Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પટિસમ્ભિદામગ્ગ-અટ્ઠકથા • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
૧૧. મગ્ગઞાણનિદ્દેસવણ્ણના
11. Maggañāṇaniddesavaṇṇanā
૬૧. મગ્ગઞાણનિદ્દેસે મિચ્છાદિટ્ઠિયા વુટ્ઠાતીતિ દિટ્ઠાનુસયપ્પહાનેન સમુચ્છેદવસેન દ્વાસટ્ઠિભેદતો મિચ્છાદિટ્ઠિતો વુટ્ઠાતિ. તદનુવત્તકકિલેસેહીતિ મિચ્છાદિટ્ઠિસમ્પયોગવસેન ચ મિચ્છાદિટ્ઠિઉપનિસ્સયેન ચ ઉપ્પજ્જમાનેહિ મિચ્છાદિટ્ઠિઅનુવત્તમાનેહિ નાનાવિધેહિ કિલેસેહિ. તેન તદેકટ્ઠકિલેસપ્પહાનં વુત્તં હોતિ. દુવિધઞ્હિ એકટ્ઠં સહજેકટ્ઠં પહાનેકટ્ઠઞ્ચ. તાય દિટ્ઠિયા સહ એકસ્મિં ચિત્તે, એકસ્મિં પુગ્ગલે વા યાવ પહાના ઠિતાતિ તદેકટ્ઠા. દિટ્ઠિયા હિ પહીયમાનાય દિટ્ઠિસમ્પયુત્તેસુ દ્વીસુ અસઙ્ખારિકચિત્તેસુ તાય દિટ્ઠિયા સહજાતા લોભો મોહો ઉદ્ધચ્ચં અહિરિકં અનોત્તપ્પન્તિ ઇમે કિલેસા, દ્વીસુ સસઙ્ખારિકચિત્તેસુ તાય દિટ્ઠિયા સહજાતા લોભો મોહો થિનં ઉદ્ધચ્ચં અહિરિકં અનોત્તપ્પન્તિ ઇમે કિલેસા સહજેકટ્ઠવસેન પહીયન્તિ. દિટ્ઠિકિલેસેયેવ પહીયમાને તેન સહ એકસ્મિં પુગ્ગલે ઠિતા અપાયગમનીયા લોભો દોસો મોહો માનો વિચિકિચ્છા થિનં ઉદ્ધચ્ચં અહિરિકં અનોત્તપ્પન્તિ ઇમે કિલેસા પહાનેકટ્ઠવસેન પહીયન્તિ. ખન્ધેહીતિ તદનુવત્તકેહેવ ખન્ધેહિ, તં દિટ્ઠિં અનુવત્તમાનેહિ સહજેકટ્ઠેહિ ચ પહાનેકટ્ઠેહિ ચ ચતૂહિ અરૂપક્ખન્ધેહિ, તંસમુટ્ઠાનરૂપેહિ વા સહ પઞ્ચહિ ખન્ધેહિ મિચ્છાદિટ્ઠિઆદિકિલેસપચ્ચયા અનાગતે ઉપ્પજ્જિતબ્બેહિ વિપાકક્ખન્ધેહિ. બહિદ્ધા ચ સબ્બનિમિત્તેહીતિ યથાવુત્તકિલેસક્ખન્ધતો બહિભૂતેહિ સબ્બસઙ્ખારનિમિત્તેહિ. મિચ્છાસઙ્કપ્પા વુટ્ઠાતીતિ સોતાપત્તિમગ્ગેન પહાતબ્બેસુ ચતૂસુ દિટ્ઠિસમ્પયુત્તેસુ, વિચિકિચ્છાસહગતે ચાતિ પઞ્ચસુ ચિત્તેસુ અપાયગમનીયસેસાકુસલચિત્તેસુ ચ મિચ્છાસઙ્કપ્પા વુટ્ઠાતિ.
61. Maggañāṇaniddese micchādiṭṭhiyā vuṭṭhātīti diṭṭhānusayappahānena samucchedavasena dvāsaṭṭhibhedato micchādiṭṭhito vuṭṭhāti. Tadanuvattakakilesehīti micchādiṭṭhisampayogavasena ca micchādiṭṭhiupanissayena ca uppajjamānehi micchādiṭṭhianuvattamānehi nānāvidhehi kilesehi. Tena tadekaṭṭhakilesappahānaṃ vuttaṃ hoti. Duvidhañhi ekaṭṭhaṃ sahajekaṭṭhaṃ pahānekaṭṭhañca. Tāya diṭṭhiyā saha ekasmiṃ citte, ekasmiṃ puggale vā yāva pahānā ṭhitāti tadekaṭṭhā. Diṭṭhiyā hi pahīyamānāya diṭṭhisampayuttesu dvīsu asaṅkhārikacittesu tāya diṭṭhiyā sahajātā lobho moho uddhaccaṃ ahirikaṃ anottappanti ime kilesā, dvīsu sasaṅkhārikacittesu tāya diṭṭhiyā sahajātā lobho moho thinaṃ uddhaccaṃ ahirikaṃ anottappanti ime kilesā sahajekaṭṭhavasena pahīyanti. Diṭṭhikileseyeva pahīyamāne tena saha ekasmiṃ puggale ṭhitā apāyagamanīyā lobho doso moho māno vicikicchā thinaṃ uddhaccaṃ ahirikaṃ anottappanti ime kilesā pahānekaṭṭhavasena pahīyanti. Khandhehīti tadanuvattakeheva khandhehi, taṃ diṭṭhiṃ anuvattamānehi sahajekaṭṭhehi ca pahānekaṭṭhehi ca catūhi arūpakkhandhehi, taṃsamuṭṭhānarūpehi vā saha pañcahi khandhehi micchādiṭṭhiādikilesapaccayā anāgate uppajjitabbehi vipākakkhandhehi. Bahiddhā ca sabbanimittehīti yathāvuttakilesakkhandhato bahibhūtehi sabbasaṅkhāranimittehi. Micchāsaṅkappā vuṭṭhātīti sotāpattimaggena pahātabbesu catūsu diṭṭhisampayuttesu, vicikicchāsahagate cāti pañcasu cittesu apāyagamanīyasesākusalacittesu ca micchāsaṅkappā vuṭṭhāti.
મિચ્છાવાચાય વુટ્ઠાતીતિ મુસાવાદતો ચેવ અપાયગમનીયપિસુણફરુસસમ્ફપ્પલાપેહિ ચ વુટ્ઠાતિ . મિચ્છાકમ્મન્તા વુટ્ઠાતીતિ પાણાતિપાતાદિન્નાદાનમિચ્છાચારેહિ વુટ્ઠાતિ. મિચ્છાઆજીવા વુટ્ઠાતીતિ કુહના લપના નેમિત્તિકતા નિપ્પેસિકતા લાભેનલાભંનિજિગીસનતા, આજીવહેતુકેહિ વા સત્તહિપિ કાયવચીકમ્મેહિ વુટ્ઠાતિ. મિચ્છાવાયામમિચ્છાસતિમિચ્છાસમાધીહિ વુટ્ઠાનં મિચ્છાસઙ્કપ્પવુટ્ઠાને વુત્તનયેનેવ વેદિતબ્બં. મિચ્છાસતીતિ ચ સતિયા પટિપક્ખાકારેન ઉપ્પજ્જમાના અકુસલચિત્તુપ્પાદમત્તમેવ. ઉપરિમગ્ગત્તયે ‘‘દસ્સનટ્ઠેન સમ્માદિટ્ઠી’’તિઆદીનિ અટ્ઠ મગ્ગઙ્ગાનિ યથા પઠમજ્ઝાનિકે પઠમમગ્ગે લબ્ભન્તિ, તથેવ લબ્ભન્તિ. તત્થ પઠમમગ્ગે સમ્માદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિં પજહતીતિ સમ્માદિટ્ઠિ. સમ્માસઙ્કપ્પાદયોપિ મિચ્છાસઙ્કપ્પાદીનં પજહનટ્ઠેનેવ વેદિતબ્બા. એવં સન્તે પઠમમગ્ગેનેવ દ્વાસટ્ઠિયા દિટ્ઠિગતાનં પહીનત્તા ઉપરિમગ્ગત્તયેન પહાતબ્બા દિટ્ઠિ નામ નત્થિ.
Micchāvācāya vuṭṭhātīti musāvādato ceva apāyagamanīyapisuṇapharusasamphappalāpehi ca vuṭṭhāti . Micchākammantā vuṭṭhātīti pāṇātipātādinnādānamicchācārehi vuṭṭhāti. Micchāājīvāvuṭṭhātīti kuhanā lapanā nemittikatā nippesikatā lābhenalābhaṃnijigīsanatā, ājīvahetukehi vā sattahipi kāyavacīkammehi vuṭṭhāti. Micchāvāyāmamicchāsatimicchāsamādhīhi vuṭṭhānaṃ micchāsaṅkappavuṭṭhāne vuttanayeneva veditabbaṃ. Micchāsatīti ca satiyā paṭipakkhākārena uppajjamānā akusalacittuppādamattameva. Uparimaggattaye ‘‘dassanaṭṭhena sammādiṭṭhī’’tiādīni aṭṭha maggaṅgāni yathā paṭhamajjhānike paṭhamamagge labbhanti, tatheva labbhanti. Tattha paṭhamamagge sammādiṭṭhi micchādiṭṭhiṃ pajahatīti sammādiṭṭhi. Sammāsaṅkappādayopi micchāsaṅkappādīnaṃ pajahanaṭṭheneva veditabbā. Evaṃ sante paṭhamamaggeneva dvāsaṭṭhiyā diṭṭhigatānaṃ pahīnattā uparimaggattayena pahātabbā diṭṭhi nāma natthi.
તત્થ સમ્માદિટ્ઠીતિ નામં કથં હોતીતિ? યથા વિસં અત્થિ વા હોતુ મા વા, અગદો અગદોત્વેવ વુચ્ચતિ, એવં મિચ્છાદિટ્ઠિ અત્થિ વા હોતુ મા વા, અયં સમ્માદિટ્ઠિ એવ નામ. યદિ એવં નામમત્તમેવેતં હોતિ, ઉપરિમગ્ગત્તયે પન સમ્માદિટ્ઠિયા કિચ્ચાભાવો આપજ્જતિ, મગ્ગઙ્ગાનિ ન પરિપૂરેન્તિ. તસ્મા સમ્માદિટ્ઠિ સકિચ્ચકા કાતબ્બા, મગ્ગઙ્ગાનિ પરિપૂરેતબ્બાનીતિ. સકિચ્ચકા ચેત્થ સમ્માદિટ્ઠિ યથાલાભનિયમેન દીપેતબ્બા. ઉપરિમગ્ગત્તયવજ્ઝો હિ એકો માનો અત્થિ, સો દિટ્ઠિટ્ઠાને તિટ્ઠતિ, સા તં માનં પજહતીતિ સમ્માદિટ્ઠિ. સોતાપત્તિમગ્ગસ્મિઞ્હિ સમ્માદિટ્ઠિ મિચ્છાદિટ્ઠિં પજહતિ. સોતાપન્નસ્સ પન સકદાગામિમગ્ગવજ્ઝો માનો અત્થિ, તં માનં પજહતીતિ સમ્માદિટ્ઠિ. તસ્સેવ સત્તઅકુસલચિત્તસહજાતો સઙ્કપ્પો અત્થિ, તેહેવ ચિત્તેહિ વાચઙ્ગચોપનં અત્થિ, કાયઙ્ગચોપનં અત્થિ, પચ્ચયપરિભોગો અત્થિ, સહજાતવાયામો અત્થિ, અસ્સતિયભાવો અત્થિ, સહજાતચિત્તેકગ્ગતા અત્થિ, એતે મિચ્છાસઙ્કપ્પાદયો નામ. સકદાગામિમગ્ગે સમ્માસઙ્કપ્પાદયો તેસં પહાનેન સમ્માસઙ્કપ્પાદયોતિ વેદિતબ્બા. એવં સકદાગામિમગ્ગે અટ્ઠઙ્ગાનિ સકિચ્ચકાનિ હોન્તિ. સકદાગામિસ્સ અનાગામિમગ્ગવજ્ઝો માનો અત્થિ, સો દિટ્ઠિટ્ઠાને તિટ્ઠતિ. તસ્સેવ સત્તહિ ચિત્તેહિ સહજાતા સઙ્કપ્પાદયો અત્થિ. તેસં પહાનેન અનાગામિમગ્ગે અટ્ઠન્નં અઙ્ગાનં સકિચ્ચકતા વેદિતબ્બા. અનાગામિસ્સ અરહત્તમગ્ગવજ્ઝો માનો અત્થિ, સો દિટ્ઠિટ્ઠાને તિટ્ઠતિ. યાનિ પનસ્સ પઞ્ચ અકુસલચિત્તાનિ, તેહિ સહજાતા સઙ્કપ્પાદયો અત્થિ. તેસં પહાનેન અરહત્તમગ્ગે અટ્ઠન્નં અઙ્ગાનં સકિચ્ચકતા વેદિતબ્બા.
Tattha sammādiṭṭhīti nāmaṃ kathaṃ hotīti? Yathā visaṃ atthi vā hotu mā vā, agado agadotveva vuccati, evaṃ micchādiṭṭhi atthi vā hotu mā vā, ayaṃ sammādiṭṭhi eva nāma. Yadi evaṃ nāmamattamevetaṃ hoti, uparimaggattaye pana sammādiṭṭhiyā kiccābhāvo āpajjati, maggaṅgāni na paripūrenti. Tasmā sammādiṭṭhi sakiccakā kātabbā, maggaṅgāni paripūretabbānīti. Sakiccakā cettha sammādiṭṭhi yathālābhaniyamena dīpetabbā. Uparimaggattayavajjho hi eko māno atthi, so diṭṭhiṭṭhāne tiṭṭhati, sā taṃ mānaṃ pajahatīti sammādiṭṭhi. Sotāpattimaggasmiñhi sammādiṭṭhi micchādiṭṭhiṃ pajahati. Sotāpannassa pana sakadāgāmimaggavajjho māno atthi, taṃ mānaṃ pajahatīti sammādiṭṭhi. Tasseva sattaakusalacittasahajāto saṅkappo atthi, teheva cittehi vācaṅgacopanaṃ atthi, kāyaṅgacopanaṃ atthi, paccayaparibhogo atthi, sahajātavāyāmo atthi, assatiyabhāvo atthi, sahajātacittekaggatā atthi, ete micchāsaṅkappādayo nāma. Sakadāgāmimagge sammāsaṅkappādayo tesaṃ pahānena sammāsaṅkappādayoti veditabbā. Evaṃ sakadāgāmimagge aṭṭhaṅgāni sakiccakāni honti. Sakadāgāmissa anāgāmimaggavajjho māno atthi, so diṭṭhiṭṭhāne tiṭṭhati. Tasseva sattahi cittehi sahajātā saṅkappādayo atthi. Tesaṃ pahānena anāgāmimagge aṭṭhannaṃ aṅgānaṃ sakiccakatā veditabbā. Anāgāmissa arahattamaggavajjho māno atthi, so diṭṭhiṭṭhāne tiṭṭhati. Yāni panassa pañca akusalacittāni, tehi sahajātā saṅkappādayo atthi. Tesaṃ pahānena arahattamagge aṭṭhannaṃ aṅgānaṃ sakiccakatā veditabbā.
ઓળારિકાતિ કાયવચીદ્વારે વીતિક્કમસ્સ પચ્ચયભાવેન થૂલભૂતમ્હા. કામરાગસઞ્ઞોજનાતિ મેથુનરાગસઙ્ખાતા સઞ્ઞોજના. સો હિ કામભવે સઞ્ઞોજેતીતિ સઞ્ઞોજનન્તિ વુચ્ચતિ. પટિઘસઞ્ઞોજનાતિ બ્યાપાદસઞ્ઞોજના. સો હિ આરમ્મણે પટિહઞ્ઞતીતિ પટિઘન્તિ વુચ્ચતિ. તે એવ થામગતટ્ઠેન સન્તાને અનુસેન્તીતિ અનુસયા. અણુસહગતાતિ અણુભૂતા, સુખુમભૂતાતિ અત્થો. તબ્ભાવે હિ એત્થ સહગતસદ્દો. સકદાગામિસ્સ હિ કામરાગબ્યાપાદા દ્વીહિ કારણેહિ અણુભૂતા અધિચ્ચુપ્પત્તિયા ચ પરિયુટ્ઠાનમન્દતાય ચ. તસ્સ હિ બાલપુથુજ્જનસ્સ વિય કિલેસા અભિણ્હં ન ઉપ્પજ્જન્તિ, કદાચિ કરહચિ ઉપ્પજ્જન્તિ. ઉપ્પજ્જમાના ચ બાલપુથુજ્જનસ્સ વિય મદ્દન્તા ફરન્તા છાદેન્તા અન્ધઅન્ધં કરોન્તા ન ઉપ્પજ્જન્તિ, દ્વીહિ પન મગ્ગેહિ પહીનત્તા મન્દમન્દા તનુકાકારા હુત્વા ઉપ્પજ્જન્તિ, વીતિક્કમં પાપેતું સમત્થા ન હોન્તિ. એવં તનુભૂતા અનાગામિમગ્ગેન પહીયન્તિ રૂપરાગાતિ રૂપભવે છન્દરાગા. અરૂપરાગાતિ અરૂપભવે છન્દરાગા. માનાતિ ઉન્નતિલક્ખણા. ઉદ્ધચ્ચાતિ અવૂપસમલક્ખણા. અવિજ્જાયાતિ અન્ધલક્ખણાય. ભવરાગાનુસયાતિ રૂપરાગારૂપરાગવસેન પવત્તભવરાગાનુસયા.
Oḷārikāti kāyavacīdvāre vītikkamassa paccayabhāvena thūlabhūtamhā. Kāmarāgasaññojanāti methunarāgasaṅkhātā saññojanā. So hi kāmabhave saññojetīti saññojananti vuccati. Paṭighasaññojanāti byāpādasaññojanā. So hi ārammaṇe paṭihaññatīti paṭighanti vuccati. Te eva thāmagataṭṭhena santāne anusentīti anusayā. Aṇusahagatāti aṇubhūtā, sukhumabhūtāti attho. Tabbhāve hi ettha sahagatasaddo. Sakadāgāmissa hi kāmarāgabyāpādā dvīhi kāraṇehi aṇubhūtā adhiccuppattiyā ca pariyuṭṭhānamandatāya ca. Tassa hi bālaputhujjanassa viya kilesā abhiṇhaṃ na uppajjanti, kadāci karahaci uppajjanti. Uppajjamānā ca bālaputhujjanassa viya maddantā pharantā chādentā andhaandhaṃ karontā na uppajjanti, dvīhi pana maggehi pahīnattā mandamandā tanukākārā hutvā uppajjanti, vītikkamaṃ pāpetuṃ samatthā na honti. Evaṃ tanubhūtā anāgāmimaggena pahīyanti rūparāgāti rūpabhave chandarāgā. Arūparāgāti arūpabhave chandarāgā. Mānāti unnatilakkhaṇā. Uddhaccāti avūpasamalakkhaṇā. Avijjāyāti andhalakkhaṇāya. Bhavarāgānusayāti rūparāgārūparāgavasena pavattabhavarāgānusayā.
૬૨. ઇદાનિ મગ્ગઞાણસંવણ્ણનં કરોન્તો અજાતં ઝાપેતીતિઆદિમાહ. તત્થ ચ અજાતં ઝાપેતિ જાતેન, ઝાનં તેન પવુચ્ચતીતિ અત્તનો સન્તાને પાતુભૂતેન તેન તેન લોકુત્તરજ્ઝાનેન તંસમઙ્ગીપુગ્ગલો અજાતમેવ તં તં કિલેસં ઝાપેતિ દહતિ સમુચ્છિન્દતિ, તેન કારણેન તં લોકુત્તરં ઝાનન્તિ પવુચ્ચતીતિ અત્થો. ઝાનવિમોક્ખે કુસલતાતિ તસ્મિં અરિયમગ્ગસમ્પયુત્તે વિતક્કાદિકે ઝાને ચ વિમોક્ખસઙ્ખાતે અરિયમગ્ગે ચ અસમ્મોહવસેન કુસલતાય પઠમમગ્ગેનેવ પહીનાસુ નાનાદિટ્ઠીસુ ન કમ્પતિ. ઝાનં નામ દુવિધં આરમ્મણૂપનિજ્ઝાનઞ્ચ લક્ખણૂપનિજ્ઝાનઞ્ચ. લોકિયપઠમજ્ઝાનાદિકં કસિણાદિઆરમ્મણૂપનિજ્ઝાનટ્ઠેન ઝાનં, વિપસ્સનાસઙ્ખારાનં સભાવસામઞ્ઞલક્ખણૂપનિજ્ઝાનટ્ઠેન ઝાનં, લોકુત્તરં નિબ્બાને તથલક્ખણૂપનિજ્ઝાનટ્ઠેન ઝાનં. ઇધ પન ગોત્રભુનાપિ સાધારણં લક્ખણૂપનિજ્ઝાનટ્ઠં અનામસિત્વા અસાધારણેન કિલેસઝાપનટ્ઠેન ઝાનં વુત્તં. વિમોક્ખટ્ઠો પનેત્થ નિબ્બાનારમ્મણે સુટ્ઠુ અધિમુચ્ચનટ્ઠો કિલેસેહિ ચ સુટ્ઠુ મુચ્ચનટ્ઠો.
62. Idāni maggañāṇasaṃvaṇṇanaṃ karonto ajātaṃ jhāpetītiādimāha. Tattha ca ajātaṃ jhāpeti jātena, jhānaṃ tena pavuccatīti attano santāne pātubhūtena tena tena lokuttarajjhānena taṃsamaṅgīpuggalo ajātameva taṃ taṃ kilesaṃ jhāpeti dahati samucchindati, tena kāraṇena taṃ lokuttaraṃ jhānanti pavuccatīti attho. Jhānavimokkhe kusalatāti tasmiṃ ariyamaggasampayutte vitakkādike jhāne ca vimokkhasaṅkhāte ariyamagge ca asammohavasena kusalatāya paṭhamamaggeneva pahīnāsu nānādiṭṭhīsu na kampati. Jhānaṃ nāma duvidhaṃ ārammaṇūpanijjhānañca lakkhaṇūpanijjhānañca. Lokiyapaṭhamajjhānādikaṃ kasiṇādiārammaṇūpanijjhānaṭṭhena jhānaṃ, vipassanāsaṅkhārānaṃ sabhāvasāmaññalakkhaṇūpanijjhānaṭṭhena jhānaṃ, lokuttaraṃ nibbāne tathalakkhaṇūpanijjhānaṭṭhena jhānaṃ. Idha pana gotrabhunāpi sādhāraṇaṃ lakkhaṇūpanijjhānaṭṭhaṃ anāmasitvā asādhāraṇena kilesajhāpanaṭṭhena jhānaṃ vuttaṃ. Vimokkhaṭṭho panettha nibbānārammaṇe suṭṭhu adhimuccanaṭṭho kilesehi ca suṭṭhu muccanaṭṭho.
સમાદહિત્વા યથા ચે વિપસ્સતીતિ અપ્પનૂપચારખણિકસમાધીનં અઞ્ઞતરેન સમાધિના પઠમં ચિત્તસમાધાનં કત્વા પચ્છા યથા વિપસ્સતિ ચ. સમુચ્ચયત્થો ચે-સદ્દો વિપસ્સનં સમુચ્ચિનોતિ. વિપસ્સમાનો તથા ચે સમાદહેતિ વિપસ્સના નામેસા લૂખભૂતા નિરસ્સાદા, સમથો ચ નામ સિનિદ્ધભૂતો સઅસ્સાદો. તસ્મા તાય લૂખભૂતં ચિત્તં સિનેહેતું વિપસ્સમાનો તથા ચ સમાદહે. વિપસ્સમાનો પુન સમાધિં પવિસિત્વા ચિત્તસમાધાનઞ્ચ તથેવ કરેય્ય, યથેવ વિપસ્સનન્તિ અત્થો. ઇધ ચે-સદ્દો સમાદહનં સમુચ્ચિનોતિ. ઉભયત્થાપિ ગાથાબન્ધાનુવત્તનેન ચે-કારો કતો, અત્થો પન ચ-કારત્થો એવ. વિપસ્સના ચ સમથો તદા અહૂતિ યસ્મા સમથવિપસ્સનાનં યુગનદ્ધભાવે સતિ અરિયમગ્ગપાતુભાવો હોતિ, તસ્મા અરિયમગ્ગજનનસમત્થત્તા યદા તદુભયસમાયોગો હોતિ, તદા વિપસ્સના ચ સમથો ચ અહુ, સમથવિપસ્સના ભૂતા નામ હોતીતિ અત્થો. તા ચ સમથવિપસ્સના અરિયમગ્ગાભિમુખીકાલે ચ મગ્ગક્ખણે ચ સમાનભાગા યુગનદ્ધા વત્તરે સમાનો સમો ભાગો કોટ્ઠાસો એતેસન્તિ સમાનભાગા, યુગે નદ્ધા વિયાતિ યુગનદ્ધા, અઞ્ઞમઞ્ઞં અનતિવત્તનટ્ઠેન સમધુરા સમબલાતિ અત્થો. વિત્થારો પનસ્સ યુગનદ્ધકથાયં આવિભવિસ્સતિ.
Samādahitvā yathā ce vipassatīti appanūpacārakhaṇikasamādhīnaṃ aññatarena samādhinā paṭhamaṃ cittasamādhānaṃ katvā pacchā yathā vipassati ca. Samuccayattho ce-saddo vipassanaṃ samuccinoti. Vipassamāno tathā ce samādaheti vipassanā nāmesā lūkhabhūtā nirassādā, samatho ca nāma siniddhabhūto saassādo. Tasmā tāya lūkhabhūtaṃ cittaṃ sinehetuṃ vipassamāno tathā ca samādahe. Vipassamāno puna samādhiṃ pavisitvā cittasamādhānañca tatheva kareyya, yatheva vipassananti attho. Idha ce-saddo samādahanaṃ samuccinoti. Ubhayatthāpi gāthābandhānuvattanena ce-kāro kato, attho pana ca-kārattho eva. Vipassanā ca samatho tadā ahūti yasmā samathavipassanānaṃ yuganaddhabhāve sati ariyamaggapātubhāvo hoti, tasmā ariyamaggajananasamatthattā yadā tadubhayasamāyogo hoti, tadā vipassanā ca samatho ca ahu, samathavipassanā bhūtā nāma hotīti attho. Tā ca samathavipassanā ariyamaggābhimukhīkāle ca maggakkhaṇe ca samānabhāgā yuganaddhā vattare samāno samo bhāgo koṭṭhāso etesanti samānabhāgā, yuge naddhā viyāti yuganaddhā, aññamaññaṃ anativattanaṭṭhena samadhurā samabalāti attho. Vitthāro panassa yuganaddhakathāyaṃ āvibhavissati.
દુક્ખા સઙ્ખારા સુખો, નિરોધો ઇતિ દસ્સનં. દુભતો વુટ્ઠિતા પઞ્ઞા, ફસ્સેતિ અમતં પદન્તિ દુક્ખા સઙ્ખારા, સુખો નિરોધો નિબ્બાનન્તિ પટિપન્નસ્સ તતો નિબ્બાનદસ્સનં અરિયમગ્ગઞાણં દુભતો વુટ્ઠિતા પઞ્ઞા નામ. સા એવ ચ પઞ્ઞા અમતં પદં નિબ્બાનં આરમ્મણફુસનેન ફુસતિ, પટિલભતીતિ અત્થો. નિબ્બાનઞ્હિ અતપ્પકટ્ઠેન અમતસદિસન્તિ અમતં, નાસ્સ મતં મરણં વયો અત્થીતિપિ અમતં, પુબ્બભાગતો પટ્ઠાય મહતા ઉસ્સાહેન મહતિયા પટિપદાય પજ્જતિ પટિપજ્જીયતીતિ પદન્તિ વુચ્ચતિ.
Dukkhā saṅkhārā sukho, nirodho iti dassanaṃ. Dubhato vuṭṭhitāpaññā, phasseti amataṃpadanti dukkhā saṅkhārā, sukho nirodho nibbānanti paṭipannassa tato nibbānadassanaṃ ariyamaggañāṇaṃ dubhato vuṭṭhitā paññā nāma. Sā eva ca paññā amataṃ padaṃ nibbānaṃ ārammaṇaphusanena phusati, paṭilabhatīti attho. Nibbānañhi atappakaṭṭhena amatasadisanti amataṃ, nāssa mataṃ maraṇaṃ vayo atthītipi amataṃ, pubbabhāgato paṭṭhāya mahatā ussāhena mahatiyā paṭipadāya pajjati paṭipajjīyatīti padanti vuccati.
વિમોક્ખચરિયં જાનાતીતિ વિમોક્ખપવત્તિં અસમ્મોહવસેન જાનાતિ, પચ્ચવેક્ખણવસેન જાનાતિ. ‘‘દુભતો વુટ્ઠાનો વિમોક્ખો, દુભતો વુટ્ઠાના ચત્તારો વિમોક્ખા, દુભતો વુટ્ઠાનાનં અનુલોમા ચત્તારો વિમોક્ખા, દુભતો વુટ્ઠાનપટિપ્પસ્સદ્ધિ ચત્તારો વિમોક્ખા’’તિ હિ ઉપરિ વિમોક્ખકથાયંયેવ (પટિ॰ મ॰ ૧.૨૦૯ આદયો) આગતા વિમોક્ખચરિયા વેદિતબ્બા. તેસં વિત્થારો તત્થેવ આગતો. નાનત્તેકત્તકોવિદોતિ તેસં વિમોક્ખાનં નાનાભાવે એકભાવે ચ કુસલો. દુભતો વુટ્ઠાનવિમોક્ખવસેન હિ તેસં એકત્તં, ચતુઅરિયમગ્ગવસેન નાનત્તં, એકેકસ્સાપિ વા અરિયમગ્ગસ્સ અનુપસ્સનાભેદેન નાનત્તં, અરિયમગ્ગભાવેન એકત્તં વેદિતબ્બં. દ્વિન્નં ઞાણાનં કુસલતાતિ દસ્સનસઙ્ખાતસ્સ ચ ભાવનાસઙ્ખાતસ્સ ચાતિ ઇમેસં દ્વિન્નં ઞાણાનં કુસલતાય. દસ્સનન્તિ હિ સોતાપત્તિમગ્ગો. સો હિ પઠમં નિબ્બાનદસ્સનતો દસ્સનન્તિ વુત્તો. ગોત્રભુ પન કિઞ્ચાપિ પઠમતરં નિબ્બાનં પસ્સતિ, યથા પન રઞ્ઞો સન્તિકં કેનચિદેવ કરણીયેન આગતો પુરિસો દૂરતોવ રથિકાય ચરન્તં હત્થિક્ખન્ધગતં રાજાનં દિસ્વાપિ ‘‘દિટ્ઠો તે રાજા’’તિ પુટ્ઠો દિસ્વા કત્તબ્બકિચ્ચસ્સ અકતત્તા ‘‘ન પસ્સામી’’તિ આહ, એવમેવ નિબ્બાનં દિસ્વા કત્તબ્બસ્સ કિલેસપ્પહાનસ્સાભાવા ન ‘‘દસ્સન’’ન્તિ વુચ્ચતિ. તઞ્હિ ઞાણં મગ્ગસ્સ આવજ્જનટ્ઠાને તિટ્ઠતિ. ભાવનાતિ સેસમગ્ગત્તયં. તઞ્હિ પઠમમગ્ગેન દિટ્ઠસ્મિંયેવ ધમ્મે ભાવનાવસેન ઉપ્પજ્જતિ, ન અદિટ્ઠપુબ્બં કિઞ્ચિ પસ્સતિ, તસ્મા ‘‘ભાવના’’તિ વુચ્ચતિ. હેટ્ઠા પન ભાવનામગ્ગસ્સ અપરિનિટ્ઠિતત્તા ‘‘દ્વિન્નં ઞાણાન’’ન્તિ અવત્વા સોતાપત્તિસકદાગામિઅનાગામિમગ્ગલાભિનો સન્ધાય ‘‘ઝાનવિમોક્ખે કુસલતા’’તિ વુત્તં, અરહત્તમગ્ગલાભિનો પન ભાવનામગ્ગસ્સ પરિનિટ્ઠિતત્તા ‘‘દ્વિન્નં ઞાણાનં કુસલતા’’તિ વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.
Vimokkhacariyaṃ jānātīti vimokkhapavattiṃ asammohavasena jānāti, paccavekkhaṇavasena jānāti. ‘‘Dubhato vuṭṭhāno vimokkho, dubhato vuṭṭhānā cattāro vimokkhā, dubhato vuṭṭhānānaṃ anulomā cattāro vimokkhā, dubhato vuṭṭhānapaṭippassaddhi cattāro vimokkhā’’ti hi upari vimokkhakathāyaṃyeva (paṭi. ma. 1.209 ādayo) āgatā vimokkhacariyā veditabbā. Tesaṃ vitthāro tattheva āgato. Nānattekattakovidoti tesaṃ vimokkhānaṃ nānābhāve ekabhāve ca kusalo. Dubhato vuṭṭhānavimokkhavasena hi tesaṃ ekattaṃ, catuariyamaggavasena nānattaṃ, ekekassāpi vā ariyamaggassa anupassanābhedena nānattaṃ, ariyamaggabhāvena ekattaṃ veditabbaṃ. Dvinnaṃ ñāṇānaṃ kusalatāti dassanasaṅkhātassa ca bhāvanāsaṅkhātassa cāti imesaṃ dvinnaṃ ñāṇānaṃ kusalatāya. Dassananti hi sotāpattimaggo. So hi paṭhamaṃ nibbānadassanato dassananti vutto. Gotrabhu pana kiñcāpi paṭhamataraṃ nibbānaṃ passati, yathā pana rañño santikaṃ kenacideva karaṇīyena āgato puriso dūratova rathikāya carantaṃ hatthikkhandhagataṃ rājānaṃ disvāpi ‘‘diṭṭho te rājā’’ti puṭṭho disvā kattabbakiccassa akatattā ‘‘na passāmī’’ti āha, evameva nibbānaṃ disvā kattabbassa kilesappahānassābhāvā na ‘‘dassana’’nti vuccati. Tañhi ñāṇaṃ maggassa āvajjanaṭṭhāne tiṭṭhati. Bhāvanāti sesamaggattayaṃ. Tañhi paṭhamamaggena diṭṭhasmiṃyeva dhamme bhāvanāvasena uppajjati, na adiṭṭhapubbaṃ kiñci passati, tasmā ‘‘bhāvanā’’ti vuccati. Heṭṭhā pana bhāvanāmaggassa apariniṭṭhitattā ‘‘dvinnaṃ ñāṇāna’’nti avatvā sotāpattisakadāgāmianāgāmimaggalābhino sandhāya ‘‘jhānavimokkhe kusalatā’’ti vuttaṃ, arahattamaggalābhino pana bhāvanāmaggassa pariniṭṭhitattā ‘‘dvinnaṃ ñāṇānaṃ kusalatā’’ti vuttanti veditabbaṃ.
મગ્ગઞાણનિદ્દેસવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Maggañāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / પટિસમ્ભિદામગ્ગપાળિ • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ૧૧. મગ્ગઞાણનિદ્દેસો • 11. Maggañāṇaniddeso