| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / સારત્થદીપની-ટીકા • Sāratthadīpanī-ṭīkā |
મૂલપઞ્ઞત્તિવણ્ણના
Mūlapaññattivaṇṇanā
૫૫. નિદ્દિસિતબ્બસ્સાતિ વિવરિતબ્બસ્સ પકાસેતબ્બસ્સ. કિલેસેહીતિ અહિરિકાદીહિ કિલેસેહિ. ઇતો પટ્ઠાયાતિ દુટ્ઠુલ્લ-પદતો પટ્ઠાય. તસ્સ કમ્મસ્સાતિ મેથુનધમ્મપટિસેવનસઙ્ખાતસ્સ કમ્મસ્સ. દસ્સનન્તિઆદિ વુત્તનયમેવ. અસ્સાતિ મેથુનધમ્મસ્સ.
55.Niddisitabbassāti vivaritabbassa pakāsetabbassa. Kilesehīti ahirikādīhi kilesehi. Ito paṭṭhāyāti duṭṭhulla-padato paṭṭhāya. Tassa kammassāti methunadhammapaṭisevanasaṅkhātassa kammassa. Dassanantiādi vuttanayameva. Assāti methunadhammassa.
દ્વીહિ દ્વીહિ સમાપજ્જિતબ્બા દ્વયંદ્વયસમાપત્તીતિ આહ ‘‘દ્વયેન દ્વયેન સમાપજ્જિતબ્બતો’’તિ. રાગપરિયુટ્ઠાનેન સદિસભાવપ્પત્તિયા મિથુનાનં ઇદં મેથુનં, મેથુનમેવ ધમ્મો મેથુનધમ્મોતિ આહ ‘‘ઉભિન્નં રત્તાન’’ન્તિઆદિ. તત્થ રત્તાનન્તિ મેથુનરાગેન રત્તાનં. સારત્તાનન્તિ તેનેવ રાગેન અતિવિય રત્તાનં. અવસ્સુતાનન્તિ લોકસ્સાદમિત્તસન્થવવસેન ઉપ્પન્નમેથુનરાગેન તિન્તાનં. પરિયુટ્ઠિતાનન્તિ મેથુનરાગુપ્પત્તિયા પરિયોનદ્ધચિત્તાનં. સદિસાનન્તિ રત્તતાદીહિ સદિસાનં.
Dvīhi dvīhi samāpajjitabbā dvayaṃdvayasamāpattīti āha ‘‘dvayena dvayena samāpajjitabbato’’ti. Rāgapariyuṭṭhānena sadisabhāvappattiyā mithunānaṃ idaṃ methunaṃ, methunameva dhammo methunadhammoti āha ‘‘ubhinnaṃ rattāna’’ntiādi. Tattha rattānanti methunarāgena rattānaṃ. Sārattānanti teneva rāgena ativiya rattānaṃ. Avassutānanti lokassādamittasanthavavasena uppannamethunarāgena tintānaṃ. Pariyuṭṭhitānanti methunarāguppattiyā pariyonaddhacittānaṃ. Sadisānanti rattatādīhi sadisānaṃ.
યસ્મા ‘‘પટિસેવતિ નામા’’તિ પદં માતિકાય નત્થિ, તસ્મા ‘‘પટિસેવતિ નામાતિ કસ્મા ઉદ્ધટ’’ન્તિ યો મઞ્ઞતિ, તસ્સ કારણં દસ્સેન્તો ‘‘પટિસેવેય્યાતિ એત્થ…પે॰… માતિકાપદ’’ન્તિ આહ. ઇત્થિયા નિમિત્તેનાતિ ઇદં ‘‘મગ્ગેન ગચ્છતી’’તિઆદિ વિય દટ્ઠબ્બં. યથા હિ ‘‘મગ્ગેન ગચ્છતી’’તિ વુત્તે ‘‘મગ્ગં ગચ્છતિ, મગ્ગે વા ગચ્છતી’’તિ અયમત્થો લબ્ભતિ, એવં ‘‘ઇત્થિયા નિમિત્તેન પવેસેતી’’તિ વુત્તે ‘‘ઇત્થિયા નિમિત્તં પવેસેતિ, નિમિત્તે વા પવેસેતી’’તિ અયમત્થો લબ્ભતિ. ઇદઞ્ચ યેભુય્યેન પુરિસપયોગદસ્સનત્થં વુત્તં. નિમિત્તં અઙ્ગજાતન્તિ અત્થતો એકં. પવેસનં નામ ન બહિ છુપનમત્તન્તિ આહ ‘‘વાતેન અસમ્ફુટ્ઠે અલ્લોકાસે’’તિ. અબ્ભન્તરઞ્હિ પવેસેન્તો ‘‘પવેસેતી’’તિ વુચ્ચતિ, ન બહિ છુપન્તો. અબ્ભન્તરન્તિ ચ પકતિયા સબ્બસો પિહિતસ્સ નિમિત્તસ્સ વાતેન અસમ્ફુટ્ઠોકાસો વુચ્ચતીતિ.
Yasmā ‘‘paṭisevati nāmā’’ti padaṃ mātikāya natthi, tasmā ‘‘paṭisevati nāmāti kasmā uddhaṭa’’nti yo maññati, tassa kāraṇaṃ dassento ‘‘paṭiseveyyāti ettha…pe… mātikāpada’’nti āha. Itthiyā nimittenāti idaṃ ‘‘maggena gacchatī’’tiādi viya daṭṭhabbaṃ. Yathā hi ‘‘maggena gacchatī’’ti vutte ‘‘maggaṃ gacchati, magge vā gacchatī’’ti ayamattho labbhati, evaṃ ‘‘itthiyā nimittena pavesetī’’ti vutte ‘‘itthiyā nimittaṃ paveseti, nimitte vā pavesetī’’ti ayamattho labbhati. Idañca yebhuyyena purisapayogadassanatthaṃ vuttaṃ. Nimittaṃ aṅgajātanti atthato ekaṃ. Pavesanaṃ nāma na bahi chupanamattanti āha ‘‘vātena asamphuṭṭhe allokāse’’ti. Abbhantarañhi pavesento ‘‘pavesetī’’ti vuccati, na bahi chupanto. Abbhantaranti ca pakatiyā sabbaso pihitassa nimittassa vātena asamphuṭṭhokāso vuccatīti.
ઇદાનિ સબ્બથા લેસોકાસપિદહનત્થં ઇત્થિનિમિત્તે પુરિસનિમિત્તે ચ લબ્ભમાનં પવેસકાલે અઞ્ઞમઞ્ઞં ફસ્સારહં પદેસવિસેસં વિભજિત્વા દસ્સેન્તો ‘‘ઇત્થિનિમિત્તે ચત્તારિ પસ્સાની’’તિઆદિમાહ. વાતેન હિ અસમ્ફુટ્ઠે અલ્લોકાસે યત્થ કત્થચિ એકેનપિ પદેસેન છુપિત્વા પવેસેન્તો ‘‘પવેસેતી’’તિ વુચ્ચતિ. વેમજ્ઝન્તિ યથા ચત્તારિ પસ્સાનિ અસમ્ફુસન્તો પવેસેતિ, એવં કતવિવરસ્સ ઇત્થિનિમિત્તસ્સ હેટ્ઠિમતલં વુચ્ચતિ , પુરિસનિમિત્તે પન મજ્ઝન્તિ અગ્ગકોટિં સન્ધાય વદતિ. ઉપરીતિ અગ્ગકોટિતો ઉપરિભાગપ્પદેસો. ઇદઞ્ચ મજ્ઝેન સમિઞ્જિત્વા પવેસેન્તસ્સ મજ્ઝિમપબ્બસમિઞ્જિતઙ્ગુલિં કત્થચિ પવેસેન્તસ્સ અઙ્ગુલિયા મજ્ઝિમપબ્બપિટ્ઠિસદિસં અઙ્ગજાતસ્સ ઉપરિભાગવેમજ્ઝં સન્ધાય વુત્તં. હેટ્ઠા પવેસેન્તોતિ ઇત્થિનિમિત્તસ્સ હેટ્ઠિમભાગેન છુપન્તં પવેસેન્તો. મજ્ઝેન પવેસેન્તોતિ અબ્ભન્તરતલં છુપિત્વા મજ્ઝેન પવેસેન્તો. કત્થચિ અચ્છુપન્તં પવેસેત્વા નીહરન્તસ્સ હિ નત્થિ પારાજિકં, દુક્કટં પન હોતિ છિન્નસીસવત્થુસ્મિં વટ્ટકતે મુખે અચ્છુપન્તં પવેસેત્વા નીહરન્તસ્સ વિય. મજ્ઝેનેવ છુપન્તં પવેસેન્તોતિ અગ્ગકોટિયા છુપન્તં પવેસેન્તો. મજ્ઝિમપબ્બપિટ્ઠિયા સમિઞ્જિતઙ્ગુલિન્તિ સમ્બન્ધો. અથ વા સમિઞ્જિતઙ્ગુલિં મજ્ઝિમપબ્બપિટ્ઠિયા પવેસેન્તો વિયાતિ યોજેતબ્બં. સઙ્કોચેત્વાતિ નિમિત્તમજ્ઝેન ભિન્દિત્વા. ઉપરિભાગેનાતિ સઙ્કોચિતસ્સ ઉપરિભાગકોટિયા. ઇદાનિ પુરિસનિમિત્તસ્સ હેટ્ઠા