Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / ધમ્મપદ-અટ્ઠકથા • Dhammapada-aṭṭhakathā

    ૨૪. તણ્હાવગ્ગો

    24. Taṇhāvaggo

    ૧. કપિલમચ્છવત્થુ

    1. Kapilamacchavatthu

    મનુજસ્સાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો કપિલમચ્છં આરબ્ભ કથેસિ.

    Manujassāti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto kapilamacchaṃ ārabbha kathesi.

    અતીતે કિર કસ્સપભગવતો પરિનિબ્બુતકાલે દ્વે કુલભાતરો નિક્ખમિત્વા સાવકાનં સન્તિકે પબ્બજિંસુ. તેસુ જેટ્ઠો સાગતો નામ અહોસિ, કનિટ્ઠો કપિલો નામ. માતા પન નેસં સાધિની નામ, કનિટ્ઠભગિની તાપના નામ. તાપિ ભિક્ખુનીસુ પબ્બજિંસુ. એવં તેસુ પબ્બજિતેસુ ઉભો ભાતરો આચરિયુપજ્ઝાયાનં વત્તપટિવત્તં કત્વા વિહરન્તા એકદિવસં, ‘‘ભન્તે, ઇમસ્મિં સાસને કતિ ધુરાની’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ગન્થધુરં વિપસ્સનાધુરઞ્ચાતિ દ્વે ધુરાની’’તિ સુત્વા જેટ્ઠો ‘‘વિપસ્સનાધુરં પૂરેસ્સામી’’તિ પઞ્ચ વસ્સાનિ આચરિયુપજ્ઝાયાનં સન્તિકે વસિત્વા યાવ અરહત્તા કમ્મટ્ઠાનં ગહેત્વા અરઞ્ઞં પવિસિત્વા વાયમન્તો અરહત્તં પાપુણિ. કનિટ્ઠો ‘‘અહં તાવ તરુણો, વુડ્ઢકાલે વિપસ્સનાધુરં પૂરેસ્સામી’’તિ ગન્થધુરં પટ્ઠપેત્વા તીણિ પિટકાનિ ઉગ્ગણ્હિ. તસ્સ પરિયત્તિં નિસ્સાય મહાપરિવારો, પરિવારં નિસ્સાય લાભો ઉદપાદિ. સો બાહુસચ્ચમદેન મત્તો લાભતણ્હાય અભિભૂતો અતિપણ્ડિતમાનિતાય પરેહિ વુત્તં કપ્પિયમ્પિ ‘‘અકપ્પિય’’ન્તિ વદેતિ, અકપ્પિયમ્પિ ‘‘કપ્પિય’’ન્તિ વદેતિ, સાવજ્જમ્પિ ‘‘અનવજ્જ’’ન્તિ, અનવજ્જમ્પિ ‘‘સાવજ્જ’’ન્તિ. સો પેસલેહિ ભિક્ખૂહિ ‘‘મા, આવુસો કપિલ, એવં અવચા’’તિ વત્વા ધમ્મઞ્ચ વિનયઞ્ચ દસ્સેત્વા ઓવદિયમાનોપિ ‘‘તુમ્હે કિં જાનાથ, રિત્તમુટ્ઠિસદિસા’’તિઆદીનિ વત્વા ખુંસેન્તો વમ્ભેન્તો ચરતિ. અથસ્સ ભાતુ સાગતત્થેરસ્સાપિ ભિક્ખૂ તમત્થં આરોચેસું. સોપિ નં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘આવુસો કપિલ, તુમ્હાદિસાનઞ્હિ સમ્માપટિપત્તિ સાસનસ્સ આયુ નામ, તસ્મા પટિપત્તિં પહાય કપ્પિયાદીનિ પટિબાહન્તો મા એવં અવચા’’તિ ઓવદિ. સો તસ્સપિ વચનં નાદિયિ. એવં સન્તેપિ થેરો દ્વત્તિક્ખત્તું ઓવદિત્વા ઓવાદં અગણ્હન્તં ‘‘નાયં મમ વચનં કરોતી’’તિ ઞત્વા ‘‘તેન, આવુસો, પઞ્ઞાયિસ્સસિ સકેન કમ્મેના’’તિ વત્વા પક્કામિ . તતો પટ્ઠાય નં અઞ્ઞે પેસલા ભિક્ખૂ છડ્ડયિંસુ.

    Atīte kira kassapabhagavato parinibbutakāle dve kulabhātaro nikkhamitvā sāvakānaṃ santike pabbajiṃsu. Tesu jeṭṭho sāgato nāma ahosi, kaniṭṭho kapilo nāma. Mātā pana nesaṃ sādhinī nāma, kaniṭṭhabhaginī tāpanā nāma. Tāpi bhikkhunīsu pabbajiṃsu. Evaṃ tesu pabbajitesu ubho bhātaro ācariyupajjhāyānaṃ vattapaṭivattaṃ katvā viharantā ekadivasaṃ, ‘‘bhante, imasmiṃ sāsane kati dhurānī’’ti pucchitvā ‘‘ganthadhuraṃ vipassanādhurañcāti dve dhurānī’’ti sutvā jeṭṭho ‘‘vipassanādhuraṃ pūressāmī’’ti pañca vassāni ācariyupajjhāyānaṃ santike vasitvā yāva arahattā kammaṭṭhānaṃ gahetvā araññaṃ pavisitvā vāyamanto arahattaṃ pāpuṇi. Kaniṭṭho ‘‘ahaṃ tāva taruṇo, vuḍḍhakāle vipassanādhuraṃ pūressāmī’’ti ganthadhuraṃ paṭṭhapetvā tīṇi piṭakāni uggaṇhi. Tassa pariyattiṃ nissāya mahāparivāro, parivāraṃ nissāya lābho udapādi. So bāhusaccamadena matto lābhataṇhāya abhibhūto atipaṇḍitamānitāya parehi vuttaṃ kappiyampi ‘‘akappiya’’nti vadeti, akappiyampi ‘‘kappiya’’nti vadeti, sāvajjampi ‘‘anavajja’’nti, anavajjampi ‘‘sāvajja’’nti. So pesalehi bhikkhūhi ‘‘mā, āvuso kapila, evaṃ avacā’’ti vatvā dhammañca vinayañca dassetvā ovadiyamānopi ‘‘tumhe kiṃ jānātha, rittamuṭṭhisadisā’’tiādīni vatvā khuṃsento vambhento carati. Athassa bhātu sāgatattherassāpi bhikkhū tamatthaṃ ārocesuṃ. Sopi naṃ upasaṅkamitvā, ‘‘āvuso kapila, tumhādisānañhi sammāpaṭipatti sāsanassa āyu nāma, tasmā paṭipattiṃ pahāya kappiyādīni paṭibāhanto mā evaṃ avacā’’ti ovadi. So tassapi vacanaṃ nādiyi. Evaṃ santepi thero dvattikkhattuṃ ovaditvā ovādaṃ agaṇhantaṃ ‘‘nāyaṃ mama vacanaṃ karotī’’ti ñatvā ‘‘tena, āvuso, paññāyissasi sakena kammenā’’ti vatvā pakkāmi . Tato paṭṭhāya naṃ aññe pesalā bhikkhū chaḍḍayiṃsu.

    સો દુરાચારો હુત્વા દુરાચારપરિવુતો વિહરન્તો એકદિવસં ઉપોસથગ્ગે ‘‘પાતિમોક્ખં ઉદ્દિસિસ્સામી’’તિ બીજનિં આદાય ધમ્માસને નિસીદિત્વા ‘‘વત્તતિ, આવુસો, એત્થ સન્નિપતિતાનં ભિક્ખૂનં પાતિમોક્ખ’’ન્તિ પુચ્છિત્વા ‘‘કો અત્થો ઇમસ્સ પટિવચનેન દિન્નેના’’તિ તુણ્હીભૂતે ભિક્ખૂ દિસ્વા, ‘‘આવુસો, ધમ્મો વા વિનયો વા નત્થિ, પાતિમોક્ખેન સુતેન વા અસુતેન વા કો અત્થો’’તિ વત્વા આસના વુટ્ઠહિ. એવં સો કસ્સપસ્સ ભગવતો પરિયત્તિસાસનં ઓસક્કાપેસિ. સાગતત્થેરોપિ તદહેવ પરિનિબ્બાયિ. કપિલો આયુપરિયોસાને અવીચિમ્હિ મહાનિરયે નિબ્બત્તિ. સાપિસ્સ માતા ચ ભગિની ચ તસ્સેવ દિટ્ઠાનુગતિં આપજ્જિત્વા પેસલે ભિક્ખૂ અક્કોસિત્વા પરિભાસિત્વા તત્થેવ નિબ્બત્તિંસુ.

