Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પટિસમ્ભિદામગ્ગ-અટ્ઠકથા • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā

    ૧૦. સુઞ્ઞકથા

    10. Suññakathā

    સુઞ્ઞકથાવણ્ણના

    Suññakathāvaṇṇanā

    ૪૬. ઇદાનિ લોકુત્તરબલપરિયોસાનાય બલકથાય અનન્તરં કથિતાય લોકુત્તરસુઞ્ઞતાપરિયોસાનાય સુત્તન્તપુબ્બઙ્ગમાય સુઞ્ઞતાકથાય અપુબ્બત્થાનુવણ્ણના. સુત્તન્તે તાવ અથાતિ વચનોપાદાને નિપાતો. એતેન આયસ્માતિઆદિવચનસ્સ ઉપાદાનં કતં હોતિ. ખોતિ પદપૂરણત્થે નિપાતો. યેન ભગવા તેનુપસઙ્કમીતિ ભુમ્મત્થે કરણવચનં. તસ્મા યત્થ ભગવા, તત્થ ઉપસઙ્કમીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. યેન વા કારણેન ભગવા દેવમનુસ્સેહિ ઉપસઙ્કમિતબ્બો, તેનેવ કારણેન ઉપસઙ્કમીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. કેન ચ કારણેન ભગવા ઉપસઙ્કમિતબ્બો? નાનપ્પકારગુણવિસેસાધિગમાધિપ્પાયેન, સાદુફલૂપભોગાધિપ્પાયેન દિજગણેહિ નિચ્ચફલિતમહારુક્ખો વિય, તેન કારણેન ઉપસઙ્કમીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ઉપસઙ્કમીતિ ચ ગતોતિ વુત્તં હોતિ. ઉપસઙ્કમિત્વાતિ ઉપસઙ્કમનપરિયોસાનદીપનં. અથ વા એવઞ્ચ ગતો તતો આસન્નતરં ઠાનં ભગવતો સમીપસઙ્ખાતં ગન્ત્વાતિપિ વુત્તં હોતિ.

    46. Idāni lokuttarabalapariyosānāya balakathāya anantaraṃ kathitāya lokuttarasuññatāpariyosānāya suttantapubbaṅgamāya suññatākathāya apubbatthānuvaṇṇanā. Suttante tāva athāti vacanopādāne nipāto. Etena āyasmātiādivacanassa upādānaṃ kataṃ hoti. Khoti padapūraṇatthe nipāto. Yena bhagavā tenupasaṅkamīti bhummatthe karaṇavacanaṃ. Tasmā yattha bhagavā, tattha upasaṅkamīti evamettha attho daṭṭhabbo. Yena vā kāraṇena bhagavā devamanussehi upasaṅkamitabbo, teneva kāraṇena upasaṅkamīti evamettha attho daṭṭhabbo. Kena ca kāraṇena bhagavā upasaṅkamitabbo? Nānappakāraguṇavisesādhigamādhippāyena, sāduphalūpabhogādhippāyena dijagaṇehi niccaphalitamahārukkho viya, tena kāraṇena upasaṅkamīti evamettha attho daṭṭhabbo. Upasaṅkamīti ca gatoti vuttaṃ hoti. Upasaṅkamitvāti upasaṅkamanapariyosānadīpanaṃ. Atha vā evañca gato tato āsannataraṃ ṭhānaṃ bhagavato samīpasaṅkhātaṃ gantvātipi vuttaṃ hoti.

    અભિવાદેત્વાતિ પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન વન્દિત્વા. ઇદાનિ યેનટ્ઠેન લોકે અગ્ગપુગ્ગલસ્સ ઉપટ્ઠાનં આગતો, તં પુચ્છિતુકામો દસનખસમોધાનસમુજ્જલં અઞ્જલિં સિરસિ પતિટ્ઠપેત્વા એકમન્તં નિસીદિ. એકમન્તન્તિ ચ ભાવનપુંસકનિદ્દેસો ‘‘વિસમં ચન્દિમસૂરિયા પરિહરન્તી’’તિઆદીસુ (અ॰ નિ॰ ૪.૭૦) વિય. તસ્મા યથા નિસિન્નો એકમન્તં નિસિન્નો હોતિ, તથા નિસીદીતિ એવમેત્થ અત્થો દટ્ઠબ્બો. ભુમ્મત્થે વા એતં ઉપયોગવચનં. નિસીદીતિ નિસજ્જં કપ્પેસિ. પણ્ડિતા હિ દેવમનુસ્સા ગરુટ્ઠાનીયં ઉપસઙ્કમિત્વા આસનકુસલતાય એકમન્તં નિસીદન્તિ, અયઞ્ચ થેરો તેસં અઞ્ઞતરો, તસ્મા એકમન્તં નિસીદિ.

    Abhivādetvāti pañcapatiṭṭhitena vanditvā. Idāni yenaṭṭhena loke aggapuggalassa upaṭṭhānaṃ āgato, taṃ pucchitukāmo dasanakhasamodhānasamujjalaṃ añjaliṃ sirasi patiṭṭhapetvā ekamantaṃ nisīdi. Ekamantanti ca bhāvanapuṃsakaniddeso ‘‘visamaṃ candimasūriyā pariharantī’’tiādīsu (a. ni. 4.70) viya. Tasmā yathā nisinno ekamantaṃ nisinno hoti, tathā nisīdīti evamettha attho daṭṭhabbo. Bhummatthe vā etaṃ upayogavacanaṃ. Nisīdīti nisajjaṃ kappesi. Paṇḍitā hi devamanussā garuṭṭhānīyaṃ upasaṅkamitvā āsanakusalatāya ekamantaṃ nisīdanti, ayañca thero tesaṃ aññataro, tasmā ekamantaṃ nisīdi.

    કથં નિસિન્નો પન એકમન્તં નિસિન્નો હોતીતિ? છ નિસજ્જદોસે વજ્જેત્વા. સેય્યથિદં – અતિદૂરં અચ્ચાસન્નં ઉપરિવાતં ઉન્નતપ્પદેસં અતિસમ્મુખં અતિપચ્છાતિ. અતિદૂરે નિસિન્નો હિ સચે કથેતુકામો હોતિ, ઉચ્ચાસદ્દેન કથેતબ્બં હોતિ. અચ્ચાસન્ને નિસિન્નો સઙ્ઘટ્ટનં કરોતિ. ઉપરિવાતે નિસિન્નો સરીરગન્ધેન બાધતિ. ઉન્નતપ્પદેસે નિસિન્નો અગારવં પકાસેતિ. અતિસમ્મુખા નિસિન્નો સચે દટ્ઠુકામો હોતિ, ચક્ખુના ચક્ખું આહચ્ચ દટ્ઠબ્બં હોતિ. અતિપચ્છા નિસિન્નો સચે દટ્ઠુકામો હોતિ, ગીવં પસારેત્વા દટ્ઠબ્બં હોતિ. તસ્મા અયમ્પિ એતે છ નિસજ્જદોસે વજ્જેત્વા નિસીદિ. તેન વુત્તં ‘‘એકમન્તં નિસીદી’’તિ. એતદવોચાતિ એતં અવોચ.

    Kathaṃ nisinno pana ekamantaṃ nisinno hotīti? Cha nisajjadose vajjetvā. Seyyathidaṃ – atidūraṃ accāsannaṃ uparivātaṃ unnatappadesaṃ atisammukhaṃ atipacchāti. Atidūre nisinno hi sace kathetukāmo hoti, uccāsaddena kathetabbaṃ hoti. Accāsanne nisinno saṅghaṭṭanaṃ karoti. Uparivāte nisinno sarīragandhena bādhati. Unnatappadese nisinno agāravaṃ pakāseti. Atisammukhā nisinno sace daṭṭhukāmo hoti, cakkhunā cakkhuṃ āhacca daṭṭhabbaṃ hoti. Atipacchā nisinno sace daṭṭhukāmo hoti, gīvaṃ pasāretvā daṭṭhabbaṃ hoti. Tasmā ayampi ete cha nisajjadose vajjetvā nisīdi. Tena vuttaṃ ‘‘ekamantaṃ nisīdī’’ti. Etadavocāti etaṃ avoca.

    સુઞ્ઞો લોકો સુઞ્ઞો લોકોતિ, ભન્તે, વુચ્ચતીતિ ઇમસ્મિં સાસને પટિપન્નેહિ તેહિ તેહિ ભિક્ખૂહિ ‘‘સુઞ્ઞો લોકો સુઞ્ઞો લોકો’’તિ કથીયતીતિ અત્થો. તહિં તહિં તાદિસાનં વચનાનં બહુકત્તા તેસં સબ્બેસં સઙ્ગણ્હનત્થં આમેડિતવચનં કતં. એવઞ્હિ વુત્તે સબ્બાનિ તાનિ વચનાનિ સઙ્ગહિતાનિ હોન્તિ. કિત્તાવતાતિ કિત્તકેન પરિમાણેન. નુ-ઇતિ સંસયત્થે નિપાતો. સુઞ્ઞં અત્તેન વા અત્તનિયેન વાતિ ‘‘કારકો વેદકો સયંવસી’’તિ એવં લોકપરિકપ્પિતેન અત્તના ચ અત્તાભાવતોયેવ અત્તનો સન્તકેન પરિક્ખારેન ચ સુઞ્ઞં. સબ્બં ચક્ખાદિ લોકિયં ધમ્મજાતં, તંયેવ લુજ્જનપલુજ્જનટ્ઠેન લોકો નામ. યસ્મા ચ અત્તા ચ એત્થ નત્થિ, અત્તનિયઞ્ચ એત્થ નત્થિ, તસ્મા સુઞ્ઞો લોકોતિ વુચ્ચતીતિ અત્થો. લોકુત્તરોપિ ચ ધમ્મો અત્તત્તનિયેહિ સુઞ્ઞો એવ, પુચ્છાનુરૂપેન પન લોકિયોવ ધમ્મો વુત્તો. સુઞ્ઞોતિ ચ ધમ્મો નત્થીતિ વુત્તં ન હોતિ, તસ્મિં ધમ્મે અત્તત્તનિયસારસ્સ નત્થિભાવો વુત્તો હોતિ. લોકે ચ ‘‘સુઞ્ઞં ઘરં, સુઞ્ઞો ઘટો’’તિ વુત્તે ઘરસ્સ ઘટસ્સ ચ નત્થિભાવો વુત્તો ન હોતિ, તસ્મિં ઘરે ઘટે ચ અઞ્ઞસ્સ નત્થિભાવો વુત્તો હોતિ. ભગવતા ચ ‘‘ઇતિ યઞ્હિ ખો તત્થ ન હોતિ, તેન તં સુઞ્ઞં સમનુપસ્સતિ. યં પન તત્થ અવસિટ્ઠં હોતિ, તં સન્તં ઇદમત્થીતિ પજાનાતી’’તિ અયમેવ અત્થો વુત્તો. તથા ઞાયગન્થે ચ સદ્દગન્થે ચ અયમેવ અત્થો. ઇતિ ઇમસ્મિં સુત્તન્તે અનત્તલક્ખણમેવ કથિતં.

    Suñño loko suñño lokoti, bhante, vuccatīti imasmiṃ sāsane paṭipannehi tehi tehi bhikkhūhi ‘‘suñño loko suñño loko’’ti kathīyatīti attho. Tahiṃ tahiṃ tādisānaṃ vacanānaṃ bahukattā tesaṃ sabbesaṃ saṅgaṇhanatthaṃ āmeḍitavacanaṃ kataṃ. Evañhi vutte sabbāni tāni vacanāni saṅgahitāni honti. Kittāvatāti kittakena parimāṇena. Nu-iti saṃsayatthe nipāto. Suññaṃ attena vā attaniyena vāti ‘‘kārako vedako sayaṃvasī’’ti evaṃ lokaparikappitena attanā ca attābhāvatoyeva attano santakena parikkhārena ca suññaṃ. Sabbaṃ cakkhādi lokiyaṃ dhammajātaṃ, taṃyeva lujjanapalujjanaṭṭhena loko nāma. Yasmā ca attā ca ettha natthi, attaniyañca ettha natthi, tasmā suñño lokoti vuccatīti attho. Lokuttaropi ca dhammo attattaniyehi suñño eva, pucchānurūpena pana lokiyova dhammo vutto. Suññoti ca dhammo natthīti vuttaṃ na hoti, tasmiṃ dhamme attattaniyasārassa natthibhāvo vutto hoti. Loke ca ‘‘suññaṃ gharaṃ, suñño ghaṭo’’ti vutte gharassa ghaṭassa ca natthibhāvo vutto na hoti, tasmiṃ ghare ghaṭe ca aññassa natthibhāvo vutto hoti. Bhagavatā ca ‘‘iti yañhi kho tattha na hoti, tena taṃ suññaṃ samanupassati. Yaṃ pana tattha avasiṭṭhaṃ hoti, taṃ santaṃ idamatthīti pajānātī’’ti ayameva attho vutto. Tathā ñāyaganthe ca saddaganthe ca ayameva attho. Iti imasmiṃ suttante anattalakkhaṇameva kathitaṃ.

    ૪૭. સુત્તન્તનિદ્દેસે સુઞ્ઞસુઞ્ઞન્તિઆદીનિ પઞ્ચવીસતિ માતિકાપદાનિ સુઞ્ઞસમ્બન્ધેન ઉદ્દિસિત્વા તેસં નિદ્દેસો કતો. તત્થ માતિકાય તાવ સુઞ્ઞસઙ્ખાતં સુઞ્ઞં, ન અઞ્ઞેન ઉપપદેન વિસેસિતન્તિ સુઞ્ઞસુઞ્ઞં. અસુકન્તિ અનિદ્દિટ્ઠત્તા ચેત્થ સુઞ્ઞત્તમેવ વા અપેક્ખિત્વા નપુંસકવચનં કતં. એવં સેસેસુપિ. સઙ્ખારોયેવ સેસસઙ્ખારેહિ સુઞ્ઞોતિ સઙ્ખારસુઞ્ઞં. જરાભઙ્ગવસેન વિરૂપો પરિણામો વિપરિણામો, તેન વિપરિણામેન સુઞ્ઞં વિપરિણામસુઞ્ઞં. અગ્ગઞ્ચ તં અત્તત્તનિયેહિ, સબ્બસઙ્ખારેહિ વા સુઞ્ઞઞ્ચાતિ અગ્ગસુઞ્ઞં. લક્ખણમેવ સેસલક્ખણેહિ સુઞ્ઞન્તિ લક્ખણસુઞ્ઞં. નેક્ખમ્માદિના વિક્ખમ્ભનેન સુઞ્ઞં. વિક્ખમ્ભનસુઞ્ઞં. તદઙ્ગસુઞ્ઞાદીસુપિ ચતૂસુ એસેવ નયો. અજ્ઝત્તઞ્ચ તં અત્તત્તનિયાદીહિ સુઞ્ઞઞ્ચાતિ અજ્ઝત્તસુઞ્ઞં. બહિદ્ધા ચ તં અત્તત્તનિયાદીહિ સુઞ્ઞઞ્ચાતિ બહિદ્ધાસુઞ્ઞં. તદુભયં અત્તત્તનિયાદીહિ સુઞ્ઞન્તિ દુભતોસુઞ્ઞં. સમાનો ભાગો એતસ્સાતિ સભાગં, સભાગઞ્ચ તં અત્તત્તનિયાદીહિ સુઞ્ઞઞ્ચાતિ સભાગસુઞ્ઞં, સદિસસુઞ્ઞન્તિ અત્થો. વિગતં સભાગં વિસભાગં, વિસભાગઞ્ચ તં અત્તત્તનિયાદીહિ સુઞ્ઞઞ્ચાતિ વિસભાગસુઞ્ઞં, વિસદિસસુઞ્ઞન્તિ અત્થો. કેસુચિ પોત્થકેસુ સભાગસુઞ્ઞં વિસભાગસુઞ્ઞં નિસ્સરણસુઞ્ઞાનન્તરં લિખિતં. નેક્ખમ્માદિએસના કામચ્છન્દાદિના સુઞ્ઞાતિ એસનાસુઞ્ઞં. પરિગ્ગહસુઞ્ઞાદીસુ તીસુપિ એસેવ નયો. એકારમ્મણે પતિટ્ઠિતત્તા નાનારમ્મણવિક્ખેપાભાવતો એકત્તઞ્ચ તં નાનત્તેન સુઞ્ઞઞ્ચાતિ એકત્તસુઞ્ઞં. તબ્બિપરીતેન નાનત્તઞ્ચ તં એકત્તેન સુઞ્ઞઞ્ચાતિ નાનત્તસુઞ્ઞં. નેક્ખમ્માદિખન્તિ કામચ્છન્દાદિના સુઞ્ઞાતિ ખન્તિસુઞ્ઞં. અધિટ્ઠાનસુઞ્ઞે પરિયોગાહનસુઞ્ઞે ચ એસેવ નયો. પરિયોગહનસુઞ્ઞન્તિપિ પાઠો. સમ્પજાનસ્સાતિ સમ્પજઞ્ઞેન સમન્નાગતસ્સ પરિનિબ્બાયન્તસ્સ અરહતો. પવત્તપરિયાદાનન્તિ અનુપાદાપરિનિબ્બાનં. સબ્બસુઞ્ઞતાનન્તિ સબ્બસુઞ્ઞાનં. પરમત્થસુઞ્ઞન્તિ સબ્બસઙ્ખારાભાવતો ઉત્તમત્થભૂતં સુઞ્ઞં.

    47. Suttantaniddese suññasuññantiādīni pañcavīsati mātikāpadāni suññasambandhena uddisitvā tesaṃ niddeso kato. Tattha mātikāya tāva suññasaṅkhātaṃ suññaṃ, na aññena upapadena visesitanti suññasuññaṃ. Asukanti aniddiṭṭhattā cettha suññattameva vā apekkhitvā napuṃsakavacanaṃ kataṃ. Evaṃ sesesupi. Saṅkhāroyeva sesasaṅkhārehi suññoti saṅkhārasuññaṃ. Jarābhaṅgavasena virūpo pariṇāmo vipariṇāmo, tena vipariṇāmena suññaṃ vipariṇāmasuññaṃ. Aggañca taṃ attattaniyehi, sabbasaṅkhārehi vā suññañcāti aggasuññaṃ. Lakkhaṇameva sesalakkhaṇehi suññanti lakkhaṇasuññaṃ. Nekkhammādinā vikkhambhanena suññaṃ. Vikkhambhanasuññaṃ. Tadaṅgasuññādīsupi catūsu eseva nayo. Ajjhattañca taṃ attattaniyādīhi suññañcāti ajjhattasuññaṃ. Bahiddhā ca taṃ attattaniyādīhi suññañcāti bahiddhāsuññaṃ. Tadubhayaṃ attattaniyādīhi suññanti dubhatosuññaṃ. Samāno bhāgo etassāti sabhāgaṃ, sabhāgañca taṃ attattaniyādīhi suññañcāti sabhāgasuññaṃ, sadisasuññanti attho. Vigataṃ sabhāgaṃ visabhāgaṃ, visabhāgañca taṃ attattaniyādīhi suññañcāti visabhāgasuññaṃ, visadisasuññanti attho. Kesuci potthakesu sabhāgasuññaṃ visabhāgasuññaṃ nissaraṇasuññānantaraṃ likhitaṃ. Nekkhammādiesanā kāmacchandādinā suññāti esanāsuññaṃ. Pariggahasuññādīsu tīsupi eseva nayo. Ekārammaṇe patiṭṭhitattā nānārammaṇavikkhepābhāvato ekattañca taṃ nānattena suññañcāti ekattasuññaṃ. Tabbiparītena nānattañca taṃ ekattena suññañcāti nānattasuññaṃ. Nekkhammādikhanti kāmacchandādinā suññāti khantisuññaṃ. Adhiṭṭhānasuññe pariyogāhanasuññe ca eseva nayo. Pariyogahanasuññantipi pāṭho. Sampajānassāti sampajaññena samannāgatassa parinibbāyantassa arahato. Pavattapariyādānanti anupādāparinibbānaṃ. Sabbasuññatānanti sabbasuññānaṃ. Paramatthasuññanti sabbasaṅkhārābhāvato uttamatthabhūtaṃ suññaṃ.

    ૪૮. માતિકાનિદ્દેસે નિચ્ચેન વાતિ ભઙ્ગં અતિક્કમિત્વા પવત્તમાનસ્સ કસ્સચિ નિચ્ચસ્સ અભાવતો નિચ્ચેન ચ સુઞ્ઞં. ધુવેન વાતિ વિજ્જમાનકાલેપિ પચ્ચયાયત્તવુત્તિતાય થિરસ્સ કસ્સચિ અભાવતો ધુવેન ચ સુઞ્ઞં. સસ્સતેન વાતિ અબ્બોચ્છિન્નસ્સ સબ્બકાલે વિજ્જમાનસ્સ કસ્સચિ અભાવતો સસ્સતેન ચ સુઞ્ઞં. અવિપરિણામધમ્મેન વાતિ જરાભઙ્ગવસેન અવિપરિણામપકતિકસ્સ કસ્સચિ અભાવતો અવિપરિણામધમ્મેન ચ સુઞ્ઞં. સુત્તન્તે અત્તસુઞ્ઞતાય એવ વુત્તાયપિ નિચ્ચસુઞ્ઞતઞ્ચ સુખસુઞ્ઞતઞ્ચ દસ્સેતું ઇધ નિચ્ચેન વાતિઆદીનિપિ વુત્તાનિ. અનિચ્ચસ્સેવ હિ પીળાયોગેન દુક્ખત્તા નિચ્ચસુઞ્ઞતાય વુત્તાય સુખસુઞ્ઞતાપિ વુત્તાવ હોતિ. રૂપાદયો પનેત્થ છ વિસયા, ચક્ખુવિઞ્ઞાણાદીનિ છ વિઞ્ઞાણાનિ, ચક્ખુસમ્ફસ્સાદયો છ ફસ્સા, ચક્ખુસમ્ફસ્સજા વેદનાદયો છ વેદના છ સઙ્ખિત્તાતિ વેદિતબ્બં.

    48. Mātikāniddese niccena vāti bhaṅgaṃ atikkamitvā pavattamānassa kassaci niccassa abhāvato niccena ca suññaṃ. Dhuvena vāti vijjamānakālepi paccayāyattavuttitāya thirassa kassaci abhāvato dhuvena ca suññaṃ. Sassatena vāti abbocchinnassa sabbakāle vijjamānassa kassaci abhāvato sassatena ca suññaṃ. Avipariṇāmadhammena vāti jarābhaṅgavasena avipariṇāmapakatikassa kassaci abhāvato avipariṇāmadhammena ca suññaṃ. Suttante attasuññatāya eva vuttāyapi niccasuññatañca sukhasuññatañca dassetuṃ idha niccena vātiādīnipi vuttāni. Aniccasseva hi pīḷāyogena dukkhattā niccasuññatāya vuttāya sukhasuññatāpi vuttāva hoti. Rūpādayo panettha cha visayā, cakkhuviññāṇādīni cha viññāṇāni, cakkhusamphassādayo cha phassā, cakkhusamphassajā vedanādayo cha vedanā cha saṅkhittāti veditabbaṃ.

    પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારોતિઆદીસુ પુનાતિ અત્તનો કારકં, પૂરેતિ ચસ્સ અજ્ઝાસયં, પુજ્જઞ્ચ ભવં નિબ્બત્તેતીતિ પુઞ્ઞં, અભિસઙ્ખરોતિ વિપાકં કટત્તારૂપઞ્ચાતિ અભિસઙ્ખારો, પુઞ્ઞં અભિસઙ્ખારો પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો. પુઞ્ઞપટિપક્ખતો અપુઞ્ઞં અભિસઙ્ખારો અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો. ન ઇઞ્જં અનેઞ્જં, અનેઞ્જં ભવં અભિસઙ્ખરોતીતિ આનેઞ્જાભિસઙ્ખારો. પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો દાનસીલભાવનાવસેન પવત્તા અટ્ઠ કામાવચરકુસલચેતના, ભાવનાવસેનેવ પવત્તા પઞ્ચ રૂપાવચરકુસલચેતનાતિ તેરસ ચેતના હોન્તિ, અપુઞ્ઞાભિસઙ્ખારો પાણાતિપાતાદિવસેન પવત્તા દ્વાદસ અકુસલચેતના, આનેઞ્જાભિસઙ્ખારો ભાવનાવસેનેવ પવત્તા ચતસ્સો અરૂપાવચરચેતનાતિ તયોપિ સઙ્ખારા એકૂનતિંસ ચેતના હોન્તિ. કાયસઙ્ખારોતિઆદીસુ કાયતો વા પવત્તો, કાયસ્સ વા સઙ્ખારોતિ કાયસઙ્ખારો. વચીસઙ્ખારચિત્તસઙ્ખારેસુપિ એસેવ નયો. અયં તિકો કમ્માયૂહનક્ખણે પુઞ્ઞાભિસઙ્ખારાદીનં દ્વારતો પવત્તિદસ્સનત્થં વુત્તો. કાયવિઞ્ઞત્તિં સમુટ્ઠાપેત્વા હિ કાયદ્વારતો પવત્તા અટ્ઠ કામાવચરકુસલચેતના, દ્વાદસ અકુસલચેતના, અભિઞ્ઞાચેતના ચાતિ એકવીસતિ ચેતના કાયસઙ્ખારો નામ, તા એવ ચ વચીવિઞ્ઞત્તિં સમુટ્ઠાપેત્વા વચીદ્વારતો પવત્તા વચીસઙ્ખારો નામ, મનોદ્વારે પવત્તા પન સબ્બાપિ એકૂનતિંસ ચેતના ચિત્તસઙ્ખારો નામ. અતીતા સઙ્ખારાતિઆદીસુ સબ્બેપિ સઙ્ખતધમ્મા સકક્ખણં પત્વા નિરુદ્ધા અતીતા સઙ્ખારા, સકક્ખણં અપ્પત્તા અનાગતા સઙ્ખારા, સકક્ખણં પત્તા પચ્ચુપ્પન્ના સઙ્ખારાતિ.