વુત્તેસુ છસુ ઠાનેસુ ઉપરીતિ વુત્તટ્ઠાનન્તરસ્સ વસેન વિસું ચત્તારિ પસ્સાનિ ગહેત્વા પુરિસનિમિત્તે દસધા ઠાનભેદં દસ્સેન્તો ‘‘તત્થા’’તિઆદિમાહ. હેટ્ઠા પન વિસું તાનિ અગ્ગહેત્વા ‘‘ચત્તારિ પસ્સાની’’તિ વચનસામઞ્ઞતોપિ વિસું વિસું લબ્ભમાનાનિ એકચ્ચં ગહેત્વા છ ઠાનાનિ વુત્તાનિ. તુલાદણ્ડસદિસં પવેસેન્તસ્સાતિ ઉજુકં પવેસેન્તસ્સ.
Idāni sabbathā lesokāsapidahanatthaṃ itthinimitte purisanimitte ca labbhamānaṃ pavesakāle aññamaññaṃ phassārahaṃ padesavisesaṃ vibhajitvā dassento ‘‘itthinimitte cattāri passānī’’tiādimāha. Vātena hi asamphuṭṭhe allokāse yattha katthaci ekenapi padesena chupitvā pavesento ‘‘pavesetī’’ti vuccati. Vemajjhanti yathā cattāri passāni asamphusanto paveseti, evaṃ katavivarassa itthinimittassa heṭṭhimatalaṃ vuccati , purisanimitte pana majjhanti aggakoṭiṃ sandhāya vadati. Uparīti aggakoṭito uparibhāgappadeso. Idañca majjhena samiñjitvā pavesentassa majjhimapabbasamiñjitaṅguliṃ katthaci pavesentassa aṅguliyā majjhimapabbapiṭṭhisadisaṃ aṅgajātassa uparibhāgavemajjhaṃ sandhāya vuttaṃ. Heṭṭhā pavesentoti itthinimittassa heṭṭhimabhāgena chupantaṃ pavesento. Majjhena pavesentoti abbhantaratalaṃ chupitvā majjhena pavesento. Katthaci acchupantaṃ pavesetvā nīharantassa hi natthi pārājikaṃ, dukkaṭaṃ pana hoti chinnasīsavatthusmiṃ vaṭṭakate mukhe acchupantaṃ pavesetvā nīharantassa viya. Majjheneva chupantaṃ pavesentoti aggakoṭiyā chupantaṃ pavesento. Majjhimapabbapiṭṭhiyā samiñjitaṅgulinti sambandho. Atha vā samiñjitaṅguliṃ majjhimapabbapiṭṭhiyā pavesento viyāti yojetabbaṃ. Saṅkocetvāti nimittamajjhena bhinditvā. Uparibhāgenāti saṅkocitassa uparibhāgakoṭiyā. Idāni purisanimittassa heṭṭhā vuttesu chasu ṭhānesu uparīti vuttaṭṭhānantarassa vasena visuṃ cattāri passāni gahetvā purisanimitte dasadhā ṭhānabhedaṃ dassento ‘‘tatthā’’tiādimāha. Heṭṭhā pana visuṃ tāni aggahetvā ‘‘cattāri passānī’’ti vacanasāmaññatopi visuṃ visuṃ labbhamānāni ekaccaṃ gahetvā cha ṭhānāni vuttāni. Tulādaṇḍasadisaṃ pavesentassāti ujukaṃ pavesentassa.
નિમિત્તે જાતન્તિ અત્તનો નિમિત્તે જાતં. ચમ્મખીલન્તિ નિમિત્તે ઉટ્ઠિતં ચમ્મમેવ. ‘‘ઉણ્ણિગણ્ડો’’તિપિ વદન્તિ. નિમિત્તે જાતમ્પિ ચમ્મખીલાદિ નિમિત્તમેવાતિ આહ ‘‘આપત્તિ પારાજિકસ્સા’’તિ. ‘‘ઉપહતકાયપ્પસાદ’’ન્તિ અવત્વા ‘‘નટ્ઠકાયપ્પસાદ’’ન્તિ વચનં ઉપાદિન્નભાવસ્સ નત્થિતાદસ્સનત્થં. તેનેવાહ – ‘‘મતચમ્મં વા સુક્ખપીળકં વા’’તિ. સતિ હિ ઉપાદિન્નભાવે ઉપહતેપિ કાયપ્પસાદે ઉપહતિન્દ્રિયવત્થુસ્મિં વિય પારાજિકાપત્તિયેવ સિયા, મતચમ્મં પન સુક્ખપીળકઞ્ચ અનુપાદિન્નકં ઉપાદિન્નકેયેવ ચ પારાજિકાપત્તિ. તેનેવાહ ‘‘આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ. ન ચ એવં કરોન્તસ્સ અનાપત્તિ સક્કા વત્તુન્તિ દુક્કટં વુત્તં, ઇત્થિનિમિત્તસ્સ પન નટ્ઠેપિ ઉપાદિન્નભાવે પારાજિકાપત્તિયેવ. મતે અક્ખાયિતે યેભુય્યેન અક્ખાયિતે પારાજિકાપત્તિવચનતો મેથુનસ્સાદેનાતિ ઇમિના કાયસંસગ્ગરાગં નિવત્તેતિ. સતિ હિ કાયસંસગ્ગરાગે સઙ્ઘાદિસેસોવ સિયા, બીજાનિપિ નિમિત્તસઙ્ખ્યં ન ગચ્છન્તીતિ દુક્કટમેવ વુત્તં. ‘‘નિમિત્તેન નિમિત્તં પવેસેતી’’તિ હિ વુત્તં.
Nimitte jātanti attano nimitte jātaṃ. Cammakhīlanti nimitte uṭṭhitaṃ cammameva. ‘‘Uṇṇigaṇḍo’’tipi vadanti. Nimitte jātampi cammakhīlādi nimittamevāti āha ‘‘āpatti pārājikassā’’ti. ‘‘Upahatakāyappasāda’’nti avatvā ‘‘naṭṭhakāyappasāda’’nti vacanaṃ upādinnabhāvassa natthitādassanatthaṃ. Tenevāha – ‘‘matacammaṃ vā sukkhapīḷakaṃ vā’’ti. Sati hi upādinnabhāve upahatepi kāyappasāde upahatindriyavatthusmiṃ viya pārājikāpattiyeva siyā, matacammaṃ pana sukkhapīḷakañca anupādinnakaṃ upādinnakeyeva ca pārājikāpatti. Tenevāha ‘‘āpatti dukkaṭassā’’ti. Na ca evaṃ karontassa anāpatti sakkā vattunti dukkaṭaṃ vuttaṃ, itthinimittassa pana naṭṭhepi upādinnabhāve pārājikāpattiyeva. Mate akkhāyite yebhuyyena akkhāyite pārājikāpattivacanato methunassādenāti iminā kāyasaṃsaggarāgaṃ nivatteti. Sati hi kāyasaṃsaggarāge saṅghādisesova siyā, bījānipi nimittasaṅkhyaṃ na gacchantīti dukkaṭameva vuttaṃ. ‘‘Nimittena nimittaṃ pavesetī’’ti hi vuttaṃ.
ઇદાનિ ઇમિસ્સા મેથુનકથાય અસબ્ભિરૂપત્તા ‘‘ઈદિસં ઠાનં કથેન્તેહિ સુણન્તેહિ ચ એવં પટિપજ્જિતબ્બ’’ન્તિ અનુસાસન્તો ‘‘અયઞ્ચ મેથુનકથા નામા’’તિઆદિમાહ. મેથુનકથાય રાગવુદ્ધિહેતુત્તા હાસવિસયત્તા ચ તદુભયનિવત્તનત્થં પટિકૂલમનસિકારાદીસુ નિયોજેતિ. પટિકૂલમનસિકારેન હિ રાગો નિવત્તતિ, સમણસઞ્ઞાદીસુ પચ્ચુપટ્ઠિતેસુ હાસો નિવત્તતિ. સત્તાનુદ્દયાયાતિ સત્તાનં અપાયદુક્ખાદીહિ અનુરક્ખણત્થં. લોકાનુકમ્પાયાતિ સત્તલોકવિસયાય અનુકમ્પાય.
Idāni imissā methunakathāya asabbhirūpattā ‘‘īdisaṃ ṭhānaṃ kathentehi suṇantehi ca evaṃ paṭipajjitabba’’nti anusāsanto ‘‘ayañca methunakathā nāmā’’tiādimāha. Methunakathāya rāgavuddhihetuttā hāsavisayattā ca tadubhayanivattanatthaṃ paṭikūlamanasikārādīsu niyojeti. Paṭikūlamanasikārena hi rāgo nivattati, samaṇasaññādīsu paccupaṭṭhitesu hāso nivattati. Sattānuddayāyāti sattānaṃ apāyadukkhādīhi anurakkhaṇatthaṃ. Lokānukampāyāti sattalokavisayāya anukampāya.
મુખં અપિધાયાતિ મુખં અપિદહિત્વા, યેન કેનચિ પમાદેન કદાચિ મન્દહાસો ભવેય્ય, તદા ગરુત્તં કુપ્પેય્ય, તસ્મા તાદિસે કાલે ગરુભાવસ્સ અવિકોપનત્થં બીજકેન મુખં પટિચ્છાદેત્વા નિસીદિતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. અથ વા મુખં અપિધાયાતિ મુખં પિદહિત્વાતિ અત્થો. બીજકેન મુખં પટિચ્છાદેત્વા હસમાનેન ન નિસીદિતબ્બન્તિ અયમેત્થ અધિપ્પાયો. દન્તવિદંસકન્તિ દન્તે દસ્સેત્વા વિવરિત્વા ચાતિ અત્થો. ગબ્ભિતેનાતિ સઙ્કોચં અનાપજ્જન્તેન, ઉસ્સાહજાતેનાતિ અત્થો. યદિ હિ ‘‘ઈદિસં નામ અસબ્ભિં કથેમી’’તિ સઙ્કોચં આપજ્જેય્ય, અત્થવિભાવનં ન સિયા, તસ્મા ‘‘તાદિસેન સમ્માસમ્બુદ્ધેનપિ તાવ ઈદિસં કથિતં, કિમઙ્ગં પનાહં કથેમી’’તિ એવં ઉસ્સાહજાતેન કથેતબ્બન્તિ અધિપ્પાયો. સત્થુપટિભાગેનાતિ સત્થુકપ્પેન, સત્થુસદિસેનાતિ અત્થો.
Mukhaṃ apidhāyāti mukhaṃ apidahitvā, yena kenaci pamādena kadāci mandahāso bhaveyya, tadā garuttaṃ kuppeyya, tasmā tādise kāle garubhāvassa avikopanatthaṃ bījakena mukhaṃ paṭicchādetvā nisīditabbanti adhippāyo. Atha vā mukhaṃ apidhāyāti mukhaṃ pidahitvāti attho. Bījakena mukhaṃ paṭicchādetvā hasamānena na nisīditabbanti ayamettha adhippāyo. Dantavidaṃsakanti dante dassetvā vivaritvā cāti attho. Gabbhitenāti saṅkocaṃ anāpajjantena, ussāhajātenāti attho. Yadi hi ‘‘īdisaṃ nāma asabbhiṃ kathemī’’ti saṅkocaṃ āpajjeyya, atthavibhāvanaṃ na siyā, tasmā ‘‘tādisena sammāsambuddhenapi tāva īdisaṃ kathitaṃ, kimaṅgaṃ panāhaṃ kathemī’’ti evaṃ ussāhajātena kathetabbanti adhippāyo. Satthupaṭibhāgenāti satthukappena, satthusadisenāti attho.
મૂલપઞ્ઞત્તિવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Mūlapaññattivaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / વિનયપિટક • Vinayapiṭaka / મહાવિભઙ્ગ • Mahāvibhaṅga / ૧. પઠમપારાજિકં • 1. Paṭhamapārājikaṃ
અટ્ઠકથા • Aṭṭhakathā / વિનયપિટક (અટ્ઠકથા) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / મહાવિભઙ્ગ-અટ્ઠકથા • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / ૧. પઠમપારાજિકં • 1. Paṭhamapārājikaṃ
ટીકા • Tīkā / વિનયપિટક (ટીકા) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / વજિરબુદ્ધિ-ટીકા • Vajirabuddhi-ṭīkā / મૂલપઞ્ઞત્તિકથાવણ્ણના • Mūlapaññattikathāvaṇṇanā
ટીકા • Tīkā / વિનયપિટક (ટીકા) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / વિમતિવિનોદની-ટીકા • Vimativinodanī-ṭīkā / મૂલપઞ્ઞત્તિવણ્ણના • Mūlapaññattivaṇṇanā