    So durācāro hutvā durācāraparivuto viharanto ekadivasaṃ uposathagge ‘‘pātimokkhaṃ uddisissāmī’’ti bījaniṃ ādāya dhammāsane nisīditvā ‘‘vattati, āvuso, ettha sannipatitānaṃ bhikkhūnaṃ pātimokkha’’nti pucchitvā ‘‘ko attho imassa paṭivacanena dinnenā’’ti tuṇhībhūte bhikkhū disvā, ‘‘āvuso, dhammo vā vinayo vā natthi, pātimokkhena sutena vā asutena vā ko attho’’ti vatvā āsanā vuṭṭhahi. Evaṃ so kassapassa bhagavato pariyattisāsanaṃ osakkāpesi. Sāgatattheropi tadaheva parinibbāyi. Kapilo āyupariyosāne avīcimhi mahāniraye nibbatti. Sāpissa mātā ca bhaginī ca tasseva diṭṭhānugatiṃ āpajjitvā pesale bhikkhū akkositvā paribhāsitvā tattheva nibbattiṃsu.

    તસ્મિં પન કાલે પઞ્ચસતા પુરિસા ગામઘાતકાદીનિ કત્વા ચોરિકાય જીવન્તા જનપદમનુસ્સેહિ અનુબદ્ધા પલાયમાના અરઞ્ઞં પવિસિત્વા તત્થ કિઞ્ચિ પટિસરણં અપસ્સન્તા અઞ્ઞતરં આરઞ્ઞિકં ભિક્ખું દિસ્વા વન્દિત્વા ‘‘પટિસરણં નો, ભન્તે, હોથા’’તિ વદિંસુ. થેરો ‘‘તુમ્હાકં સીલસદિસં પટિસરણં નામ નત્થિ, સબ્બેપિ પઞ્ચસીલાનિ સમાદિયથા’’તિ આહ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા સીલાનિ સમાદિયિંસુ. અથ ને થેરો ઓવદિ – ‘‘ઇદાનિ તુમ્હે સીલવન્તા, જીવિતહેતુપિ વો નેવ સીલં અતિક્કમિતબ્બં, ન મનોપદોસો કાતબ્બો’’તિ. તે ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિંસુ. અથ ને જનપદમનુસ્સા તં ઠાનં પત્વા ઇતો ચિતો ચ પરિયેસમાના તે ચોરે દિસ્વા સબ્બે તે જીવિતા વોરોપેસું. તે કાલં કત્વા દેવલોકે નિબ્બત્તિંસુ, ચોરજેટ્ઠકો જેટ્ઠકદેવપુત્તો અહોસિ.

    Tasmiṃ pana kāle pañcasatā purisā gāmaghātakādīni katvā corikāya jīvantā janapadamanussehi anubaddhā palāyamānā araññaṃ pavisitvā tattha kiñci paṭisaraṇaṃ apassantā aññataraṃ āraññikaṃ bhikkhuṃ disvā vanditvā ‘‘paṭisaraṇaṃ no, bhante, hothā’’ti vadiṃsu. Thero ‘‘tumhākaṃ sīlasadisaṃ paṭisaraṇaṃ nāma natthi, sabbepi pañcasīlāni samādiyathā’’ti āha. Te ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā sīlāni samādiyiṃsu. Atha ne thero ovadi – ‘‘idāni tumhe sīlavantā, jīvitahetupi vo neva sīlaṃ atikkamitabbaṃ, na manopadoso kātabbo’’ti. Te ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchiṃsu. Atha ne janapadamanussā taṃ ṭhānaṃ patvā ito cito ca pariyesamānā te core disvā sabbe te jīvitā voropesuṃ. Te kālaṃ katvā devaloke nibbattiṃsu, corajeṭṭhako jeṭṭhakadevaputto ahosi.

    તે અનુલોમપટિલોમવસેન એકં બુદ્ધન્તરં દેવલોકે સંસરિત્વા ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિનગરદ્વારે પઞ્ચસતકુલિકે કેવટ્ટગામે નિબ્બત્તિંસુ. જેટ્ઠકદેવપુત્તો કેવટ્ટજેટ્ઠકસ્સ ગેહે પટિસન્ધિં ગણ્હિ, ઇતરે ઇતરેસુ. એવં તેસં એકદિવસેયેવ પટિસન્ધિગહણઞ્ચ માતુકુચ્છિતો નિક્ખમનઞ્ચ અહોસિ. કેવટ્ટજેટ્ઠકો ‘‘અત્થિ નુ ખો ઇમસ્મિં ગામે અઞ્ઞેપિ દારકા અજ્જ જાતા’’તિ પરિયેસાપેત્વા તેસં જાતભાવં ઞત્વા ‘‘એતે મમ પુત્તસ્સ સહાયકા ભવિસ્સન્તી’’તિ સબ્બેસં પોસાવનિકં દાપેસિ. તે સબ્બેપિ સહપંસુકીળકા સહાયકા હુત્વા અનુપુબ્બેન વયપ્પત્તા અહેસું. તેસં કેવટ્ટજેટ્ઠકપુત્તોવ યસતો ચ તેજતો ચ અગ્ગપુરિસો અહોસિ.

    Te anulomapaṭilomavasena ekaṃ buddhantaraṃ devaloke saṃsaritvā imasmiṃ buddhuppāde sāvatthinagaradvāre pañcasatakulike kevaṭṭagāme nibbattiṃsu. Jeṭṭhakadevaputto kevaṭṭajeṭṭhakassa gehe paṭisandhiṃ gaṇhi, itare itaresu. Evaṃ tesaṃ ekadivaseyeva paṭisandhigahaṇañca mātukucchito nikkhamanañca ahosi. Kevaṭṭajeṭṭhako ‘‘atthi nu kho imasmiṃ gāme aññepi dārakā ajja jātā’’ti pariyesāpetvā tesaṃ jātabhāvaṃ ñatvā ‘‘ete mama puttassa sahāyakā bhavissantī’’ti sabbesaṃ posāvanikaṃ dāpesi. Te sabbepi sahapaṃsukīḷakā sahāyakā hutvā anupubbena vayappattā ahesuṃ. Tesaṃ kevaṭṭajeṭṭhakaputtova yasato ca tejato ca aggapuriso ahosi.

    કપિલોપિ એકં બુદ્ધન્તરં નિરયે પચ્ચિત્વા વિપાકાવસેસેન તસ્મિં કાલે અચિરવતિયા સુવણ્ણવણ્ણો દુગ્ગન્ધમુખો મચ્છો હુત્વા નિબ્બત્તિ. અથેકદિવસં તે સહાયકા ‘‘મચ્છે બન્ધિસ્સામા’’તિ જાલાદીનિ ગહેત્વા નદિયા ખિપિંસુ. અથ નેસં અન્તોજાલં સો મચ્છો પાવિસિ . તં દિસ્વા સબ્બે કેવટ્ટગામવાસિનો ઉચ્ચાસદ્દમકંસુ – ‘‘પુત્તા નો પઠમં મચ્છે બન્ધન્તા સુવણ્ણમચ્છં બન્ધિંસુ, ઇદાનિ નો રાજા બહુધનં દસ્સતી’’તિ. તેપિ ખો સહાયકા મચ્છં નાવાય પક્ખિપિત્વા નાવં ઉક્ખિપિત્વા રઞ્ઞો સન્તિકં અગમંસુ. રઞ્ઞાપિ તં દિસ્વાવ ‘‘કિં એત’’ન્તિ વુત્તે ‘‘મચ્છો, દેવા’’તિ આહંસુ. રાજા સુવણ્ણવણ્ણં મચ્છં દિસ્વા ‘‘સત્થા એતસ્સ સુવણ્ણવણ્ણકારણં જાનિસ્સતી’’તિ મચ્છં ગાહાપેત્વા ભગવતો સન્તિકં અગમાસિ. મચ્છેન મુખે વિવટમત્તેયેવ સકલજેતવનં અતિવિય દુગ્ગન્ધં અહોસિ. રાજા સત્થારં પુચ્છિ – ‘‘કસ્મા, ભન્તે, મચ્છો સુવણ્ણવણ્ણો જાતો, કસ્મા ચસ્સ મુખતો દુગ્ગન્ધો વાયતી’’તિ?

    Kapilopi ekaṃ buddhantaraṃ niraye paccitvā vipākāvasesena tasmiṃ kāle aciravatiyā suvaṇṇavaṇṇo duggandhamukho maccho hutvā nibbatti. Athekadivasaṃ te sahāyakā ‘‘macche bandhissāmā’’ti jālādīni gahetvā nadiyā khipiṃsu. Atha nesaṃ antojālaṃ so maccho pāvisi . Taṃ disvā sabbe kevaṭṭagāmavāsino uccāsaddamakaṃsu – ‘‘puttā no paṭhamaṃ macche bandhantā suvaṇṇamacchaṃ bandhiṃsu, idāni no rājā bahudhanaṃ dassatī’’ti. Tepi kho sahāyakā macchaṃ nāvāya pakkhipitvā nāvaṃ ukkhipitvā rañño santikaṃ agamaṃsu. Raññāpi taṃ disvāva ‘‘kiṃ eta’’nti vutte ‘‘maccho, devā’’ti āhaṃsu. Rājā suvaṇṇavaṇṇaṃ macchaṃ disvā ‘‘satthā etassa suvaṇṇavaṇṇakāraṇaṃ jānissatī’’ti macchaṃ gāhāpetvā bhagavato santikaṃ agamāsi. Macchena mukhe vivaṭamatteyeva sakalajetavanaṃ ativiya duggandhaṃ ahosi. Rājā satthāraṃ pucchi – ‘‘kasmā, bhante, maccho suvaṇṇavaṇṇo jāto, kasmā cassa mukhato duggandho vāyatī’’ti?