    Puññābhisaṅkhārotiādīsu punāti attano kārakaṃ, pūreti cassa ajjhāsayaṃ, pujjañca bhavaṃ nibbattetīti puññaṃ, abhisaṅkharoti vipākaṃ kaṭattārūpañcāti abhisaṅkhāro, puññaṃ abhisaṅkhāro puññābhisaṅkhāro. Puññapaṭipakkhato apuññaṃ abhisaṅkhāro apuññābhisaṅkhāro. Na iñjaṃ aneñjaṃ, aneñjaṃ bhavaṃ abhisaṅkharotīti āneñjābhisaṅkhāro. Puññābhisaṅkhāro dānasīlabhāvanāvasena pavattā aṭṭha kāmāvacarakusalacetanā, bhāvanāvaseneva pavattā pañca rūpāvacarakusalacetanāti terasa cetanā honti, apuññābhisaṅkhāro pāṇātipātādivasena pavattā dvādasa akusalacetanā, āneñjābhisaṅkhāro bhāvanāvaseneva pavattā catasso arūpāvacaracetanāti tayopi saṅkhārā ekūnatiṃsa cetanā honti. Kāyasaṅkhārotiādīsu kāyato vā pavatto, kāyassa vā saṅkhāroti kāyasaṅkhāro. Vacīsaṅkhāracittasaṅkhāresupi eseva nayo. Ayaṃ tiko kammāyūhanakkhaṇe puññābhisaṅkhārādīnaṃ dvārato pavattidassanatthaṃ vutto. Kāyaviññattiṃ samuṭṭhāpetvā hi kāyadvārato pavattā aṭṭha kāmāvacarakusalacetanā, dvādasa akusalacetanā, abhiññācetanā cāti ekavīsati cetanā kāyasaṅkhāro nāma, tā eva ca vacīviññattiṃ samuṭṭhāpetvā vacīdvārato pavattā vacīsaṅkhāro nāma, manodvāre pavattā pana sabbāpi ekūnatiṃsa cetanā cittasaṅkhāro nāma. Atītā saṅkhārātiādīsu sabbepi saṅkhatadhammā sakakkhaṇaṃ patvā niruddhā atītā saṅkhārā, sakakkhaṇaṃ appattā anāgatā saṅkhārā, sakakkhaṇaṃ pattā paccuppannā saṅkhārāti.

    વિપરિણામસુઞ્ઞે પચ્ચુપ્પન્નં દસ્સેત્વા તસ્સ તસ્સ વિપરિણામો સુખેન વત્તું સક્કાતિ પઠમં પચ્ચુપ્પન્નધમ્મા દસ્સિતા. તત્થ જાતં રૂપન્તિ પચ્ચુપ્પન્નં રૂપં. સભાવેન સુઞ્ઞન્તિ એત્થ સયં ભાવો સભાવો, સયમેવ ઉપ્પાદોતિ અત્થો. સતો વા ભાવો સભાવો, અત્તતોયેવ ઉપ્પાદોતિ અત્થો. પચ્ચયાયત્તવુત્તિત્તા પચ્ચયં વિના સયમેવ ભાવો, અત્તતો એવ વા ભાવો એતસ્મિં નત્થીતિ સભાવેન સુઞ્ઞં, સયમેવ ભાવેન, અત્તતો એવ વા ભાવેન સુઞ્ઞન્તિ વુત્તં હોતિ. અથ વા સકસ્સ ભાવો સભાવો. પથવીધાતુઆદીસુ હિ અનેકેસુ રૂપારૂપધમ્મેસુ એકેકો ધમ્મો પરં ઉપાદાય સકો નામ. ભાવોતિ ચ ધમ્મપરિયાયવચનમેતં. એકસ્સ ચ ધમ્મસ્સ અઞ્ઞો ભાવસઙ્ખાતો ધમ્મો નત્થિ, તસ્મા સકસ્સ અઞ્ઞેન ભાવેન સુઞ્ઞં, સકો અઞ્ઞેન ભાવેન સુઞ્ઞોતિ અત્થો. તેન એકસ્સ ધમ્મસ્સ એકસભાવતા વુત્તા હોતિ. અથ વા સભાવેન સુઞ્ઞન્તિ સુઞ્ઞસભાવેનેવ સુઞ્ઞં. કિં વુત્તં હોતિ? સુઞ્ઞસુઞ્ઞતાય એવ સુઞ્ઞં, ન અઞ્ઞાહિ પરિયાયસુઞ્ઞતાહિ સુઞ્ઞન્તિ વુત્તં હોતિ.

    Vipariṇāmasuññe paccuppannaṃ dassetvā tassa tassa vipariṇāmo sukhena vattuṃ sakkāti paṭhamaṃ paccuppannadhammā dassitā. Tattha jātaṃ rūpanti paccuppannaṃ rūpaṃ. Sabhāvena suññanti ettha sayaṃ bhāvo sabhāvo, sayameva uppādoti attho. Sato vā bhāvo sabhāvo, attatoyeva uppādoti attho. Paccayāyattavuttittā paccayaṃ vinā sayameva bhāvo, attato eva vā bhāvo etasmiṃ natthīti sabhāvena suññaṃ, sayameva bhāvena, attato eva vā bhāvena suññanti vuttaṃ hoti. Atha vā sakassa bhāvo sabhāvo. Pathavīdhātuādīsu hi anekesu rūpārūpadhammesu ekeko dhammo paraṃ upādāya sako nāma. Bhāvoti ca dhammapariyāyavacanametaṃ. Ekassa ca dhammassa añño bhāvasaṅkhāto dhammo natthi, tasmā sakassa aññena bhāvena suññaṃ, sako aññena bhāvena suññoti attho. Tena ekassa dhammassa ekasabhāvatā vuttā hoti. Atha vā sabhāvena suññanti suññasabhāveneva suññaṃ. Kiṃ vuttaṃ hoti? Suññasuññatāya eva suññaṃ, na aññāhi pariyāyasuññatāhi suññanti vuttaṃ hoti.

    સચે પન કેચિ વદેય્યું ‘‘સકો ભાવો સભાવો, તેન સભાવેન સુઞ્ઞ’’ન્તિ. કિં વુત્તં હોતિ? ભાવોતિ ધમ્મો, સો પરં ઉપાદાય સપદેન વિસેસિતો સભાવો નામ હોતિ. ધમ્મસ્સ કસ્સચિ અવિજ્જમાનત્તા ‘‘જાતં રૂપં સભાવેન સુઞ્ઞ’’ન્તિ રૂપસ્સ અવિજ્જમાનતા વુત્તા હોતીતિ. એવં સતિ ‘‘જાતં રૂપ’’ન્તિવચનેન વિરુજ્ઝતિ. ન હિ ઉપ્પાદરહિતં જાતં નામ હોતિ. નિબ્બાનઞ્હિ ઉપ્પાદરહિતં, તં જાતં નામ ન હોતિ, જાતિજરામરણાનિ ચ ઉપ્પાદરહિતાનિ જાતાનિ નામ ન હોન્તિ. તેનેવેત્થ ‘‘જાતા જાતિ સભાવેન સુઞ્ઞા , જાતં જરામરણં સભાવેન સુઞ્ઞ’’ન્તિ એવં અનુદ્ધરિત્વા ભવમેવ અવસાનં કત્વા નિદ્દિટ્ઠં. યદિ ઉપ્પાદરહિતસ્સાપિ ‘‘જાત’’ન્તિવચનં યુજ્જેય્ય, ‘‘જાતા જાતિ, જાતં જરામરણ’’ન્તિ વત્તબ્બં ભવેય્ય. યસ્મા ઉપ્પાદરહિતેસુ જાતિજરામરણેસુ ‘‘જાત’’ન્તિવચનં ન વુત્તં, તસ્મા ‘‘સભાવેન સુઞ્ઞં અવિજ્જમાન’’ન્તિ વચનં અવિજ્જમાનસ્સ ઉપ્પાદરહિતત્તા ‘‘જાત’’ન્તિવચનેન વિરુજ્ઝતિ. અવિજ્જમાનસ્સ ચ ‘‘સુઞ્ઞ’’ન્તિવચનં હેટ્ઠા વુત્તેન લોકવચનેન ચ ભગવતો વચનેન ચ ઞાયસદ્દગન્થવચનેન ચ વિરુજ્ઝતિ, અનેકાહિ ચ યુત્તીહિ વિરુજ્ઝતિ, તસ્મા તં વચનં કચવરમિવ છડ્ડિતબ્બં. ‘‘યં, ભિક્ખવે, અત્થિસમ્મતં લોકે પણ્ડિતાનં, અહમ્પિ તં અત્થીતિ વદામિ. યં, ભિક્ખવે, નત્થિસમ્મતં લોકે પણ્ડિતાનં, અહમ્પિ તં નત્થીતિ વદામિ. કિઞ્ચ, ભિક્ખવે, અત્થિસમ્મતં લોકે પણ્ડિતાનં, યમહં અત્થીતિ વદામિ? રૂપં, ભિક્ખવે, અનિચ્ચં દુક્ખં વિપરિણામધમ્મં અત્થિસમ્મતં લોકે પણ્ડિતાનં, અહમ્પિ તં અત્થીતિ વદામી’’તિઆદીહિ (સં॰ નિ॰ ૩.૯૪) અનેકેહિ બુદ્ધવચનપ્પમાણેહિ અનેકાહિ ચ યુત્તીહિ ધમ્મા સકક્ખણે વિજ્જમાના એવાતિ નિટ્ઠમેત્થ ગન્તબ્બં.

    Sace pana keci vadeyyuṃ ‘‘sako bhāvo sabhāvo, tena sabhāvena suñña’’nti. Kiṃ vuttaṃ hoti? Bhāvoti dhammo, so paraṃ upādāya sapadena visesito sabhāvo nāma hoti. Dhammassa kassaci avijjamānattā ‘‘jātaṃ rūpaṃ sabhāvena suñña’’nti rūpassa avijjamānatā vuttā hotīti. Evaṃ sati ‘‘jātaṃ rūpa’’ntivacanena virujjhati. Na hi uppādarahitaṃ jātaṃ nāma hoti. Nibbānañhi uppādarahitaṃ, taṃ jātaṃ nāma na hoti, jātijarāmaraṇāni ca uppādarahitāni jātāni nāma na honti. Tenevettha ‘‘jātā jāti sabhāvena suññā , jātaṃ jarāmaraṇaṃ sabhāvena suñña’’nti evaṃ anuddharitvā bhavameva avasānaṃ katvā niddiṭṭhaṃ. Yadi uppādarahitassāpi ‘‘jāta’’ntivacanaṃ yujjeyya, ‘‘jātā jāti, jātaṃ jarāmaraṇa’’nti vattabbaṃ bhaveyya. Yasmā uppādarahitesu jātijarāmaraṇesu ‘‘jāta’’ntivacanaṃ na vuttaṃ, tasmā ‘‘sabhāvena suññaṃ avijjamāna’’nti vacanaṃ avijjamānassa uppādarahitattā ‘‘jāta’’ntivacanena virujjhati. Avijjamānassa ca ‘‘suñña’’ntivacanaṃ heṭṭhā vuttena lokavacanena ca bhagavato vacanena ca ñāyasaddaganthavacanena ca virujjhati, anekāhi ca yuttīhi virujjhati, tasmā taṃ vacanaṃ kacavaramiva chaḍḍitabbaṃ. ‘‘Yaṃ, bhikkhave, atthisammataṃ loke paṇḍitānaṃ, ahampi taṃ atthīti vadāmi. Yaṃ, bhikkhave, natthisammataṃ loke paṇḍitānaṃ, ahampi taṃ natthīti vadāmi. Kiñca, bhikkhave, atthisammataṃ loke paṇḍitānaṃ, yamahaṃ atthīti vadāmi? Rūpaṃ, bhikkhave, aniccaṃ dukkhaṃ vipariṇāmadhammaṃ atthisammataṃ loke paṇḍitānaṃ, ahampi taṃ atthīti vadāmī’’tiādīhi (saṃ. ni. 3.94) anekehi buddhavacanappamāṇehi anekāhi ca yuttīhi dhammā sakakkhaṇe vijjamānā evāti niṭṭhamettha gantabbaṃ.

    વિગતં રૂપન્તિ ઉપ્પજ્જિત્વા ભઙ્ગં પત્વા નિરુદ્ધં અતીતં રૂપં. વિપરિણતઞ્ચેવ સુઞ્ઞઞ્ચાતિ જરાભઙ્ગવસેન વિરૂપં પરિણામં પત્તઞ્ચ વત્તમાનસ્સેવ વિપરિણામસબ્ભાવતો અતીતસ્સ વિપરિણામાભાવતો તેન વિપરિણામેન સુઞ્ઞઞ્ચાતિ અત્થો. જાતા વેદનાતિઆદીસુપિ એસેવ નયો. જાતિજરામરણં પન અનિપ્ફન્નત્તા સકભાવેન અનુપલબ્ભનીયતો ઇધ ન યુજ્જતિ, તસ્મા ‘‘જાતા જાતિ, જાતં જરામરણ’’ન્તિઆદિકે દ્વે નયે પહાય ભવાદિકમેવ નયં પરિયોસાનં કત્વા ઠપિતં.

    Vigataṃ rūpanti uppajjitvā bhaṅgaṃ patvā niruddhaṃ atītaṃ rūpaṃ. Vipariṇatañceva suññañcāti jarābhaṅgavasena virūpaṃ pariṇāmaṃ pattañca vattamānasseva vipariṇāmasabbhāvato atītassa vipariṇāmābhāvato tena vipariṇāmena suññañcāti attho. Jātā vedanātiādīsupi eseva nayo. Jātijarāmaraṇaṃ pana anipphannattā sakabhāvena anupalabbhanīyato idha na yujjati, tasmā ‘‘jātā jāti, jātaṃ jarāmaraṇa’’ntiādike dve naye pahāya bhavādikameva nayaṃ pariyosānaṃ katvā ṭhapitaṃ.

    અગ્ગન્તિ અગ્ગે ભવં. સેટ્ઠન્તિ અતિવિય પસંસનીયં. વિસિટ્ઠન્તિ અતિસયભૂતં. વિસેટ્ઠન્તિપિ પાઠો. તિધાપિ પસત્થં નિબ્બાનં સમ્માપટિપદાય પટિપજ્જિતબ્બતો પદં નામ. યદિદન્તિ યં ઇદં. ઇદાનિ વત્તબ્બં નિબ્બાનં નિદસ્સેતિ. યસ્મા નિબ્બાનં આગમ્મ સબ્બસઙ્ખારાનં સમથો હોતિ, ખન્ધૂપધિકિલેસૂપધિઅભિસઙ્ખારૂપધિકામગુણૂપધિસઙ્ખાતાનં ઉપધીનં પટિનિસ્સગ્ગો હોતિ, તણ્હાનં ખયો વિરાગો નિરોધો ચ હોતિ, તસ્મા સબ્બસઙ્ખારસમથો સબ્બૂપધિપટિનિસ્સગ્ગો તણ્હક્ખયો વિરાગો નિરોધોતિ વુચ્ચતિ. નિબ્બાનન્તિ સભાવલક્ખણેન નિગમિતં.

    Agganti agge bhavaṃ. Seṭṭhanti ativiya pasaṃsanīyaṃ. Visiṭṭhanti atisayabhūtaṃ. Viseṭṭhantipi pāṭho. Tidhāpi pasatthaṃ nibbānaṃ sammāpaṭipadāya paṭipajjitabbato padaṃ nāma. Yadidanti yaṃ idaṃ. Idāni vattabbaṃ nibbānaṃ nidasseti. Yasmā nibbānaṃ āgamma sabbasaṅkhārānaṃ samatho hoti, khandhūpadhikilesūpadhiabhisaṅkhārūpadhikāmaguṇūpadhisaṅkhātānaṃ upadhīnaṃ paṭinissaggo hoti, taṇhānaṃ khayo virāgo nirodho ca hoti, tasmā sabbasaṅkhārasamatho sabbūpadhipaṭinissaggotaṇhakkhayo virāgo nirodhoti vuccati. Nibbānanti sabhāvalakkhaṇena nigamitaṃ.

    લક્ખણેસુ હિ ‘‘તીણિમાનિ, ભિક્ખવે, બાલસ્સ બાલલક્ખણાનિ બાલનિમિત્તાનિ બાલાપદાનાનિ. કતમાનિ તીણિ? ઇધ, ભિક્ખવે, બાલો દુચ્ચિન્તિતચિન્તી ચ હોતિ દુબ્ભાસિતભાસી ચ દુક્કટકમ્મકારી ચ. ઇમાનિ ખો, ભિક્ખવે, તીણિ બાલસ્સ બાલલક્ખણાનિ બાલનિમિત્તાનિ બાલાપદાનાની’’તિ (અ॰ નિ॰ ૩.૩; મ॰ નિ॰ ૩.૨૪૬) વુત્તં. પણ્ડિતેહિ બાલસ્સ બાલોતિ સલ્લક્ખણતો તિવિધં બાલલક્ખણં. ‘‘તીણિમાનિ, ભિક્ખવે, પણ્ડિતસ્સ પણ્ડિતલક્ખણાનિ પણ્ડિતનિમિત્તાનિ પણ્ડિતાપદાનાનિ. કતમાનિ તીણિ? ઇધ, ભિક્ખવે, પણ્ડિતો સુચિન્તિતચિન્તી ચ હોતિ સુભાસિતભાસી ચ સુકતકમ્મકારી ચ. ઇમાનિ ખો, ભિક્ખવે, તીણિ પણ્ડિતસ્સ પણ્ડિતલક્ખણાનિ પણ્ડિતનિમિત્તાનિ પણ્ડિતાપદાનાની’’તિ (અ॰ નિ॰ ૩.૩; મ॰ નિ॰ ૩.૨૫૩) વુત્તં. પણ્ડિતેહિ પણ્ડિતસ્સ પણ્ડિતોતિ સલ્લક્ખણતો તિવિધં પણ્ડિતલક્ખણં.

    Lakkhaṇesu hi ‘‘tīṇimāni, bhikkhave, bālassa bālalakkhaṇāni bālanimittāni bālāpadānāni. Katamāni tīṇi? Idha, bhikkhave, bālo duccintitacintī ca hoti dubbhāsitabhāsī ca dukkaṭakammakārī ca. Imāni kho, bhikkhave, tīṇi bālassa bālalakkhaṇāni bālanimittāni bālāpadānānī’’ti (a. ni. 3.3; ma. ni. 3.246) vuttaṃ. Paṇḍitehi bālassa bāloti sallakkhaṇato tividhaṃ bālalakkhaṇaṃ. ‘‘Tīṇimāni, bhikkhave, paṇḍitassa paṇḍitalakkhaṇāni paṇḍitanimittāni paṇḍitāpadānāni. Katamāni tīṇi? Idha, bhikkhave, paṇḍito sucintitacintī ca hoti subhāsitabhāsī ca sukatakammakārī ca. Imāni kho, bhikkhave, tīṇi paṇḍitassa paṇḍitalakkhaṇāni paṇḍitanimittāni paṇḍitāpadānānī’’ti (a. ni. 3.3; ma. ni. 3.253) vuttaṃ. Paṇḍitehi paṇḍitassa paṇḍitoti sallakkhaṇato tividhaṃ paṇḍitalakkhaṇaṃ.

    ‘‘તીણિમાનિ, ભિક્ખવે, સઙ્ખતસ્સ સઙ્ખતલક્ખણાનિ. કતમાનિ તીણિ? ઉપ્પાદો પઞ્ઞાયતિ, વયો પઞ્ઞાયતિ, ઠિતસ્સ અઞ્ઞથત્તં પઞ્ઞાયતિ. ઇમાનિ ખો, ભિક્ખવે, તીણિ સઙ્ખતસ્સ સઙ્ખતલક્ખણાની’’તિ (અ॰ નિ॰ ૩.૪૭-૪૮) વુત્તં. ઉપ્પાદો એવ સઙ્ખતમિતિ લક્ખણન્તિ સઙ્ખતલક્ખણં. એવમિતરદ્વયેપિ અત્થો વેદિતબ્બો. ઇમિના ઉપ્પાદક્ખણે સેસદ્વિન્નં, ઠિતિક્ખણે સેસદ્વિન્નં, ભઙ્ગક્ખણે ચ સેસદ્વિન્નં અભાવો દસ્સિતો. યં પનેત્થ પેય્યાલમુખેન જાતિયા ચ જરામરણસ્સ ચ ઉપ્પાદાદિલક્ખણં વુત્તં, તં વિપરિણામસુઞ્ઞતાય જાતિજરામરણાનિ હિત્વા ભવપરિયોસાનસ્સેવ નયસ્સ વચનેન ચ ઉપ્પાદાદીનં ઉપ્પાદાદિઅવચનસમયેન ચ વિરુજ્ઝતિ. લક્ખણસોતે પતિતત્તા પન સોતપતિતં કત્વા લિખિતન્તિ વેદિતબ્બં. યથા ચ અભિધમ્મે (ધ॰ સ॰ ૫૬૨-૫૬૫) અહેતુકવિપાકમનોધાતુમનોવિઞ્ઞાણધાતૂનં સઙ્ગહવારે લબ્ભમાનમ્પિ ઝાનઙ્ગં પઞ્ચવિઞ્ઞાણસોતે પતિત્વા ગતન્તિ ન ઉદ્ધટન્તિ વુત્તં, એવમિધાપિ સોતપતિતતા વેદિતબ્બા. અથ વા જાતિજરામરણવન્તાનં સઙ્ખારાનં ઉપ્પાદાદયો ‘‘જાતિજરામરણં અનિચ્ચતો’’તિઆદીસુ (પટિ॰ મ॰ ૧.૭૩; ૨.૪) વિય તેસં વિય કત્વા વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

    ‘‘Tīṇimāni, bhikkhave, saṅkhatassa saṅkhatalakkhaṇāni. Katamāni tīṇi? Uppādo paññāyati, vayo paññāyati, ṭhitassa aññathattaṃ paññāyati. Imāni kho, bhikkhave, tīṇi saṅkhatassa saṅkhatalakkhaṇānī’’ti (a. ni. 3.47-48) vuttaṃ. Uppādo eva saṅkhatamiti lakkhaṇanti saṅkhatalakkhaṇaṃ. Evamitaradvayepi attho veditabbo. Iminā uppādakkhaṇe sesadvinnaṃ, ṭhitikkhaṇe sesadvinnaṃ, bhaṅgakkhaṇe ca sesadvinnaṃ abhāvo dassito. Yaṃ panettha peyyālamukhena jātiyā ca jarāmaraṇassa ca uppādādilakkhaṇaṃ vuttaṃ, taṃ vipariṇāmasuññatāya jātijarāmaraṇāni hitvā bhavapariyosānasseva nayassa vacanena ca uppādādīnaṃ uppādādiavacanasamayena ca virujjhati. Lakkhaṇasote patitattā pana sotapatitaṃ katvā likhitanti veditabbaṃ. Yathā ca abhidhamme (dha. sa. 562-565) ahetukavipākamanodhātumanoviññāṇadhātūnaṃ saṅgahavāre labbhamānampi jhānaṅgaṃ pañcaviññāṇasote patitvā gatanti na uddhaṭanti vuttaṃ, evamidhāpi sotapatitatā veditabbā. Atha vā jātijarāmaraṇavantānaṃ saṅkhārānaṃ uppādādayo ‘‘jātijarāmaraṇaṃ aniccato’’tiādīsu (paṭi. ma. 1.73; 2.4) viya tesaṃ viya katvā vuttanti veditabbaṃ.

    નેક્ખમ્મેન કામચ્છન્દો વિક્ખમ્ભિતો ચેવ સુઞ્ઞો ચાતિ કામચ્છન્દો નેક્ખમ્મેન વિક્ખમ્ભિતો ચેવ નેક્ખમ્મસ્સ તત્થ અભાવતો તેનેવ વિક્ખમ્ભનસઙ્ખાતેન નેક્ખમ્મેન સુઞ્ઞો ચ. એવં સેસેસુપિ યોજના કાતબ્બા. તદઙ્ગપ્પહાનસમુચ્છેદપ્પહાનેસુપિ ચેત્થ તદઙ્ગવસેન ચ સમુચ્છેદવસેન ચ પહીનં દૂરીકતમેવ હોતીતિ ઇમિના દૂરીકરણટ્ઠેન વિક્ખમ્ભનં વુત્તં.

    Nekkhammenakāmacchando vikkhambhito ceva suñño cāti kāmacchando nekkhammena vikkhambhito ceva nekkhammassa tattha abhāvato teneva vikkhambhanasaṅkhātena nekkhammena suñño ca. Evaṃ sesesupi yojanā kātabbā. Tadaṅgappahānasamucchedappahānesupi cettha tadaṅgavasena ca samucchedavasena ca pahīnaṃ dūrīkatameva hotīti iminā dūrīkaraṇaṭṭhena vikkhambhanaṃ vuttaṃ.

    નેક્ખમ્મેન કામચ્છન્દો તદઙ્ગસુઞ્ઞોતિ નેક્ખમ્મેન પહીનો કામચ્છન્દો તેન નેક્ખમ્મસઙ્ખાતેન અઙ્ગેન સુઞ્ઞો. અથ વા યો કોચિ કામચ્છન્દો નેક્ખમ્મસ્સ તત્થ અભાવતો નેક્ખમ્મેન તેન અઙ્ગેન સુઞ્ઞો. એવં સેસેસુપિ યોજના કાતબ્બા. તસ્સ તસ્સ અઙ્ગસ્સ તત્થ તત્થ અભાવમત્તેનેવ ચેત્થ ઉપચારપ્પનાઝાનવસેન ચ વિપસ્સનાવસેન ચ તદઙ્ગસુઞ્ઞતા નિદ્દિટ્ઠા. પહાનદીપકસ્સ વચનસ્સ અભાવેન પન વિવટ્ટનાનુપસ્સનંયેવ પરિયોસાનં કત્વા વિપસ્સના નિદ્દિટ્ઠા, ચત્તારો મગ્ગા ન નિદ્દિટ્ઠા. નેક્ખમ્મેન કામચ્છન્દો સમુચ્છિન્નો ચેવ સુઞ્ઞો ચાતિઆદીસુ વિક્ખમ્ભને વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનવસેન પહીનાનિપિ ચેત્થ સમુદાચારાભાવતો સમુચ્છિન્નાનિ નામ હોન્તીતિ ઇમિના પરિયાયેન સમુચ્છેદો વુત્તો, તંતંસમુચ્છેદકિચ્ચસાધનવસેન વા મગ્ગસમ્પયુત્તનેક્ખમ્માદિવસેન વુત્તન્તિપિ વેદિતબ્બં. પટિપ્પસ્સદ્ધિનિસ્સરણસુઞ્ઞેસુ ચ ઇધ વુત્તનયેનેવ અત્થો વેદિતબ્બો. તદઙ્ગવિક્ખમ્ભનસમુચ્છેદપહાનેસુ પનેત્થ પટિપ્પસ્સદ્ધિમત્તત્તં નિસ્સટમત્તત્તઞ્ચ ગહેત્વા વુત્તં. પઞ્ચસુપિ એતેસુ સુઞ્ઞેસુ નેક્ખમ્માદીનિયેવ વિક્ખમ્ભનતદઙ્ગસમુચ્છેદપટિપ્પસ્સદ્ધિનિસ્સરણનામેન વુત્તાનિ. અજ્ઝત્તન્તિ અજ્ઝત્તભૂતં. બહિદ્ધાતિ બહિદ્ધાભૂતં. દુભતોસુઞ્ઞન્તિ ઉભયસુઞ્ઞં. પચ્ચત્તાદીસુપિ હિ તો-ઇતિવચનં હોતિયેવ.

    Nekkhammenakāmacchando tadaṅgasuññoti nekkhammena pahīno kāmacchando tena nekkhammasaṅkhātena aṅgena suñño. Atha vā yo koci kāmacchando nekkhammassa tattha abhāvato nekkhammena tena aṅgena suñño. Evaṃ sesesupi yojanā kātabbā. Tassa tassa aṅgassa tattha tattha abhāvamatteneva cettha upacārappanājhānavasena ca vipassanāvasena ca tadaṅgasuññatā niddiṭṭhā. Pahānadīpakassa vacanassa abhāvena pana vivaṭṭanānupassanaṃyeva pariyosānaṃ katvā vipassanā niddiṭṭhā, cattāro maggā na niddiṭṭhā. Nekkhammena kāmacchando samucchinno ceva suñño cātiādīsu vikkhambhane vuttanayeneva attho veditabbo. Tadaṅgavikkhambhanavasena pahīnānipi cettha samudācārābhāvato samucchinnāni nāma hontīti iminā pariyāyena samucchedo vutto, taṃtaṃsamucchedakiccasādhanavasena vā maggasampayuttanekkhammādivasena vuttantipi veditabbaṃ. Paṭippassaddhinissaraṇasuññesu ca idha vuttanayeneva attho veditabbo. Tadaṅgavikkhambhanasamucchedapahānesu panettha paṭippassaddhimattattaṃ nissaṭamattattañca gahetvā vuttaṃ. Pañcasupi etesu suññesu nekkhammādīniyeva vikkhambhanatadaṅgasamucchedapaṭippassaddhinissaraṇanāmena vuttāni. Ajjhattanti ajjhattabhūtaṃ. Bahiddhāti bahiddhābhūtaṃ. Dubhatosuññanti ubhayasuññaṃ. Paccattādīsupi hi to-itivacanaṃ hotiyeva.

    છ અજ્ઝત્તિકાયતનાદીનિ છઅજ્ઝત્તિકાયતનાદીનં ભાવેન સભાગાનિ. પરેહિ વિસભાગાનિ. વિઞ્ઞાણકાયાતિઆદીસુ ચેત્થ કાયવચનેન વિઞ્ઞાણાદીનિયેવ વુત્તાનિ. નેક્ખમ્મેસનાદીસુ નેક્ખમ્માદીનિયેવ તદત્થિકેહિ વિઞ્ઞૂહિ એસીયન્તીતિ એસના. અથ વા પુબ્બભાગે નેક્ખમ્માદીનં એસનાપિ કામચ્છન્દાદીહિ સુઞ્ઞા, કિં પન નેક્ખમ્માદીનીતિપિ વુત્તં હોતિ? પરિગ્ગહાદીસુ નેક્ખમ્માદીનિયેવ પુબ્બભાગે એસિતાનિ અપરભાગે પરિગ્ગય્હન્તીતિ પરિગ્ગહોતિ, પરિગ્ગહિતાનિ પત્તિવસેન પટિલબ્ભન્તીતિ પટિલાભોતિ, પટિલદ્ધાનિ ઞાણવસેન પટિવિજ્ઝીયન્તીતિ પટિવેધોતિ ચ વુત્તાનિ. એકત્તસુઞ્ઞઞ્ચ નાનત્તસુઞ્ઞઞ્ચ સકિંયેવ પુચ્છિત્વા એકત્તસુઞ્ઞં વિસ્સજ્જેત્વા નાનત્તસુઞ્ઞં અવિસ્સજ્જેત્વાવ સકિં નિગમનં કતં. કસ્મા ન વિસ્સજ્જિતન્તિ ચે? વુત્તપરિયાયેનેવેત્થ યોજના ઞાયતીતિ ન વિસ્સજ્જિતન્તિ વેદિતબ્બં. અયં પનેત્થ યોજના – નેક્ખમ્મં એકત્તં, કામચ્છન્દો નાનત્તં, કામચ્છન્દો નાનત્તં, નેક્ખમ્મેકત્તેન સુઞ્ઞન્તિ. એવં સેસેસુપિ યોજના વેદિતબ્બા.

    Cha ajjhattikāyatanādīni chaajjhattikāyatanādīnaṃ bhāvena sabhāgāni. Parehi visabhāgāni. Viññāṇakāyātiādīsu cettha kāyavacanena viññāṇādīniyeva vuttāni. Nekkhammesanādīsu nekkhammādīniyeva tadatthikehi viññūhi esīyantīti esanā. Atha vā pubbabhāge nekkhammādīnaṃ esanāpi kāmacchandādīhi suññā, kiṃ pana nekkhammādīnītipi vuttaṃ hoti? Pariggahādīsu nekkhammādīniyeva pubbabhāge esitāni aparabhāge pariggayhantīti pariggahoti, pariggahitāni pattivasena paṭilabbhantīti paṭilābhoti, paṭiladdhāni ñāṇavasena paṭivijjhīyantīti paṭivedhoti ca vuttāni. Ekattasuññañca nānattasuññañca sakiṃyeva pucchitvā ekattasuññaṃ vissajjetvā nānattasuññaṃ avissajjetvāva sakiṃ nigamanaṃ kataṃ. Kasmā na vissajjitanti ce? Vuttapariyāyenevettha yojanā ñāyatīti na vissajjitanti veditabbaṃ. Ayaṃ panettha yojanā – nekkhammaṃ ekattaṃ, kāmacchando nānattaṃ, kāmacchando nānattaṃ, nekkhammekattena suññanti. Evaṃ sesesupi yojanā veditabbā.

    ખન્તિઆદીસુ નેક્ખમ્માદીનિયેવ ખમનતો રુચ્ચનતો ખન્તીતિ, રોચિતાનિયેવ પવિસિત્વા તિટ્ઠનતો અધિટ્ઠાનન્તિ, પવિસિત્વા ઠિતાનં યથારુચિમેવ સેવનતો પરિયોગાહનન્તિ ચ વુત્તાનિ. ઇધ સમ્પજાનોતિઆદિકો પરમત્થસુઞ્ઞનિદ્દેસો પરિનિબ્બાનઞાણનિદ્દેસે વણ્ણિતોયેવ.

    Khantiādīsu nekkhammādīniyeva khamanato ruccanato khantīti, rocitāniyeva pavisitvā tiṭṭhanato adhiṭṭhānanti, pavisitvā ṭhitānaṃ yathārucimeva sevanato pariyogāhananti ca vuttāni. Idhasampajānotiādiko paramatthasuññaniddeso parinibbānañāṇaniddese vaṇṇitoyeva.

    ઇમેસુ ચ સબ્બેસુ સુઞ્ઞેસુ સઙ્ખારસુઞ્ઞં વિપરિણામસુઞ્ઞં લક્ખણસુઞ્ઞઞ્ચ યથાવુત્તાનં ધમ્માનં અઞ્ઞમઞ્ઞઅસમ્મિસ્સતાદસ્સનત્થં. યત્થ પન અકુસલપક્ખિકાનં કુસલપક્ખિકેન સુઞ્ઞતા વુત્તા, તેન અકુસલે આદીનવદસ્સનત્થં. યત્થ પન કુસલપક્ખિકાનં અકુસલપક્ખિકેન સુઞ્ઞતા વુત્તા, તેન કુસલે આનિસંસદસ્સનત્થં. યત્થ અત્તત્તનિયાદીહિ સુઞ્ઞતા વુત્તા, તં સબ્બસઙ્ખારેસુ નિબ્બિદાજનનત્થં. અગ્ગસુઞ્ઞં પરમત્થસુઞ્ઞઞ્ચ નિબ્બાને ઉસ્સાહજનનત્થં વુત્તન્તિ વેદિતબ્બં.

    Imesu ca sabbesu suññesu saṅkhārasuññaṃ vipariṇāmasuññaṃ lakkhaṇasuññañca yathāvuttānaṃ dhammānaṃ aññamaññaasammissatādassanatthaṃ. Yattha pana akusalapakkhikānaṃ kusalapakkhikena suññatā vuttā, tena akusale ādīnavadassanatthaṃ. Yattha pana kusalapakkhikānaṃ akusalapakkhikena suññatā vuttā, tena kusale ānisaṃsadassanatthaṃ. Yattha attattaniyādīhi suññatā vuttā, taṃ sabbasaṅkhāresu nibbidājananatthaṃ. Aggasuññaṃ paramatthasuññañca nibbāne ussāhajananatthaṃ vuttanti veditabbaṃ.

    તેસુ અગ્ગસુઞ્ઞઞ્ચ પરમત્થસુઞ્ઞઞ્ચાતિ દ્વે સુઞ્ઞાનિ અત્થતો એકમેવ નિબ્બાનં અગ્ગપરમત્થવસેન સઉપાદિસેસઅનુપાદિસેસવસેન ચ દ્વિધા કત્વા વુત્તં. તાનિ દ્વે અત્તત્તનિયસુઞ્ઞતો સઙ્ખારસુઞ્ઞતો ચ સભાગાનિ. ‘‘સુઞ્ઞસુઞ્ઞં અજ્ઝત્તસુઞ્ઞં બહિદ્ધાસુઞ્ઞં દુભતોસુઞ્ઞં સભાગસુઞ્ઞં વિસભાગસુઞ્ઞ’’ન્તિ ઇમાનિ છ સુઞ્ઞાનિ સુઞ્ઞસુઞ્ઞમેવ હોતિ. અજ્ઝત્તાદિભેદતો પન છધા વુત્તાનિ. તાનિ છ ચ અત્તત્તનિયાદિસુઞ્ઞતો સભાગાનિ. સઙ્ખારવિપરિણામલક્ખણસુઞ્ઞાનિ, વિક્ખમ્ભનતદઙ્ગસમુચ્છેદપટિપ્પસ્સદ્ધિનિસ્સરણસુઞ્ઞાનિ, એસનાપરિગ્ગહપટિલાભપટિવેધસુઞ્ઞાનિ, એકત્તનાનત્તસુઞ્ઞાનિ, ખન્તિઅધિટ્ઠાનપરિયોગાહનસુઞ્ઞાનિ ચાતિ સત્તરસ સુઞ્ઞાનિ અત્તનિ અવિજ્જમાનેહિ તેહિ તેહિ ધમ્મેહિ સુઞ્ઞત્તા અવિજ્જમાનાનં વસેન વિસું વિસું વુત્તાનિ. સઙ્ખારવિપરિણામલક્ખણસુઞ્ઞાનિ પન ઇતરેન ઇતરેન અસમ્મિસ્સવસેન સભાગાનિ, વિક્ખમ્ભનાદીનિ પઞ્ચ કુસલપક્ખેન સુઞ્ઞત્તા સભાગાનિ, એસનાદીનિ ચત્તારિ, ખન્તિઆદીનિ ચ તીણિ અકુસલપક્ખેન સુઞ્ઞત્તા સભાગાનિ, એકત્તનાનત્તસુઞ્ઞાનિ અઞ્ઞમઞ્ઞપટિપક્ખવસેન સભાગાનિ.

    Tesu aggasuññañca paramatthasuññañcāti dve suññāni atthato ekameva nibbānaṃ aggaparamatthavasena saupādisesaanupādisesavasena ca dvidhā katvā vuttaṃ. Tāni dve attattaniyasuññato saṅkhārasuññato ca sabhāgāni. ‘‘Suññasuññaṃ ajjhattasuññaṃ bahiddhāsuññaṃ dubhatosuññaṃ sabhāgasuññaṃ visabhāgasuñña’’nti imāni cha suññāni suññasuññameva hoti. Ajjhattādibhedato pana chadhā vuttāni. Tāni cha ca attattaniyādisuññato sabhāgāni. Saṅkhāravipariṇāmalakkhaṇasuññāni, vikkhambhanatadaṅgasamucchedapaṭippassaddhinissaraṇasuññāni, esanāpariggahapaṭilābhapaṭivedhasuññāni, ekattanānattasuññāni, khantiadhiṭṭhānapariyogāhanasuññāni cāti sattarasa suññāni attani avijjamānehi tehi tehi dhammehi suññattā avijjamānānaṃ vasena visuṃ visuṃ vuttāni. Saṅkhāravipariṇāmalakkhaṇasuññāni pana itarena itarena asammissavasena sabhāgāni, vikkhambhanādīni pañca kusalapakkhena suññattā sabhāgāni, esanādīni cattāri, khantiādīni ca tīṇi akusalapakkhena suññattā sabhāgāni, ekattanānattasuññāni aññamaññapaṭipakkhavasena sabhāgāni.

    સબ્બે ધમ્મા સમાસેન, તિધા દ્વેધા તથેકધા;

    Sabbe dhammā samāsena, tidhā dvedhā tathekadhā;

    સુઞ્ઞાતિ સુઞ્ઞત્થવિદૂ, વણ્ણયન્તીધ સાસને.

    Suññāti suññatthavidū, vaṇṇayantīdha sāsane.

    કથં? સબ્બે તાવ લોકિયા ધમ્મા ધુવસુભસુખઅત્તવિરહિતત્તા ધુવસુભસુખઅત્તસુઞ્ઞા. મગ્ગફલધમ્મા ધુવસુખત્તવિરહિતત્તા ધુવસુખત્તસુઞ્ઞા. અનિચ્ચત્તાયેવ સુખેન સુઞ્ઞા. અનાસવત્તા ન સુભેન સુઞ્ઞા. નિબ્બાનધમ્મો અત્તસ્સેવ અભાવતો અત્તસુઞ્ઞો. લોકિયલોકુત્તરા પન સબ્બેપિ સઙ્ખતા ધમ્મા સત્તસ્સ કસ્સચિ અભાવતો સત્તસુઞ્ઞા. અસઙ્ખતો નિબ્બાનધમ્મો તેસં સઙ્ખારાનમ્પિ અભાવતો સઙ્ખારસુઞ્ઞો. સઙ્ખતાસઙ્ખતા પન સબ્બેપિ ધમ્મા અત્તસઙ્ખાતસ્સ પુગ્ગલસ્સ અભાવતો અત્તસુઞ્ઞાતિ.

    Kathaṃ? Sabbe tāva lokiyā dhammā dhuvasubhasukhaattavirahitattā dhuvasubhasukhaattasuññā. Maggaphaladhammā dhuvasukhattavirahitattā dhuvasukhattasuññā. Aniccattāyeva sukhena suññā. Anāsavattā na subhena suññā. Nibbānadhammo attasseva abhāvato attasuñño. Lokiyalokuttarā pana sabbepi saṅkhatā dhammā sattassa kassaci abhāvato sattasuññā. Asaṅkhato nibbānadhammo tesaṃ saṅkhārānampi abhāvato saṅkhārasuñño. Saṅkhatāsaṅkhatā pana sabbepi dhammā attasaṅkhātassa puggalassa abhāvato attasuññāti.

    સદ્ધમ્મપ્પકાસિનિયા પટિસમ્ભિદામગ્ગઅટ્ઠકથાય

    Saddhammappakāsiniyā paṭisambhidāmaggaaṭṭhakathāya

    સુઞ્ઞકથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Suññakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.

    યુગનદ્ધવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Yuganaddhavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.

    નિટ્ઠિતા ચ મજ્ઝિમવગ્ગસ્સ અપુબ્બત્થાનુવણ્ણના.

    Niṭṭhitā ca majjhimavaggassa apubbatthānuvaṇṇanā.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / પટિસમ્ભિદામગ્ગપાળિ • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ૧૦. સુઞ્ઞકથા • 10. Suññakathā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact