaṃ paṭisaṅkhānupassanā vivaṭṭanānupassanāti imā aṭṭha mahāvipassanā attano sabhāvavisesena visesitā, na ārammaṇavisesena, tasmā imāsaṃ aṭṭhannaṃ ‘‘aniccato upaṭṭhānakusalo hotī’’tiādīni vacanāni viya ‘‘nibbidāto upaṭṭhānakusalo hotī’’tiādīni vacanāni na yujjanti. Tasmā eva imā aṭṭha na yojitā. Ādīnavānupassanā pana ‘‘suññatūpaṭṭhānakusalo hoti, abhinivesānupaṭṭhānakusalo hotī’’ti iminā yugalakavacaneneva atthato ‘‘ādīnavato upaṭṭhānakusalo hoti, ālayābhinivesānupaṭṭhānakusalo hotī’’ti yojitāva hotīti sarūpena na yojitā. Iti purimā ca aṭṭha, ayañca ādīnavānupassanāti aṭṭhārasasu mahāvipassanāsu imā nava ayojetvā itarā eva nava yojitāti veditabbā. Ñāṇūpaṭṭhānakusaloti sekkho vipassanūpakkilesānaṃ abhāvato vipassanābhāvanāya ñāṇassa upaṭṭhāne kusalo. Samādhibhāvanāya pana nikantisabbhāvato ñāṇūpaṭṭhāne kusaloti na vutto.

    વિસઞ્ઞોગૂપટ્ઠાનકુસલોતિ ‘‘કામયોગવિસઞ્ઞોગો ભવયોગવિસઞ્ઞોગો દિટ્ઠિયોગવિસઞ્ઞોગો અવિજ્જાયોગવિસઞ્ઞોગો’’તિ (દી॰ નિ॰ ૩.૩૧૨) ચતુધા વુત્તસ્સ વિસઞ્ઞોગસ્સ ઉપટ્ઠાને કુસલો. સઞ્ઞોગાનુપટ્ઠાનકુસલોતિ કામયોગભવયોગદિટ્ઠિયોગાવિજ્જાયોગવસેન ચતુધા વુત્તસ્સ સઞ્ઞોગસ્સ અનુપટ્ઠાને કુસલો. નિરોધૂપટ્ઠાનકુસલોતિ ‘‘પુન ચપરં, ભિક્ખવે, ખીણાસવસ્સ ભિક્ખુનો નિબ્બાનનિન્નં ચિત્તં હોતિ નિબ્બાનપોણં નિબ્બાનપબ્ભારં વિવેકટ્ઠં નેક્ખમ્માભિરતં બ્યન્તીભૂતં સબ્બસો આસવટ્ઠાનિયેહિ ધમ્મેહી’’તિ (અ॰ નિ॰ ૧૦.૯૦; પટિ॰ મ॰ ૨.૪૪ અત્થતો સમાનં) વુત્તખીણાસવબલવસેન નિબ્બાનનિન્નચિત્તત્તા ખીણાસવોવ નિરોધસઙ્ખાતસ્સ નિબ્બાનસ્સ ઉપટ્ઠાને કુસલો.

    Visaññogūpaṭṭhānakusaloti ‘‘kāmayogavisaññogo bhavayogavisaññogo diṭṭhiyogavisaññogo avijjāyogavisaññogo’’ti (dī. ni. 3.312) catudhā vuttassa visaññogassa upaṭṭhāne kusalo. Saññogānupaṭṭhānakusaloti kāmayogabhavayogadiṭṭhiyogāvijjāyogavasena catudhā vuttassa saññogassa anupaṭṭhāne kusalo. Nirodhūpaṭṭhānakusaloti ‘‘puna caparaṃ, bhikkhave, khīṇāsavassa bhikkhuno nibbānaninnaṃ cittaṃ hoti nibbānapoṇaṃ nibbānapabbhāraṃ vivekaṭṭhaṃ nekkhammābhirataṃ byantībhūtaṃ sabbaso āsavaṭṭhāniyehi dhammehī’’ti (a. ni. 10.90; paṭi. ma. 2.44 atthato samānaṃ) vuttakhīṇāsavabalavasena nibbānaninnacittattā khīṇāsavova nirodhasaṅkhātassa nibbānassa upaṭṭhāne kusalo.

    આરમ્મણૂપટ્ઠાનકુસલવસેનાતિઆદીસુ કુસલન્તિ ઞાણં. ઞાણમ્પિ હિ કુસલપુગ્ગલયોગતો કુસલં યથા પણ્ડિતપુગ્ગલયોગતો ‘‘પણ્ડિતા ધમ્મા’’તિ (ધ॰ સ॰ દુકમાતિકા ૧૦૩). તસ્મા કોસલ્લવસેનાતિ અત્થો.

    Ārammaṇūpaṭṭhānakusalavasenātiādīsu kusalanti ñāṇaṃ. Ñāṇampi hi kusalapuggalayogato kusalaṃ yathā paṇḍitapuggalayogato ‘‘paṇḍitā dhammā’’ti (dha. sa. dukamātikā 103). Tasmā kosallavasenāti attho.

    ૨૦૭. ઇદાનિ ચતુસટ્ઠિયા આકારેહીતિઆદિ ઞાણકથાયં (પટિ॰ મ॰ ૧.૧૦૭) વુત્તમ્પિ ઇન્દ્રિયકથાસમ્બન્ધેન ઇધાનેત્વા વુત્તં. તં હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં.

    207. Idāni catusaṭṭhiyā ākārehītiādi ñāṇakathāyaṃ (paṭi. ma. 1.107) vuttampi indriyakathāsambandhena idhānetvā vuttaṃ. Taṃ heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ.

    ૨૦૮. પુન સમન્તચક્ખુસમ્બન્ધેન ઇન્દ્રિયવિધાનં વત્તુકામો ન તસ્સ અદ્દિટ્ઠમિધત્થિ કિઞ્ચીતિઆદિમાહ. તત્થ સમન્તચક્ખૂતિ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં. પઞ્ઞિન્દ્રિયસ્સ વસેનાતિઆદિના પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં અવિયોગિતં દસ્સેતિ. સદ્દહન્તો પગ્ગણ્હાતીતિઆદીહિ એકેકિન્દ્રિયમૂલકેહિ પઞ્ચહિ ચતુક્કેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં નિન્નપયોગકાલે વા મગ્ગક્ખણે વા એકરસભાવં અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયભાવઞ્ચ દસ્સેતિ. સદ્દહિતત્તા પગ્ગહિતન્તિઆદીહિ એકેકિન્દ્રિયમૂલકેહિ પઞ્ચહિ ચતુક્કેહિ પઞ્ચન્નં ઇન્દ્રિયાનં નિબ્બત્તિકાલે વા ફલકાલે વા એકરસભાવં અઞ્ઞમઞ્ઞપચ્ચયભાવઞ્ચ દસ્સેતિ. પુન બુદ્ધચક્ખુસમ્બન્ધેન ઇન્દ્રિયવિધાનં વત્તુકામો યં બુદ્ધચક્ખૂતિઆદિમાહ . તત્થ બુદ્ધચક્ખૂતિ ઇન્દ્રિયપરોપરિયત્તઞાણં આસયાનુસયઞાણઞ્ચ. બુદ્ધઞાણન્તિ ચ ઇદં તદેવ દ્વયં, સેસં હેટ્ઠા વુત્તત્થમેવાતિ.

    208. Puna samantacakkhusambandhena indriyavidhānaṃ vattukāmo na tassa addiṭṭhamidhatthi kiñcītiādimāha. Tattha samantacakkhūti sabbaññutaññāṇaṃ. Paññindriyassa vasenātiādinā pañcannaṃ indriyānaṃ aviyogitaṃ dasseti. Saddahanto paggaṇhātītiādīhi ekekindriyamūlakehi pañcahi catukkehi pañcannaṃ indriyānaṃ ninnapayogakāle vā maggakkhaṇe vā ekarasabhāvaṃ aññamaññapaccayabhāvañca dasseti. Saddahitattā paggahitantiādīhi ekekindriyamūlakehi pañcahi catukkehi pañcannaṃ indriyānaṃ nibbattikāle vā phalakāle vā ekarasabhāvaṃ aññamaññapaccayabhāvañca dasseti. Puna buddhacakkhusambandhena indriyavidhānaṃ vattukāmo yaṃ buddhacakkhūtiādimāha . Tattha buddhacakkhūti indriyaparopariyattañāṇaṃ āsayānusayañāṇañca. Buddhañāṇanti ca idaṃ tadeva dvayaṃ, sesaṃ heṭṭhā vuttatthamevāti.

    ઇન્દ્રિયસમોધાનવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Indriyasamodhānavaṇṇanā niṭṭhitā.

    સદ્ધમ્મપ્પકાસિનિયા પટિસમ્ભિદામગ્ગ-અટ્ઠકથાય

    Saddhammappakāsiniyā paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathāya

    ઇન્દ્રિયકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Indriyakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / પટિસમ્ભિદામગ્ગપાળિ • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ૫. ઇન્દ્રિયસમોધાનં • 5. Indriyasamodhānaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact