| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પટિસમ્ભિદામગ્ગ-અટ્ઠકથા • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
(૩) પઞ્ઞાવગ્ગો
(3) Paññāvaggo
૧. મહાપઞ્ઞાકથા
1. Mahāpaññākathā
મહાપઞ્ઞાકથાવણ્ણના
Mahāpaññākathāvaṇṇanā
૧. ઇદાનિ વિસેસતો પઞ્ઞાપદટ્ઠાનભૂતાય સુઞ્ઞકથાય અનન્તરં કથિતાય પઞ્ઞાકથાય અપુબ્બત્થાનુવણ્ણના. તત્થ આદિતો તાવ સત્તસુ અનુપસ્સનાસુ એકેકમૂલકા સત્ત પઞ્ઞા પુચ્છાપુબ્બઙ્ગમં કત્વા નિદ્દિટ્ઠા, પુન સત્તાનુપસ્સનામૂલકા એકેકુત્તરમૂલકા ચ તિસ્સો પઞ્ઞા પુચ્છં અકત્વાવ નિદ્દિટ્ઠા, એવમાદિતો દસપઞ્ઞાપારિપૂરી નિદ્દિટ્ઠા. તત્થ અનિચ્ચાનુપસ્સના તાવ યસ્મા અનિચ્ચતો દિટ્ઠેસુ સઙ્ખારેસુ ‘‘યદનિચ્ચં, તં દુક્ખ’’ન્તિ દુક્ખતો ચ ‘‘યં દુક્ખં, તદનત્તા’’તિ અનત્તતો ચ જવતિ, તસ્મા સા ભાવિતા બહુલીકતા જવનપઞ્ઞં પરિપૂરેતિ. સા હિ સકવિસયેસુ જવતીતિ જવના, જવના ચ સા પઞ્ઞા ચાતિ જવનપઞ્ઞા. દુક્ખાનુપસ્સના સમાધિન્દ્રિયનિસ્સિતત્તા બલવતી હુત્વા પણિધિં નિબ્બિજ્ઝતિ પદાલેતિ, તસ્મા નિબ્બેધિકપઞ્ઞં પરિપૂરેતિ. સા હિ નિબ્બિજ્ઝતીતિ નિબ્બેધિકા, નિબ્બેધિકા ચ સા પઞ્ઞા ચાતિ નિબ્બેધિકપઞ્ઞા. અનત્તાનુપસ્સના સુઞ્ઞતાદસ્સનેન વુદ્ધિપ્પત્તિયા મહત્તપ્પત્તત્તા મહાપઞ્ઞં પરિપૂરેતિ. સા હિ વુદ્ધિપ્પત્તત્તા મહતી ચ સા પઞ્ઞા ચાતિ મહાપઞ્ઞા. નિબ્બિદાનુપસ્સના યસ્મા તિસ્સન્નંયેવ અનુપસ્સનાનં પુરિમતોપિ આસેવનાય બલપ્પત્તાવત્થત્તા સબ્બસઙ્ખારેસુ નિબ્બિન્દનસમત્થા હુત્વા તિક્ખા હોતિ, તસ્મા તિક્ખપઞ્ઞં પરિપૂરેતિ. વિરાગાનુપસ્સનાપિ યસ્મા તિસ્સન્નંયેવ અનુપસ્સનાનં પુરિમતોપિ આસેવનાબલપ્પત્તાનં વુદ્ધતરાવત્થત્તા સબ્બસઙ્ખારેહિ વિરજ્જનસમત્થા હુત્વા વિપુલા હોતિ, તસ્મા વિપુલપઞ્ઞં પરિપૂરેતિ.
1. Idāni visesato paññāpadaṭṭhānabhūtāya suññakathāya anantaraṃ kathitāya paññākathāya apubbatthānuvaṇṇanā. Tattha ādito tāva sattasu anupassanāsu ekekamūlakā satta paññā pucchāpubbaṅgamaṃ katvā niddiṭṭhā, puna sattānupassanāmūlakā ekekuttaramūlakā ca tisso paññā pucchaṃ akatvāva niddiṭṭhā, evamādito dasapaññāpāripūrī niddiṭṭhā. Tattha aniccānupassanā tāva yasmā aniccato diṭṭhesu saṅkhāresu ‘‘yadaniccaṃ, taṃ dukkha’’nti dukkhato ca ‘‘yaṃ dukkhaṃ, tadanattā’’ti anattato ca javati, tasmā sā bhāvitā bahulīkatā javanapaññaṃ paripūreti. Sā hi sakavisayesu javatīti javanā, javanā ca sā paññā cāti javanapaññā. Dukkhānupassanā samādhindriyanissitattā balavatī hutvā paṇidhiṃ nibbijjhati padāleti, tasmā nibbedhikapaññaṃ paripūreti. Sā hi nibbijjhatīti nibbedhikā, nibbedhikā ca sā paññā cāti nibbedhikapaññā. Anattānupassanā suññatādassanena vuddhippattiyā mahattappattattā mahāpaññaṃ paripūreti. Sā hi vuddhippattattā mahatī ca sā paññā cāti mahāpaññā. Nibbidānupassanā yasmā tissannaṃyeva anupassanānaṃ purimatopi āsevanāya balappattāvatthattā sabbasaṅkhāresu nibbindanasamatthā hutvā tikkhā hoti, tasmā tikkhapaññaṃ paripūreti. Virāgānupassanāpi yasmā tissannaṃyeva anupassanānaṃ purimatopi āsevanābalappattānaṃ vuddhatarāvatthattā sabbasaṅkhārehi virajjanasamatthā hutvā vipulā hoti, tasmā vipulapaññaṃ paripūreti.
નિરોધાનુપસ્સનાપિ યસ્મા તિસ્સન્નંયેવ અનુપસ્સનાનં પુરિમતોપિ આસેવનાબલપ્પત્તાનં વુદ્ધતરાવત્થત્તા વયલક્ખણવસેન સબ્બસઙ્ખારાનં નિરોધદસ્સનસમત્થા હુત્વા ગમ્ભીરા હોતિ, તસ્મા ગમ્ભીરપઞ્ઞં પરિપૂરેતિ. નિરોધો હિ ઉત્તાનપઞ્ઞેહિ અલબ્ભનેય્યપતિટ્ઠત્તા ગમ્ભીરો, તસ્મિં ગમ્ભીરે ગાધપ્પત્તા પઞ્ઞાપિ ગમ્ભીરા. પટિનિસ્સગ્ગાનુપસ્સનાપિ યસ્મા તિસ્સન્નંયેવ અનુપસ્સનાનં પુરિમતોપિ આસેવનાબલપ્પત્તાનં વુદ્ધતરાવત્થત્તા વયલક્ખણવસેન સબ્બસઙ્ખારપટિનિસ્સજ્જનસમત્થા હુત્વા અસામન્તા હોતિ, વુદ્ધિપરિયન્તપ્પત્તત્તા છહિ પઞ્ઞાહિ દૂરે હોતીતિ અત્થો. તસ્મા સયં અસામન્તત્તા અસામન્તપઞ્ઞં પરિપૂરેતિ. સા હિ હેટ્ઠિમપઞ્ઞાહિ દૂરત્તા અસામન્તા, અસમીપા વા પઞ્ઞાતિ અસામન્તપઞ્ઞા. પણ્ડિચ્ચં પરિપૂરેન્તીતિ પણ્ડિતભાવં પરિપૂરેન્તિ. યસ્મા યથાવુત્તા સત્ત પઞ્ઞા પરિપુણ્ણા ભાવેત્વા પણ્ડિતલક્ખણપ્પત્તો સિખપ્પત્તવુટ્ઠાનગામિનિવિપસ્સનાસઙ્ખાતેહિ સઙ્ખારુપેક્ખાનુલોમગોત્રભુઞાણેહિ પણ્ડિતો હુત્વા પણ્ડિચ્ચેન સમન્નાગતો હોતિ, તસ્મા ‘‘પણ્ડિચ્ચં પરિપૂરેન્તી’’તિ વુત્તં.
Nirodhānupassanāpi yasmā tissannaṃyeva anupassanānaṃ purimatopi āsevanābalappattānaṃ vuddhatarāvatthattā vayalakkhaṇavasena sabbasaṅkhārānaṃ nirodhadassanasamatthā hutvā gambhīrā hoti, tasmā gambhīrapaññaṃ paripūreti. Nirodho hi uttānapaññehi alabbhaneyyapatiṭṭhattā gambhīro, tasmiṃ gambhīre gādhappattā paññāpi gambhīrā. Paṭinissaggānupassanāpi yasmā tissannaṃyeva anupassanānaṃ purimatopi āsevanābalappattānaṃ vuddhatarāvatthattā vayalakkhaṇavasena sabbasaṅkhārapaṭinissajjanasamatthā hutvā asāmantā hoti, vuddhipariyantappattattā chahi paññāhi dūre hotīti attho. Tasmā sayaṃ asāmantattā asāmantapaññaṃ paripūreti. Sā hi heṭṭhimapaññāhi dūrattā asāmantā, asamīpā vā paññāti asāmantapaññā. Paṇḍiccaṃ paripūrentīti paṇḍitabhāvaṃ paripūrenti. Yasmā yathāvuttā satta paññā paripuṇṇā bhāvetvā paṇḍitalakkhaṇappatto sikhappattavuṭṭhānagāminivipassanāsaṅkhātehi saṅkhārupekkhānulomagotrabhuñāṇehi paṇḍito hutvā paṇḍiccena samannāgato hoti, tasmā ‘‘paṇḍiccaṃ paripūrentī’’ti vuttaṃ.
અટ્ઠ પઞ્ઞાતિ પણ્ડિચ્ચસઙ્ખાતાય પઞ્ઞાય સહ સબ્બા અટ્ઠ પઞ્ઞા. પુથુપઞ્ઞં પરિપૂરેન્તીતિ યસ્મા તેન પણ્ડિચ્ચેન સમન્નાગતો હુત્વા સો પણ્ડિતો ગોત્રભુઞાણાનન્તરં નિબ્બાનં આરમ્મણં કત્વા લોકુત્તરભાવપ્પત્તિયા લોકિયતો પુથુભૂતત્તા વિસુંભૂતત્તા પુથુપઞ્ઞાતિસઙ્ખાતં મગ્ગફલપઞ્ઞં પાપુણાતિ, તસ્મા ‘‘અટ્ઠ પઞ્ઞા પુથુપઞ્ઞં પરિપૂરેન્તી’’તિ વુત્તં.
Aṭṭha paññāti paṇḍiccasaṅkhātāya paññāya saha sabbā aṭṭha paññā. Puthupaññaṃ paripūrentīti yasmā tena paṇḍiccena samannāgato hutvā so paṇḍito gotrabhuñāṇānantaraṃ nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā lokuttarabhāvappattiyā lokiyato puthubhūtattā visuṃbhūtattā puthupaññātisaṅkhātaṃ maggaphalapaññaṃ pāpuṇāti, tasmā ‘‘aṭṭha paññā puthupaññaṃ paripūrentī’’ti vuttaṃ.
ઇમા નવ પઞ્ઞાતિઆદીસુ તસ્સેવ કમેન અધિગતમગ્ગફલસ્સ અરિયપુગ્ગલસ્સ પણીતલોકુત્તરધમ્મોપયોગેન પણીતચિત્તસન્તાનત્તા પહટ્ઠાકારેનેવ ચ પવત્તમાનચિત્તસન્તાનસ્સ ફલાનન્તરં ઓતિણ્ણભવઙ્ગતો વુટ્ઠિતસ્સ મગ્ગપચ્ચવેક્ખણા, તતો ચ ભવઙ્ગં ઓતરિત્વા વુટ્ઠિતસ્સ ફલપચ્ચવેક્ખણા, ઇમિનાવ નયેન પહીનકિલેસપચ્ચવેક્ખણા, અવસિટ્ઠકિલેસપચ્ચવેક્ખણા, નિબ્બાનપચ્ચવેક્ખણાતિ પઞ્ચ પચ્ચવેક્ખણા પવત્તન્તિ. તાસુ પચ્ચવેક્ખણાસુ મગ્ગપચ્ચવેક્ખણા ફલપચ્ચવેક્ખણા ચ પટિભાનપટિસમ્ભિદા હોતિ. કથં? ‘‘યંકિઞ્ચિ પચ્ચયસમ્ભૂતં નિબ્બાનં ભાસિતત્થો વિપાકો કિરિયાતિ ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા અત્થો’’તિ અભિધમ્મે પાળિં અનુગન્ત્વા તદટ્ઠકથાયં વુત્તં. નિબ્બાનસ્સ ચ અત્થત્તા તદારમ્મણં મગ્ગફલઞાણં ‘‘અત્થેસુ ઞાણં અત્થપટિસમ્ભિદા’’તિ (વિભ॰ ૭૧૮; પટિ॰ મ॰ ૧.૧૧૦) વચનતો અત્થપટિસમ્ભિદા હોતિ. તસ્સ અત્થપટિસમ્ભિદાભૂતસ્સ મગ્ગફલઞાણસ્સ પચ્ચવેક્ખણઞાણં ‘‘ઞાણેસુ ઞાણં પટિભાનપટિસમ્ભિદા’’તિ વચનતો પટિભાનપટિસમ્ભિદા હોતિ. સા ચ પચ્ચવેક્ખણપઞ્ઞા હાસાકારેન પવત્તમાનચિત્તસન્તાનસ્સ હાસપઞ્ઞા નામ હોતિ. તસ્મા નવ પઞ્ઞા હાસપઞ્ઞં પરિપૂરેન્તીતિ ચ હાસપઞ્ઞા પટિભાનપટિસમ્ભિદાતિ ચ વુત્તં. સબ્બપ્પકારાપિ પઞ્ઞા તસ્સ તસ્સ અત્થસ્સ પાકટકરણસઙ્ખાતેન પઞ્ઞાપનટ્ઠેન પઞ્ઞા, તેન તેન વા પકારેન ધમ્મે જાનાતીતિ પઞ્ઞા.
Imā nava paññātiādīsu tasseva kamena adhigatamaggaphalassa ariyapuggalassa paṇītalokuttaradhammopayogena paṇītacittasantānattā pahaṭṭhākāreneva ca pavattamānacittasantānassa phalānantaraṃ otiṇṇabhavaṅgato vuṭṭhitassa maggapaccavekkhaṇā, tato ca bhavaṅgaṃ otaritvā vuṭṭhitassa phalapaccavekkhaṇā, imināva nayena pahīnakilesapaccavekkhaṇā, avasiṭṭhakilesapaccavekkhaṇā, nibbānapaccavekkhaṇāti pañca paccavekkhaṇā pavattanti. Tāsu paccavekkhaṇāsu maggapaccavekkhaṇā phalapaccavekkhaṇā ca paṭibhānapaṭisambhidā hoti. Kathaṃ? ‘‘Yaṃkiñci paccayasambhūtaṃ nibbānaṃ bhāsitattho vipāko kiriyāti ime pañca dhammā attho’’ti abhidhamme pāḷiṃ anugantvā tadaṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. Nibbānassa ca atthattā tadārammaṇaṃ maggaphalañāṇaṃ ‘‘atthesu ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā’’ti (vibha. 718; paṭi. ma. 1.110) vacanato atthapaṭisambhidā hoti. Tassa atthapaṭisambhidābhūtassa maggaphalañāṇassa paccavekkhaṇañāṇaṃ ‘‘ñāṇesu ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā’’ti vacanato paṭibhānapaṭisambhidā hoti. Sā ca paccavekkhaṇapaññā hāsākārena pavattamānacittasantānassa hāsapaññā nāma hoti. Tasmā nava paññā hāsapaññaṃ paripūrentīti ca hāsapaññā paṭibhānapaṭisambhidāti ca vuttaṃ. Sabbappakārāpi paññā tassa tassa atthassa pākaṭakaraṇasaṅkhātena paññāpanaṭṭhena paññā, tena tena vā pakārena dhamme jānātīti paññā.
તસ્સાતિ તસ્સ વુત્તપ્પકારસ્સ અરિયપુગ્ગલસ્સ. કરણત્થે સામિવચનં. અત્થવવત્થાનતોતિ યથાવુત્તસ્સ પઞ્ચવિધસ્સ અત્થસ્સ વવત્થાપનવસેન. વુત્તમ્પિ ચેતં સમણકરણીયકથાયં ‘‘હેતુફલં નિબ્બાનં વચનત્થો અથ વિપાકં કિરિયાતિ અત્થે પઞ્ચ પભેદે પઠમન્તપભેદગતં ઞાણ’’ન્તિ. અધિગતા હોતીતિ પટિલદ્ધા હોતિ. સાયેવ પટિલાભસચ્છિકિરિયાય સચ્છિકતા. પટિલાભફસ્સેનેવ ફસ્સિતા પઞ્ઞાય. ધમ્મવવત્થાનતોતિ ‘‘યો કોચિ ફલનિબ્બત્તકો હેતુ અરિયમગ્ગો ભાસિતં કુસલં અકુસલન્તિ ઇમે પઞ્ચ ધમ્મા ધમ્મો’’તિ અભિધમ્મે પાળિયાનુસારેન વુત્તાનં પઞ્ચન્નં ધમ્માનં વવત્થાપનવસેન. વુત્તમ્પિ ચેતં સમણકરણીયકથાયં ‘‘હેતુ અરિયમગ્ગો વચનં કુસલઞ્ચ અકુસલઞ્ચાતિ ધમ્મે પઞ્ચ પભેદે દુતિયન્તપભેદગતં ઞાણ’’ન્તિ. નિરુત્તિવવત્થાનતોતિ તેસં તેસં અત્થધમ્માનં અનુરૂપનિરુત્તીનં વવત્થાપનવસેન. પટિભાનવવત્થાનતોતિ પટિભાનસઙ્ખાતાનં તિણ્ણં પટિસમ્ભિદાઞાણાનં વવત્થાપનવસેન. તસ્સિમાતિ નિગમનવચનમેતં.
Tassāti tassa vuttappakārassa ariyapuggalassa. Karaṇatthe sāmivacanaṃ. Atthavavatthānatoti yathāvuttassa pañcavidhassa atthassa vavatthāpanavasena. Vuttampi cetaṃ samaṇakaraṇīyakathāyaṃ ‘‘hetuphalaṃ nibbānaṃ vacanattho atha vipākaṃ kiriyāti atthe pañca pabhede paṭhamantapabhedagataṃ ñāṇa’’nti. Adhigatā hotīti paṭiladdhā hoti. Sāyeva paṭilābhasacchikiriyāya sacchikatā. Paṭilābhaphasseneva phassitā paññāya. Dhammavavatthānatoti ‘‘yo koci phalanibbattako hetu ariyamaggo bhāsitaṃ kusalaṃ akusalanti ime pañca dhammā dhammo’’ti abhidhamme pāḷiyānusārena vuttānaṃ pañcannaṃ dhammānaṃ vavatthāpanavasena. Vuttampi cetaṃ samaṇakaraṇīyakathāyaṃ ‘‘hetu ariyamaggo vacanaṃ kusalañca akusalañcāti dhamme pañca pabhede dutiyantapabhedagataṃ ñāṇa’’nti. Niruttivavatthānatoti tesaṃ tesaṃ atthadhammānaṃ anurūpaniruttīnaṃ vavatthāpanavasena. Paṭibhānavavatthānatoti paṭibhānasaṅkhātānaṃ tiṇṇaṃ paṭisambhidāñāṇānaṃ vavatthāpanavasena. Tassimāti nigamanavacanametaṃ.
૨. એવં સબ્બસઙ્ગાહકવસેન અનુપસ્સનાનં વિસેસં દસ્સેત્વા ઇદાનિ વત્થુભેદવસેન દસ્સેન્તો રૂપે અનિચ્ચાનુપસ્સનાતિઆદિમાહ. તં હેટ્ઠા વુત્તત્થમેવ. પુન રૂપાદીસુયેવ અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નવસેન જવનપઞ્ઞં દસ્સેતુકામો કેવલં રૂપાદિવસેન ચ અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નરૂપાદિવસેન ચ પુચ્છં કત્વા પુચ્છાકમેનેવ વિસ્સજ્જનં અકાસિ. તત્થ સુદ્ધરૂપાદિવિસ્સજ્જનેસુ પઠમં નિદ્દિટ્ઠા એવ પઞ્ઞા અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નમૂલકેસુ સબ્બવિસ્સજ્જનેસુ તેસુ અતીતાદીસુ જવનવસેન જવનપઞ્ઞાતિ નિદ્દિટ્ઠા.
2. Evaṃ sabbasaṅgāhakavasena anupassanānaṃ visesaṃ dassetvā idāni vatthubhedavasena dassento rūpe aniccānupassanātiādimāha. Taṃ heṭṭhā vuttatthameva. Puna rūpādīsuyeva atītānāgatapaccuppannavasena javanapaññaṃ dassetukāmo kevalaṃ rūpādivasena ca atītānāgatapaccuppannarūpādivasena ca pucchaṃ katvā pucchākameneva vissajjanaṃ akāsi. Tattha suddharūpādivissajjanesu paṭhamaṃ niddiṭṭhā eva paññā atītānāgatapaccuppannamūlakesu sabbavissajjanesu tesu atītādīsu javanavasena javanapaññāti niddiṭṭhā.
૩. પુન અનેકસુત્તન્તપુબ્બઙ્ગમં પઞ્ઞાપભેદં દસ્સેતુકામો પઠમં તાવ સુત્તન્તે ઉદ્દિસિ. તત્થ સપ્પુરિસસંસેવોતિ હેટ્ઠા વુત્તપ્પકારાનં સપ્પુરિસાનં ભજનં. સદ્ધમ્મસ્સવનન્તિ તેસં સપ્પુરિસાનં સન્તિકે સીલાદિપટિપત્તિદીપકસ્સ સદ્ધમ્મવચનસ્સ સવનં. યોનિસોમનસિકારોતિ સુતાનં ધમ્માનં અત્થૂપપરિક્ખણવસેન ઉપાયેન મનસિકારો. ધમ્માનુધમ્મપટિપત્તીતિ લોકુત્તરધમ્મે અનુગતસ્સ સીલાદિપટિપદાધમ્મસ્સ પટિપજ્જનં. પઞ્ઞાપટિલાભાય પઞ્ઞાવુદ્ધિયા પઞ્ઞાવેપુલ્લાય પઞ્ઞાબાહુલ્લાયાતિ ઇમાનિ ચત્તારિ પઞ્ઞાવસેન ભાવવચનાનિ. સેસાનિ દ્વાદસ પુગ્ગલવસેન ભાવવચનાનિ.
3. Puna anekasuttantapubbaṅgamaṃ paññāpabhedaṃ dassetukāmo paṭhamaṃ tāva suttante uddisi. Tattha sappurisasaṃsevoti heṭṭhā vuttappakārānaṃ sappurisānaṃ bhajanaṃ. Saddhammassavananti tesaṃ sappurisānaṃ santike sīlādipaṭipattidīpakassa saddhammavacanassa savanaṃ. Yonisomanasikāroti sutānaṃ dhammānaṃ atthūpaparikkhaṇavasena upāyena manasikāro. Dhammānudhammapaṭipattīti lokuttaradhamme anugatassa sīlādipaṭipadādhammassa paṭipajjanaṃ. Paññāpaṭilābhāyapaññāvuddhiyā paññāvepullāya paññābāhullāyāti imāni cattāri paññāvasena bhāvavacanāni. Sesāni dvādasa puggalavasena bhāvavacanāni.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / પટિસમ્ભિદામગ્ગપાળિ • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ૧. મહાપઞ્ઞાકથા • 1. Mahāpaññākathā