    અયં, મહારાજ, કસ્સપભગવતો પાવચને કપિલો નામ ભિક્ખુ અહોસિ બહુસ્સુતો મહાપરિવારો લાભતણ્હાય અભિભૂતો અત્તનો વચનં અગણ્હન્તાનં અક્કોસકપરિભાસકો, તસ્સ ચ ભગવતો સાસનં ઓસક્કાપેસિ, સો તેન કમ્મેન અવીચિમ્હિ નિબ્બત્તિત્વા વિપાકાવસેસેન ઇદાનિ મચ્છો હુત્વા જાતો. યં પન સો દીઘરત્તં બુદ્ધવચનં વાચેસિ, બુદ્ધસ્સ ચ ગુણં કથેસિ, તસ્સ નિસ્સન્દેન ઇમં સુવણ્ણવણ્ણં પટિલભિ. યં ભિક્ખૂનં અક્કોસકપરિભાસકો અહોસિ, તેનસ્સ મુખતો દુગ્ગન્ધો વાયતિ. ‘‘કથાપેમિ નં, મહારાજા’’તિ? ‘‘કથાપેથ, ભન્તે’’તિ. અથ નં સત્થા પુચ્છિ – ‘‘ત્વંસિ કપિલો’’તિ? ‘‘આમ, ભન્તે, અહં કપિલો’’તિ. ‘‘કુતો આગતોસી’’તિ? ‘‘અવીચિમહાનિરયતો, ભન્તે’’તિ. ‘‘જેટ્ઠભાતિકો તે સાગતો કુહિં ગતો’’તિ? ‘‘પરિનિબ્બુતો, ભન્તે’’તિ. ‘‘માતા પન તે સાધિની કહ’’ન્તિ? ‘‘મહાનિરયે નિબ્બત્તા, ભન્તે’’તિ. ‘‘કનિટ્ઠભગિની ચ તે તાપના કહ’’ન્તિ? ‘‘મહાનિરયે નિબ્બત્તા, ભન્તે’’તિ. ‘‘ઇદાનિ ત્વં કહં ગમિસ્સસી’’તિ? ‘‘અવીચિમહાનિરયમેવ, ભન્તે’’તિ વત્વા વિપ્પટિસારાભિભૂતો નાવં સીસેન પહરિત્વા તાવદેવ કાલં કત્વા નિરયે નિબ્બત્તિ. મહાજનો સંવિગ્ગો અહોસિ લોમહટ્ઠજાતો.

    Ayaṃ, mahārāja, kassapabhagavato pāvacane kapilo nāma bhikkhu ahosi bahussuto mahāparivāro lābhataṇhāya abhibhūto attano vacanaṃ agaṇhantānaṃ akkosakaparibhāsako, tassa ca bhagavato sāsanaṃ osakkāpesi, so tena kammena avīcimhi nibbattitvā vipākāvasesena idāni maccho hutvā jāto. Yaṃ pana so dīgharattaṃ buddhavacanaṃ vācesi, buddhassa ca guṇaṃ kathesi, tassa nissandena imaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ paṭilabhi. Yaṃ bhikkhūnaṃ akkosakaparibhāsako ahosi, tenassa mukhato duggandho vāyati. ‘‘Kathāpemi naṃ, mahārājā’’ti? ‘‘Kathāpetha, bhante’’ti. Atha naṃ satthā pucchi – ‘‘tvaṃsi kapilo’’ti? ‘‘Āma, bhante, ahaṃ kapilo’’ti. ‘‘Kuto āgatosī’’ti? ‘‘Avīcimahānirayato, bhante’’ti. ‘‘Jeṭṭhabhātiko te sāgato kuhiṃ gato’’ti? ‘‘Parinibbuto, bhante’’ti. ‘‘Mātā pana te sādhinī kaha’’nti? ‘‘Mahāniraye nibbattā, bhante’’ti. ‘‘Kaniṭṭhabhaginī ca te tāpanā kaha’’nti? ‘‘Mahāniraye nibbattā, bhante’’ti. ‘‘Idāni tvaṃ kahaṃ gamissasī’’ti? ‘‘Avīcimahānirayameva, bhante’’ti vatvā vippaṭisārābhibhūto nāvaṃ sīsena paharitvā tāvadeva kālaṃ katvā niraye nibbatti. Mahājano saṃviggo ahosi lomahaṭṭhajāto.

    અથ ભગવા તસ્મિં ખણે સન્નિપતિતાય પરિસાય ચિત્તાચારં ઓલોકેત્વા તઙ્ખણાનુરૂપં ધમ્મં દેસેતું ‘‘ધમ્મચરિયં બ્રહ્મચરિયં, એતદાહુ વસુત્તમ’’ન્તિ સુત્તનિપાતે (સુ॰ નિ॰ ૨૭૬) કપિલસુત્તં કથેત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

    Atha bhagavā tasmiṃ khaṇe sannipatitāya parisāya cittācāraṃ oloketvā taṅkhaṇānurūpaṃ dhammaṃ desetuṃ ‘‘dhammacariyaṃ brahmacariyaṃ, etadāhu vasuttama’’nti suttanipāte (su. ni. 276) kapilasuttaṃ kathetvā imā gāthā abhāsi –

    ૩૩૪.

    334.

    ‘‘મનુજસ્સ પમત્તચારિનો, તણ્હા વડ્ઢતિ માલુવા વિય;

    ‘‘Manujassa pamattacārino, taṇhā vaḍḍhati māluvā viya;

    સો પ્લવતી હુરા હુરં, ફલમિચ્છંવ વનસ્મિ વાનરો.

    So plavatī hurā huraṃ, phalamicchaṃva vanasmi vānaro.

    ૩૩૫.

    335.

    ‘‘યં એસા સહતે જમ્મી, તણ્હા લોકે વિસત્તિકા;

    ‘‘Yaṃ esā sahate jammī, taṇhā loke visattikā;

    સોકા તસ્સ પવડ્ઢન્તિ, અભિવટ્ઠંવ બીરણં.

    Sokā tassa pavaḍḍhanti, abhivaṭṭhaṃva bīraṇaṃ.

    ૩૩૬.

    336.

    ‘‘યો ચેતં સહતે જમ્મિં, તણ્હં લોકે દુરચ્ચયં;

    ‘‘Yo cetaṃ sahate jammiṃ, taṇhaṃ loke duraccayaṃ;

    સોકા તમ્હા પપતન્તિ, ઉદબિન્દુવ પોક્ખરા.

    Sokā tamhā papatanti, udabinduva pokkharā.

    ૩૩૭.

    337.

    ‘‘તં વો વદામિ ભદ્દં વો, યાવન્તેત્થ સમાગતા;

    ‘‘Taṃ vo vadāmi bhaddaṃ vo, yāvantettha samāgatā;

    તણ્હાય મૂલં ખણથ, ઉસીરત્થોવ બીરણં;

    Taṇhāya mūlaṃ khaṇatha, usīratthova bīraṇaṃ;

    મા વો નળંવ સોતોવ, મારો ભઞ્જિ પુનપ્પુન’’ન્તિ.

    Mā vo naḷaṃva sotova, māro bhañji punappuna’’nti.

    તત્થ પમત્તચારિનોતિ સતિવોસ્સગ્ગલક્ખણેન પમાદેન પમત્તચારિસ્સ પુગ્ગલસ્સ નેવ ઝાનં ન વિપસ્સના ન મગ્ગફલાનિ વડ્ઢન્તિ. યથા પન રુક્ખં સંસિબ્બન્તી પરિયોનન્ધન્તી તસ્સ વિનાસાય માલુવાલતા વડ્ઢતિ , એવમસ્સ છ દ્વારાનિ નિસ્સાય પુનપ્પુનં ઉપ્પજ્જનતો તણ્હા વડ્ઢતીતિ અત્થો. સો પ્લવતી હુરા હુરન્તિ સો તણ્હાવસિકો પુગ્ગલો ભવે ભવે ઉપ્લવતિ ધાવતિ. યથા કિં વિયાતિ? ફલમિચ્છંવ વનસ્મિ વાનરો, યથા રુક્ખફલં ઇચ્છન્તો વાનરો વનસ્મિં ધાવતિ, તસ્સ તસ્સ રુક્ખસ્સ સાખં ગણ્હાતિ, તં મુઞ્ચિત્વા અઞ્ઞં ગણ્હાતિ, તમ્પિ મુઞ્ચિત્વા અઞ્ઞં ગણ્હાતિ, ‘‘સાખં અલભિત્વા સન્નિસિન્નો’’તિ વત્તબ્બતં નાપજ્જતિ, એવમેવ તણ્હાવસિકો પુગ્ગલો હુરા હુરં ધાવન્તો ‘‘આરમ્મણં અલભિત્વા તણ્હાય અપવત્તં પત્તો’’તિ વત્તબ્બતં નાપજ્જતિ.

    Tattha pamattacārinoti sativossaggalakkhaṇena pamādena pamattacārissa puggalassa neva jhānaṃ na vipassanā na maggaphalāni vaḍḍhanti. Yathā pana rukkhaṃ saṃsibbantī pariyonandhantī tassa vināsāya māluvālatā vaḍḍhati , evamassa cha dvārāni nissāya punappunaṃ uppajjanato taṇhā vaḍḍhatīti attho. So plavatī hurā huranti so taṇhāvasiko puggalo bhave bhave uplavati dhāvati. Yathā kiṃ viyāti? Phalamicchaṃva vanasmi vānaro, yathā rukkhaphalaṃ icchanto vānaro vanasmiṃ dhāvati, tassa tassa rukkhassa sākhaṃ gaṇhāti, taṃ muñcitvā aññaṃ gaṇhāti, tampi muñcitvā aññaṃ gaṇhāti, ‘‘sākhaṃ alabhitvā sannisinno’’ti vattabbataṃ nāpajjati, evameva taṇhāvasiko puggalo hurā huraṃ dhāvanto ‘‘ārammaṇaṃ alabhitvā taṇhāya apavattaṃ patto’’ti vattabbataṃ nāpajjati.

    ન્તિ યં પુગ્ગલં એસા લામકભાવેન જમ્મી વિસાહારતાય વિસપુપ્ફતાય વિસફલતાય વિસપરિભોગતાય રૂપાદીસુ વિસત્તતાય આસત્તતાય વિસત્તિકાતિ સઙ્ખ્યં ગતા છદ્વારિકતણ્હા અભિભવતિ. યથા નામ વસ્સાને પુનપ્પુનં વસ્સન્તેન દેવેન અભિવટ્ઠં બીરણતિણં વડ્ઢતિ, એવં તસ્સ પુગ્ગલસ્સ અન્તો વટ્ટમૂલકા સોકા અભિવડ્ઢન્તીતિ અત્થો.

    Yanti yaṃ puggalaṃ esā lāmakabhāvena jammī visāhāratāya visapupphatāya visaphalatāya visaparibhogatāya rūpādīsu visattatāya āsattatāya visattikāti saṅkhyaṃ gatā chadvārikataṇhā abhibhavati. Yathā nāma vassāne punappunaṃ vassantena devena abhivaṭṭhaṃ bīraṇatiṇaṃ vaḍḍhati, evaṃ tassa puggalassa anto vaṭṭamūlakā sokā abhivaḍḍhantīti attho.

    દુરચ્ચયન્તિ યો પન પુગ્ગલો એવં વુત્તપ્પકારં અતિક્કમિતું પજહિતું દુક્કરતાય દુરચ્ચયં તણ્હં સહતિ અભિભવતિ, તમ્હા પુગ્ગલા વટ્ટમૂલકા સોકા પપતન્તિ. યથા નામ પોક્ખરે પદુમપત્તે પતિતં ઉદકબિન્દુ ન પતિટ્ઠાતિ, એવં ન પતિટ્ઠહન્તીતિ અત્થો.

    Duraccayanti yo pana puggalo evaṃ vuttappakāraṃ atikkamituṃ pajahituṃ dukkaratāya duraccayaṃ taṇhaṃ sahati abhibhavati, tamhā puggalā vaṭṭamūlakā sokā papatanti. Yathā nāma pokkhare padumapatte patitaṃ udakabindu na patiṭṭhāti, evaṃ na patiṭṭhahantīti attho.

    તં વો વદામીતિ તેન કારણેન અહં તુમ્હે વદામિ. ભદ્દં વોતિ ભદ્દં તુમ્હાકં હોતુ, મા અહં કપિલો વિય વિનાસં પાપુણથાતિ અત્થો. મૂલન્તિ ઇમિસ્સા છદ્વારિકતણ્હાય અરહત્તમગ્ગઞાણેન મૂલં ખણથ. કિં વિયાતિ? ઉસીરત્થોવ બીરણં, યથા ઉસીરેન અત્થિકો પુરિસો મહન્તેન કુદાલેન બીરણં ખણતિ, એવમસ્સા મૂલં ખણથાતિ અત્થો. મા વો નળંવ સોતોવ, મારો ભઞ્જિ પુનપ્પુનન્તિ મા તુમ્હે નદીસોતે જાતં નળં મહાવેગેન આગતો નદીસોતો વિય કિલેસમારો મરણમારો દેવપુત્તમારો ચ પુનપ્પુનં ભઞ્જતૂતિ અત્થો.

    Taṃ vo vadāmīti tena kāraṇena ahaṃ tumhe vadāmi. Bhaddaṃ voti bhaddaṃ tumhākaṃ hotu, mā ahaṃ kapilo viya vināsaṃ pāpuṇathāti attho. Mūlanti imissā chadvārikataṇhāya arahattamaggañāṇena mūlaṃ khaṇatha. Kiṃ viyāti? Usīratthova bīraṇaṃ, yathā usīrena atthiko puriso mahantena kudālena bīraṇaṃ khaṇati, evamassā mūlaṃ khaṇathāti attho. Mā vo naḷaṃva sotova, māro bhañji punappunanti mā tumhe nadīsote jātaṃ naḷaṃ mahāvegena āgato nadīsoto viya kilesamāro maraṇamāro devaputtamāro ca punappunaṃ bhañjatūti attho.

    દેસનાવસાને પઞ્ચસતાપિ કેવટ્ટપુત્તા સંવેગં આપજ્જિત્વા દુક્ખસ્સન્તકિરિયં પત્થયમાના સત્થુ સન્તિકે પબ્બજિત્વા ન ચિરસ્સેવ દુક્ખસ્સન્તં કત્વા સત્થારા સદ્ધિં આનેઞ્જવિહારસમાપત્તિધમ્મપરિભોગેન એકપરિભોગા અહેસુન્તિ.

    Desanāvasāne pañcasatāpi kevaṭṭaputtā saṃvegaṃ āpajjitvā dukkhassantakiriyaṃ patthayamānā satthu santike pabbajitvā na cirasseva dukkhassantaṃ katvā satthārā saddhiṃ āneñjavihārasamāpattidhammaparibhogena ekaparibhogā ahesunti.

    કપિલમચ્છવત્થુ પઠમં.

    Kapilamacchavatthu paṭhamaṃ.

    ૨. સૂકરપોતિકાવત્થુ

    2. Sūkarapotikāvatthu

    યથાપિ મૂલેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો ગૂથસૂકરપોતિકં આરબ્ભ કથેસિ.

    Yathāpi mūleti imaṃ dhammadesanaṃ satthā veḷuvane viharanto gūthasūkarapotikaṃ ārabbha kathesi.

    એકસ્મિં કિર સમયે સત્થા રાજગહં પિણ્ડાય પવિસન્તો એકં સૂકરપોતિકં દિસ્વા સિતં પાત્વાકાસિ. તસ્સ સિતં કરોન્તસ્સ મુખવિવરનિગ્ગતં દન્તોભાસમણ્ડલં દિસ્વા આનન્દત્થેરો ‘‘કો નુ ખો, ભન્તે, હેતુ સિતસ્સ પાતુકમ્માયા’’તિ સિતકારણં પુચ્છિ. અથ નં સત્થા આહ – ‘‘પસ્સસેતં, આનન્દ, સૂકરપોતિક’’ન્તિ? ‘‘આમ, ભન્તે’’તિ. એસા કકુસન્ધસ્સ ભગવતો સાસને એકાય આસનસાલાય સામન્તા કુક્કુટી અહોસિ. સા એકસ્સ યોગાવચરસ્સ વિપસ્સનાકમ્મટ્ઠાનં સજ્ઝાયન્તસ્સ ધમ્મઘોસં સુત્વા તતો ચુતા રાજકુલે નિબ્બત્તિત્વા ઉબ્બરી નામ રાજધીતા અહોસિ. સા અપરભાગે સરીરવલઞ્જટ્ઠાનં પવિટ્ઠા પુળવકરાસિં દિસ્વા તત્થ પુળવકસઞ્ઞં ઉપ્પાદેત્વા પઠમં ઝાનં પટિલભિ. સા તત્થ યાવતાયુકં ઠત્વા તતો ચુતા બ્રહ્મલોકે નિબ્બત્તિ. તતો ચવિત્વા પુન ગતિવસેન આલુલમાના ઇદાનિ સૂકરયોનિયં નિબ્બત્તિ, ઇદં કારણં દિસ્વા મયા સિતં પાતુકતન્તિ. તં સુત્વા આનન્દત્થેરપ્પમુખા ભિક્ખૂ મહન્તં સંવેગં પટિલભિંસુ. સત્થા તેસં સંવેગં ઉપ્પાદેત્વા ભવતણ્હાય આદીનવં પકાસેન્તો અન્તરવીથિયં ઠિતકોવ ઇમા ગાથા અભાસિ –

    Ekasmiṃ kira samaye satthā rājagahaṃ piṇḍāya pavisanto ekaṃ sūkarapotikaṃ disvā sitaṃ pātvākāsi. Tassa sitaṃ karontassa mukhavivaraniggataṃ dantobhāsamaṇḍalaṃ disvā ānandatthero ‘‘ko nu kho, bhante, hetu sitassa pātukammāyā’’ti sitakāraṇaṃ pucchi. Atha naṃ satthā āha – ‘‘passasetaṃ, ānanda, sūkarapotika’’nti? ‘‘Āma, bhante’’ti. Esā kakusandhassa bhagavato sāsane ekāya āsanasālāya sāmantā kukkuṭī ahosi. Sā ekassa yogāvacarassa vipassanākammaṭṭhānaṃ sajjhāyantassa dhammaghosaṃ sutvā tato cutā rājakule nibbattitvā ubbarī nāma rājadhītā ahosi. Sā aparabhāge sarīravalañjaṭṭhānaṃ paviṭṭhā puḷavakarāsiṃ disvā tattha puḷavakasaññaṃ uppādetvā paṭhamaṃ jhānaṃ paṭilabhi. Sā tattha yāvatāyukaṃ ṭhatvā tato cutā brahmaloke nibbatti. Tato cavitvā puna gativasena ālulamānā idāni sūkarayoniyaṃ nibbatti, idaṃ kāraṇaṃ disvā mayā sitaṃ pātukatanti. Taṃ sutvā ānandattherappamukhā bhikkhū mahantaṃ saṃvegaṃ paṭilabhiṃsu. Satthā tesaṃ saṃvegaṃ uppādetvā bhavataṇhāya ādīnavaṃ pakāsento antaravīthiyaṃ ṭhitakova imā gāthā abhāsi –

    ૩૩૮.

    338.

    ‘‘યથાપિ મૂલે અનુપદ્દવે દળ્હે,

    ‘‘Yathāpi mūle anupaddave daḷhe,

    છિન્નોપિ રુક્ખો પુનરેવ રૂહતિ;

    Chinnopi rukkho punareva rūhati;

    એવમ્પિ તણ્હાનુસયે અનૂહતે,

    Evampi taṇhānusaye anūhate,

    નિબ્બત્તતી દુક્ખમિદં પુનપ્પુનં.

    Nibbattatī dukkhamidaṃ punappunaṃ.

    ૩૩૯.

    339.

    ‘‘યસ્સ છત્તિંસતિ સોતા, મનાપસવના ભુસા;

    ‘‘Yassa chattiṃsati sotā, manāpasavanā bhusā;

    મહાવહન્તિ દુદ્દિટ્ઠિં, સઙ્કપ્પા રાગનિસ્સિતા.

    Mahāvahanti duddiṭṭhiṃ, saṅkappā rāganissitā.

    ૩૪૦.

    340.

    ‘‘સવન્તિ સબ્બધિ સોતા, લતા ઉપ્પજ્જ તિટ્ઠતિ;

    ‘‘Savanti sabbadhi sotā, latā uppajja tiṭṭhati;

    તઞ્ચ દિસ્વા લતં જાતં, મૂલં પઞ્ઞાય છિન્દથ.

    Tañca disvā lataṃ jātaṃ, mūlaṃ paññāya chindatha.

    ૩૪૧.

    341.

    ‘‘સરિતાનિ સિનેહિતાનિ ચ,

    ‘‘Saritāni sinehitāni ca,

    સોમનસ્સાનિ હોન્તિ જન્તુનો;

    Somanassāni honti jantuno;

    તે સાતસિતા સુખેસિનો,

    Te sātasitā sukhesino,

    તે વે જાતિજરૂપગા નરા.

    Te ve jātijarūpagā narā.

    ૩૪૨.

    342.

    ‘‘તસિણાય પુરક્ખતા પજા,

    ‘‘Tasiṇāya purakkhatā pajā,

    પરિસપ્પન્તિ સસોવ બન્ધિતો;

    Parisappanti sasova bandhito;

    સંયોજનસઙ્ગસત્તકા,

    Saṃyojanasaṅgasattakā,

    દુક્ખમુપેન્તિ પુનપ્પુનં ચિરાય.

    Dukkhamupenti punappunaṃ cirāya.

    ૩૪૩.

    343.

    ‘‘તસિણાય પુરક્ખતા પજા,

    ‘‘Tasiṇāya purakkhatā pajā,

    પરિસપ્પન્તિ સસોવ બન્ધિતો;

    Parisappanti sasova bandhito;

    તસ્મા તસિણં વિનોદયે,

    Tasmā tasiṇaṃ vinodaye,

    આકઙ્ખન્ત વિરાગમત્તનો’’તિ.

    Ākaṅkhanta virāgamattano’’ti.

    તત્થ મૂલેતિ યસ્સ રુક્ખસ્સ ચતૂસુ દિસાસુ ચતુધા હેટ્ઠા ચ ઉજુકમેવ ગતે પઞ્ચવિધમૂલે છેદનફાલનપાચનવિજ્ઝનાદીનં કેનચિ ઉપદ્દવેન અનુપદ્દવે થિરપત્તતાય દળ્હે સો રુક્ખો ઉપરિચ્છિન્નોપિ સાખાનં વસેન પુનદેવ રૂહતિ, એવમેવ છદ્વારિકાય તણ્હાય અનુસયે અરહત્તમગ્ગઞાણેન અનુહતે અસમુચ્છિન્ને તસ્મિં તસ્મિં ભવે જાતિઆદિભેદં ઇદં દુક્ખં પુનપ્પુનં નિબ્બત્તતિયેવાતિ અત્થો.

    Tattha mūleti yassa rukkhassa catūsu disāsu catudhā heṭṭhā ca ujukameva gate pañcavidhamūle chedanaphālanapācanavijjhanādīnaṃ kenaci upaddavena anupaddave thirapattatāya daḷhe so rukkho uparicchinnopi sākhānaṃ vasena punadeva rūhati, evameva chadvārikāya taṇhāya anusaye arahattamaggañāṇena anuhate asamucchinne tasmiṃ tasmiṃ bhave jātiādibhedaṃ idaṃ dukkhaṃ punappunaṃ nibbattatiyevāti attho.

    યસ્સાતિ યસ્સ પુગ્ગલસ્સ ‘‘ઇતિ અજ્ઝત્તિકસ્સૂપાદાય અટ્ઠારસ તણ્હાવિચરિતાનિ બાહિરસ્સૂપાદાય અટ્ઠારસ તણ્હાવિચરિતાની’’તિ ઇમેસં તણ્હાવિચરિતાનં વસેન છત્તિંસતિયા સોતેહિ સમન્નાગતા મનાપેસુ રૂપાદીસુ આસવતિ પવત્તતીતિ મનાપસવના તણ્હા ભુસા બલવતી હોતિ, તં પુગ્ગલં વિપન્નઞાણતાય દુદ્દિટ્ઠિં પુનપ્પુનં ઉપ્પજ્જનતો મહન્તભાવેન મહા હુત્વા ઝાનં વા વિપસ્સનં વા અનિસ્સાય રાગનિસ્સિતા સઙ્કપ્પા વહન્તીતિ અત્થો.

    Yassāti yassa puggalassa ‘‘iti ajjhattikassūpādāya aṭṭhārasa taṇhāvicaritāni bāhirassūpādāya aṭṭhārasa taṇhāvicaritānī’’ti imesaṃ taṇhāvicaritānaṃ vasena chattiṃsatiyā sotehi samannāgatā manāpesu rūpādīsu āsavati pavattatīti manāpasavanā taṇhā bhusā balavatī hoti, taṃ puggalaṃ vipannañāṇatāya duddiṭṭhiṃ punappunaṃ uppajjanato mahantabhāvena mahā hutvā jhānaṃ vā vipassanaṃ vā anissāya rāganissitā saṅkappā vahantīti attho.

    સવન્તિ સબ્બધિ સોતાતિ ઇમે તણ્હાસોતા ચક્ખુદ્વારાદીનં વસેન સબ્બેસુ રૂપાદીસુ આરમ્મણેસુ સવનતો, સબ્બાપિ રૂપતણ્હા…પે॰… ધમ્મતણ્હાતિ સબ્બભવેસુ વા સવનતો સબ્બધિ સવન્તિ નામ. લતાતિ પલિવેઠનટ્ઠેન સંસિબ્બનટ્ઠેન ચ લતા વિયાતિ લતા. ઉપ્પજ્જ તિટ્ઠતીતિ છહિ દ્વારેહિ ઉપ્પજ્જિત્વા રૂપાદીસુ આરમ્મણેસુ તિટ્ઠતિ. તઞ્ચ દિસ્વાતિ તં પન તણ્હાલતં ‘‘એત્થેસા તણ્હા ઉપ્પજ્જમાના ઉપ્પજ્જતી’’તિ જાતટ્ઠાનવસેન દિસ્વા. પઞ્ઞાયાતિ સત્થેન વને જાતં લતં વિય મગ્ગપઞ્ઞાય મૂલે છિન્દથાતિ અત્થો.

    Savanti sabbadhi sotāti ime taṇhāsotā cakkhudvārādīnaṃ vasena sabbesu rūpādīsu ārammaṇesu savanato, sabbāpi rūpataṇhā…pe… dhammataṇhāti sabbabhavesu vā savanato sabbadhi savanti nāma. Latāti paliveṭhanaṭṭhena saṃsibbanaṭṭhena ca latā viyāti latā. Uppajja tiṭṭhatīti chahi dvārehi uppajjitvā rūpādīsu ārammaṇesu tiṭṭhati. Tañca disvāti taṃ pana taṇhālataṃ ‘‘etthesā taṇhā uppajjamānā uppajjatī’’ti jātaṭṭhānavasena disvā. Paññāyāti satthena vane jātaṃ lataṃ viya maggapaññāya mūle chindathāti attho.

    સરિતાનીતિ અનુસટાનિ પયાતાનિ. સિનેહિતાનીતિ ચીવરાદીસુ પવત્તસિનેહવસેન સિનેહિતાનિ ચ, તણ્હાસિનેહમક્ખિતાનીતિ અત્થો. સોમનસ્સાનીતિ તણ્હાવસિકસ્સ જન્તુનો એવરૂપાનિ સોમનસ્સાનિ ભવન્તિ. તે સાતસિતાતિ તે તણ્હાવસિકા પુગ્ગલા સાતનિસ્સિતા સુખનિસ્સિતા ચ હુત્વા સુખેસિનો સુખપરિયેસિનો ભવન્તિ. તે વેતિ યે એવરૂપા નરા, તે જાતિજરાબ્યાધિમરણાનિ ઉપગચ્છન્તિયેવાતિ જાતિજરૂપગા નામ હોન્તિ. પજાતિ ઇમે સત્તા તાસકરણેન તસિણાતિ સઙ્ખ્યં ગતાય તણ્હાય પુરક્ખતા પરિવારિતા હુત્વા.

    Saritānīti anusaṭāni payātāni. Sinehitānīti cīvarādīsu pavattasinehavasena sinehitāni ca, taṇhāsinehamakkhitānīti attho. Somanassānīti taṇhāvasikassa jantuno evarūpāni somanassāni bhavanti. Te sātasitāti te taṇhāvasikā puggalā sātanissitā sukhanissitā ca hutvā sukhesino sukhapariyesino bhavanti. Te veti ye evarūpā narā, te jātijarābyādhimaraṇāni upagacchantiyevāti jātijarūpagā nāma honti. Pajāti ime sattā tāsakaraṇena tasiṇāti saṅkhyaṃ gatāya taṇhāya purakkhatā parivāritā hutvā.

    બન્ધિતોતિ લુદ્દેન અરઞ્ઞે બદ્ધો સસો વિય પરિસપ્પન્તિ ભાયન્તિ. સંયોજનસઙ્ગસત્તકાતિ દસવિધેન સંયોજનસઙ્ગેન ચેવ સત્તવિધેન રાગસઙ્ગાદિના ચ સત્તા બદ્ધા તસ્મિં વા લગ્ગા હુત્વા. ચિરાયાતિ ચિરં દીઘમદ્ધાનં પુનપ્પુનં જાતિઆદિકં દુક્ખં ઉપગચ્છન્તીતિ અત્થો. તસ્માતિ યસ્મા તસિણાય પુરક્ખતા પલિવેઠિતા સત્તા, તસ્મા અત્તનો વિરાગં રાગાદિવિગમં નિબ્બાનં પત્થેન્તો આકઙ્કમાનો ભિક્ખુ અરહત્તમગ્ગેનેતં તસિણં વિનોદયે પનુદિત્વા નીહરિત્વા છડ્ડેય્યાતિ અત્થો.

    Bandhitoti luddena araññe baddho saso viya parisappanti bhāyanti. Saṃyojanasaṅgasattakāti dasavidhena saṃyojanasaṅgena ceva sattavidhena rāgasaṅgādinā ca sattā baddhā tasmiṃ vā laggā hutvā. Cirāyāti ciraṃ dīghamaddhānaṃ punappunaṃ jātiādikaṃ dukkhaṃ upagacchantīti attho. Tasmāti yasmā tasiṇāya purakkhatā paliveṭhitā sattā, tasmā attano virāgaṃ rāgādivigamaṃ nibbānaṃ patthento ākaṅkamāno bhikkhu arahattamaggenetaṃ tasiṇaṃ vinodaye panuditvā nīharitvā chaḍḍeyyāti attho.

    દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસુ.

    Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsu.

    સાપિ ખો સૂકરપોતિકા તતો ચવિત્વા સુવણ્ણભૂમિયં રાજકુલે નિબ્બત્તિ, તતો ચુતા બારાણસિયં, તતો ચુતા સુપ્પારકપટ્ટને અસ્સવાણિજગેહે નિબ્બત્તિ, તતો ચુતા કાવીરપટ્ટને નાવિકસ્સ ગેહે નિબ્બત્તિ, તતો ચુતા અનુરાધપુરે ઇસ્સરકુલગેહે નિબ્બત્તિ, તતો ચુતા તસ્સેવ દક્ખિણદિસાય ભોક્કન્તગામે સુમનસ્સ નામ કુટુમ્બિકસ્સ ધીતા નામેન સુમના એવ હુત્વા નિબ્બત્તિ. અથસ્સા પિતા તસ્મિં ગામે છડ્ડિતે દીઘવાપિરટ્ઠં ગન્ત્વા મહામુનિગામે નામ વસિ. તત્થ નં દુટ્ઠગામણિરઞ્ઞો અમચ્ચો લકુણ્ડકઅતિમ્બરો નામ કેનચિદેવ કરણીયેન ગતો દિસ્વા મહન્તં મઙ્ગલં કત્વા આદાય મહાપુણ્ણગામં ગતો. અથ નં કોટિપબ્બતમહાવિહારવાસી મહાઅનુરુદ્ધત્થેરો નામ તત્થ પિણ્ડાય ચરિત્વા તસ્સા ગેહદ્વારે ઠિતો દિસ્વા ભિક્ખૂહિ સદ્ધિં કથેસિ, ‘‘આવુસો, સૂકરપોતિકા નામ લકુણ્ડકઅતિમ્બરમહામત્તસ્સ ભરિયભાવં પત્તા, અહો અચ્છરિય’’ન્તિ. સા તં કથં સુત્વા અતીતભવે ઉગ્ઘાટેત્વા જાતિસ્સરઞાણં પટિલભિ. તઙ્ખણઞ્ઞેવ ઉપ્પન્નસંવેગા સામિકં યાચિત્વા મહન્તેન ઇસ્સરિયેન પઞ્ચબલકત્થેરીનં સન્તિકે પબ્બજિત્વા તિસ્સમહાવિહારે મહાસતિપટ્ઠાનસુત્તકથં સુત્વા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. પચ્છા દમિળમદ્દને કતે ઞાતીનં વસનટ્ઠાનં ભોક્કન્તગામમેવ ગન્ત્વા તત્થ વસન્તી કલ્લમહાવિહારે આસીવિસોપમસુત્તન્તં સુત્વા અરહત્તં પાપુણિ.

    Sāpi kho sūkarapotikā tato cavitvā suvaṇṇabhūmiyaṃ rājakule nibbatti, tato cutā bārāṇasiyaṃ, tato cutā suppārakapaṭṭane assavāṇijagehe nibbatti, tato cutā kāvīrapaṭṭane nāvikassa gehe nibbatti, tato cutā anurādhapure issarakulagehe nibbatti, tato cutā tasseva dakkhiṇadisāya bhokkantagāme sumanassa nāma kuṭumbikassa dhītā nāmena sumanā eva hutvā nibbatti. Athassā pitā tasmiṃ gāme chaḍḍite dīghavāpiraṭṭhaṃ gantvā mahāmunigāme nāma vasi. Tattha naṃ duṭṭhagāmaṇirañño amacco lakuṇḍakaatimbaro nāma kenacideva karaṇīyena gato disvā mahantaṃ maṅgalaṃ katvā ādāya mahāpuṇṇagāmaṃ gato. Atha naṃ koṭipabbatamahāvihāravāsī mahāanuruddhatthero nāma tattha piṇḍāya caritvā tassā gehadvāre ṭhito disvā bhikkhūhi saddhiṃ kathesi, ‘‘āvuso, sūkarapotikā nāma lakuṇḍakaatimbaramahāmattassa bhariyabhāvaṃ pattā, aho acchariya’’nti. Sā taṃ kathaṃ sutvā atītabhave ugghāṭetvā jātissarañāṇaṃ paṭilabhi. Taṅkhaṇaññeva uppannasaṃvegā sāmikaṃ yācitvā mahantena issariyena pañcabalakattherīnaṃ santike pabbajitvā tissamahāvihāre mahāsatipaṭṭhānasuttakathaṃ sutvā sotāpattiphale patiṭṭhahi. Pacchā damiḷamaddane kate ñātīnaṃ vasanaṭṭhānaṃ bhokkantagāmameva gantvā tattha vasantī kallamahāvihāre āsīvisopamasuttantaṃ sutvā arahattaṃ pāpuṇi.

    સા પરિનિબ્બાનદિવસે ભિક્ખુભિક્ખુનીહિ પુચ્છિતા ભિક્ખુનિસઙ્ઘસ્સ સબ્બં ઇમં પવત્તિં નિરન્તરં કથેત્વા સન્નિપતિતસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ મજ્ઝે મણ્ડલારામવાસિના ધમ્મપદભાણકમહાતિસ્સત્થેરેન સદ્ધિં સંસન્દિત્વા ‘‘અહં પુબ્બે મનુસ્સયોનિયં નિબ્બત્તિત્વા તતો ચુતા કુક્કુટી હુત્વા તત્થ સેનસ્સ સન્તિકા સીસચ્છેદં પત્વા રાજગહે નિબ્બત્તા, પરિબ્બાજિકાસુ પબ્બજિત્વા પઠમજ્ઝાનભૂમિયં નિબ્બત્તિત્વા તતો ચુતા સેટ્ઠિકુલે નિબ્બત્તા નચિરસ્સેવ ચવિત્વા સૂકરયોનિં ગન્ત્વા તતો ચુતા સુવણ્ણભૂમિં, તતો ચુતા બારાણસિં, તતો ચુતા સુપ્પારકપટ્ટનં, તતો ચુતા કાવીરપટ્ટનં, તતો ચુતા અનુરાધપુરં, તતો ચુતા ભોક્કન્તગામ’’ન્તિ એવં સમવિસમે તેરસ અત્તભાવે પત્વા ‘‘ઇદાનિ ઉક્કણ્ઠિત્વા પબ્બજિત્વા અરહત્તં પત્તા, સબ્બેપિ અપ્પમાદેન સમ્પાદેથા’’તિ વત્વા ચતસ્સો પરિસા સંવેજેત્વા પરિનિબ્બાયીતિ.

    Sā parinibbānadivase bhikkhubhikkhunīhi pucchitā bhikkhunisaṅghassa sabbaṃ imaṃ pavattiṃ nirantaraṃ kathetvā sannipatitassa bhikkhusaṅghassa majjhe maṇḍalārāmavāsinā dhammapadabhāṇakamahātissattherena saddhiṃ saṃsanditvā ‘‘ahaṃ pubbe manussayoniyaṃ nibbattitvā tato cutā kukkuṭī hutvā tattha senassa santikā sīsacchedaṃ patvā rājagahe nibbattā, paribbājikāsu pabbajitvā paṭhamajjhānabhūmiyaṃ nibbattitvā tato cutā seṭṭhikule nibbattā nacirasseva cavitvā sūkarayoniṃ gantvā tato cutā suvaṇṇabhūmiṃ, tato cutā bārāṇasiṃ, tato cutā suppārakapaṭṭanaṃ, tato cutā kāvīrapaṭṭanaṃ, tato cutā anurādhapuraṃ, tato cutā bhokkantagāma’’nti evaṃ samavisame terasa attabhāve patvā ‘‘idāni ukkaṇṭhitvā pabbajitvā arahattaṃ pattā, sabbepi appamādena sampādethā’’ti vatvā catasso parisā saṃvejetvā parinibbāyīti.

    સૂકરપોતિકાવત્થુ દુતિયં.

    Sūkarapotikāvatthu dutiyaṃ.

    ૩. વિબ્ભન્તભિક્ખુવત્થુ

    3. Vibbhantabhikkhuvatthu

    યો નિબ્બનથોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો એકં વિબ્ભન્તકં ભિક્ખું આરબ્ભ કથેસિ.

    Yonibbanathoti imaṃ dhammadesanaṃ satthā veḷuvane viharanto ekaṃ vibbhantakaṃ bhikkhuṃ ārabbha kathesi.

    એકો કિર મહાકસ્સપત્થેરસ્સ સદ્ધિવિહારિકો હુત્વા ચત્તારિ ઝાનાનિ ઉપ્પાદેત્વાપિ અત્તનો માતુલસ્સ સુવણ્ણકારસ્સ ગેહે વિસભાગારમ્મણં દિસ્વા તત્થ પટિબદ્ધચિત્તો વિબ્ભમિ. અથ નં મનુસ્સા અલસભાવેન કમ્મં કાતું અનિચ્છન્તં ગેહા નીહરિંસુ. સો પાપમિત્તસંસગ્ગેન ચોરકમ્મેન જીવિકં કપ્પેન્તો વિચરિ. અથ નં એકદિવસં ગહેત્વા પચ્છાબાહં ગાળ્હબન્ધનં બન્ધિત્વા ચતુક્કે ચતુક્કે કસાહિ તાળેન્તા આઘાતનં નયિંસુ. થેરો પિણ્ડાય ચરિતું પવિસન્તો તં દક્ખિણેન દ્વારેન નીહરિયમાનં દિસ્વા બન્ધનં સિથિલં કારેત્વા ‘‘પુબ્બે તયા પરિચિતકમ્મટ્ઠાનં પુન આવજ્જેહી’’તિ આહ. સો તેન ઓવાદેન સતુપ્પાદં લભિત્વા પુન ચતુત્થજ્ઝાનં નિબ્બત્તેસિ. અથ નં ‘‘આઘાતનં નેત્વા ઘાતેસ્સામા’’તિ સૂલે ઉત્તાસેસું. સો ન ભાયતિ ન સન્તસતિ. અથસ્સ તસ્મિં તસ્મિં દિસાભાગે ઠિતા મનુસ્સા અસિસત્તિતોમરાદીનિ આવુધાનિ ઉક્ખિપિત્વાપિ તં અસન્તસન્તમેવ દિસ્વા ‘‘પસ્સથ, ભો, ઇમં પુરિસં, અનેકસતાનઞ્હિ આવુધહત્થાનં પુરિસાનં મજ્ઝે નેવ છમ્ભતિ ન વેધતિ, અહો અચ્છરિય’’ન્તિ અચ્છરિયબ્ભુતજાતા મહાનાદં નદિત્વા રઞ્ઞો તં પવત્તિં આરોચેસું. રાજા તં કારણં સુત્વા ‘‘વિસ્સજ્જેથ ન’’ન્તિ આહ. સત્થુ સન્તિકમ્પિ ગન્ત્વા તમત્થં આરોચયિંસુ. સત્થા ઓભાસં ફરિત્વા તસ્સ ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

    Eko kira mahākassapattherassa saddhivihāriko hutvā cattāri jhānāni uppādetvāpi attano mātulassa suvaṇṇakārassa gehe visabhāgārammaṇaṃ disvā tattha paṭibaddhacitto vibbhami. Atha naṃ manussā alasabhāvena kammaṃ kātuṃ anicchantaṃ gehā nīhariṃsu. So pāpamittasaṃsaggena corakammena jīvikaṃ kappento vicari. Atha naṃ ekadivasaṃ gahetvā pacchābāhaṃ gāḷhabandhanaṃ bandhitvā catukke catukke kasāhi tāḷentā āghātanaṃ nayiṃsu. Thero piṇḍāya carituṃ pavisanto taṃ dakkhiṇena dvārena nīhariyamānaṃ disvā bandhanaṃ sithilaṃ kāretvā ‘‘pubbe tayā paricitakammaṭṭhānaṃ puna āvajjehī’’ti āha. So tena ovādena satuppādaṃ labhitvā puna catutthajjhānaṃ nibbattesi. Atha naṃ ‘‘āghātanaṃ netvā ghātessāmā’’ti sūle uttāsesuṃ. So na bhāyati na santasati. Athassa tasmiṃ tasmiṃ disābhāge ṭhitā manussā asisattitomarādīni āvudhāni ukkhipitvāpi taṃ asantasantameva disvā ‘‘passatha, bho, imaṃ purisaṃ, anekasatānañhi āvudhahatthānaṃ purisānaṃ majjhe neva chambhati na vedhati, aho acchariya’’nti acchariyabbhutajātā mahānādaṃ naditvā rañño taṃ pavattiṃ ārocesuṃ. Rājā taṃ kāraṇaṃ sutvā ‘‘vissajjetha na’’nti āha. Satthu santikampi gantvā tamatthaṃ ārocayiṃsu. Satthā obhāsaṃ pharitvā tassa dhammaṃ desento imaṃ gāthamāha –

    ૩૪૪.

    344.

    ‘‘યો નિબ્બનથો વનાધિમુત્તો,

    ‘‘Yo nibbanatho vanādhimutto,

    વનમુત્તો વનમેવ ધાવતિ;

    Vanamutto vanameva dhāvati;

    તં પુગ્ગલમેથ પસ્સથ,

    Taṃ puggalametha passatha,

    મુત્તો બન્ધનમેવ ધાવતી’’તિ.

    Mutto bandhanameva dhāvatī’’ti.

    તસ્સત્થો – યો પુગ્ગલો ગિહિભાવે આલયસઙ્ખાતં વનથં છડ્ડેત્વા પબ્બજિતતાય નિબ્બનથો દિબ્બવિહારસઙ્ખાતે તપોવને અધિમુત્તો ઘરાવાસબન્ધનસઙ્ખાતા તણ્હાવના મુત્તો હુત્વા પુન ઘરાવાસબન્ધનસઙ્ખાતં તણ્હાવનમેવ ધાવતિ, એથ તં પુગ્ગલં પસ્સથ, એસો ઘરાવાસબન્ધનતો મુત્તો ઘરાવાસબન્ધનમેવ ધાવતીતિ.

    Tassattho – yo puggalo gihibhāve ālayasaṅkhātaṃ vanathaṃ chaḍḍetvā pabbajitatāya nibbanatho dibbavihārasaṅkhāte tapovane adhimutto gharāvāsabandhanasaṅkhātā taṇhāvanā mutto hutvā puna gharāvāsabandhanasaṅkhātaṃ taṇhāvanameva dhāvati, etha taṃ puggalaṃ passatha, eso gharāvāsabandhanato mutto gharāvāsabandhanameva dhāvatīti.

    ઇમં પન દેસનં સુત્વા સો રાજપુરિસાનં અન્તરે સૂલગ્ગે નિસિન્નોવ ઉદયબ્બયં પટ્ઠપેત્વા તિલક્ખણં આરોપેત્વા સઙ્ખારે સમ્મસન્તો સોતાપત્તિફલં પત્વા સમાપત્તિસુખં અનુભવન્તો વેહાસં ઉપ્પતિત્વા આકાસેનેવ સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા સત્થારં વન્દિત્વા સરાજિકાય પરિસાય મજ્ઝેયેવ અરહત્તં પાપુણીતિ.

    Imaṃ pana desanaṃ sutvā so rājapurisānaṃ antare sūlagge nisinnova udayabbayaṃ paṭṭhapetvā tilakkhaṇaṃ āropetvā saṅkhāre sammasanto sotāpattiphalaṃ patvā samāpattisukhaṃ anubhavanto vehāsaṃ uppatitvā ākāseneva satthu santikaṃ gantvā satthāraṃ vanditvā sarājikāya parisāya majjheyeva arahattaṃ pāpuṇīti.

    વિબ્ભન્તભિક્ખુવત્થુ તતિયં.

    Vibbhantabhikkhuvatthu tatiyaṃ.

    ૪. બન્ધનાગારવત્થુ

    4. Bandhanāgāravatthu

    તં દળ્હન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો બન્ધનાગારં આરબ્ભ કથેસિ.

    Nataṃ daḷhanti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto bandhanāgāraṃ ārabbha kathesi.

    એકસ્મિં કિર કાલે બહૂ સન્ધિચ્છેદકપન્થઘાતકમનુસ્સઘાતકે ચોરે આનેત્વા કોસલરઞ્ઞો દસ્સયિંસુ. તે રાજા અન્દુબન્ધનરજ્જુબન્ધનસઙ્ખલિકબન્ધનેહિ બન્ધાપેસિ. તિંસમત્તાપિ ખો જાનપદા ભિક્ખૂ સત્થારં દટ્ઠુકામા આગન્ત્વા દિસ્વા વન્દિત્વા પુનદિવસે સાવત્થિં પિણ્ડાય ચરન્તા બન્ધનાગારં ગન્ત્વા તે ચોરે દિસ્વા પિણ્ડપાતપટિક્કન્તા સાયન્હસમયે તથાગતં ઉપસઙ્કમિત્વા, ‘‘ભન્તે, અજ્જ અમ્હેહિ પિણ્ડાય ચરન્તેહિ બન્ધનાગારે બહૂ ચોરા અન્દુબન્ધનાદીહિ બદ્ધા મહાદુક્ખં અનુભવન્તા દિટ્ઠા, તે તાનિ બન્ધનાનિ છિન્દિત્વા પલાયિતું ન સક્કોન્તિ, અત્થિ નુ ખો, ભન્તે, તેહિ બન્ધનેહિ થિરતરં અઞ્ઞં બન્ધનં નામા’’તિ પુચ્છિંસુ. સત્થા, ‘‘ભિક્ખવે, કિં બન્ધનાનિ નામેતાનિ, યં પનેતં ધનધઞ્ઞપુત્તદારાદીસુ તણ્હાસઙ્ખાતં કિલેસબન્ધનં, એતં એતેહિ સતગુણેન સહસ્સગુણેન સતસહસ્સગુણેન થિરતરં, એવં મહન્તમ્પિ પનેતં દુચ્છિન્દનિયં બન્ધનં પોરાણકપણ્ડિતા છિન્દિત્વા હિમવન્તં પવિસિત્વા પબ્બજિંસૂ’’તિ વત્વા અતીતં આહરિ –

    Ekasmiṃ kira kāle bahū sandhicchedakapanthaghātakamanussaghātake core ānetvā kosalarañño dassayiṃsu. Te rājā andubandhanarajjubandhanasaṅkhalikabandhanehi bandhāpesi. Tiṃsamattāpi kho jānapadā bhikkhū satthāraṃ daṭṭhukāmā āgantvā disvā vanditvā punadivase sāvatthiṃ piṇḍāya carantā bandhanāgāraṃ gantvā te core disvā piṇḍapātapaṭikkantā sāyanhasamaye tathāgataṃ upasaṅkamitvā, ‘‘bhante, ajja amhehi piṇḍāya carantehi bandhanāgāre bahū corā andubandhanādīhi baddhā mahādukkhaṃ anubhavantā diṭṭhā, te tāni bandhanāni chinditvā palāyituṃ na sakkonti, atthi nu kho, bhante, tehi bandhanehi thirataraṃ aññaṃ bandhanaṃ nāmā’’ti pucchiṃsu. Satthā, ‘‘bhikkhave, kiṃ bandhanāni nāmetāni, yaṃ panetaṃ dhanadhaññaputtadārādīsu taṇhāsaṅkhātaṃ kilesabandhanaṃ, etaṃ etehi sataguṇena sahassaguṇena satasahassaguṇena thirataraṃ, evaṃ mahantampi panetaṃ ducchindaniyaṃ bandhanaṃ porāṇakapaṇḍitā chinditvā himavantaṃ pavisitvā pabbajiṃsū’’ti vatvā atītaṃ āhari –

    અતીતે બારાણસિયં બ્રહ્મદત્તે રજ્જં કારેન્તે બોધિસત્તો એકસ્મિં દુગ્ગતગહપતિકુલે નિબ્બત્તિ. તસ્સ વયપ્પત્તસ્સ પિતા કાલમકાસિ. સો ભતિં કત્વા માતરં પોસેસિ. અથસ્સ માતા અનિચ્છમાનસ્સેવ એકં કુલધીતરં ગેહે કત્વા અપરભાગે કાલમકાસિ. ભરિયાયપિસ્સ કુચ્છિયં ગબ્ભો પતિટ્ઠહિ. સો ગબ્ભસ્સ પતિટ્ઠિતભાવં અજાનન્તોવ, ‘‘ભદ્દે, ત્વં ભતિં કત્વા જીવ, અહં પબ્બજિસ્સામી’’તિ આહ. ‘‘સામિ, નનુ ગબ્ભો મે પતિટ્ઠિતો, મયિ વિજાતાય દારકં દિસ્વા પબ્બજિસ્સસી’’તિ આહ. સો ‘‘સાધૂ’’તિ સમ્પટિચ્છિત્વા તસ્સા વિજાતકાલે, ‘‘ભદ્દે, ત્વં સોત્થિના વિજાતા, ઇદાનિ અહં પબ્બજિસ્સામી’’તિ આપુચ્છિ. અથ નં સા ‘‘પુત્તસ્સ તાવ થનપાનતો અપગમનકાલં આગમેહી’’તિ વત્વા પુન ગબ્ભં ગણ્હિ. સો ચિન્તેસિ – ‘‘ઇમં સમ્પટિચ્છાપેત્વા ગન્તું ન સક્કા, ઇમિસ્સા અનાચિક્ખિત્વાવ પલાયિત્વા પબ્બજિસ્સામી’’તિ. સો તસ્સા અનાચિક્ખિત્વાવ રત્તિભાગે ઉટ્ઠાય પલાયિ. અથ નં નગરગુત્તિકા અગ્ગહેસું. સો ‘‘અહં, સામિ, માતુપોસકો નામ, વિસ્સજ્જેથ મ’’ન્તિ અત્તાનં વિસ્સજ્જાપેત્વા એકસ્મિં ઠાને વસિત્વા ઇસિપબ્બજ્જં પબ્બજિત્વા અભિઞ્ઞાસમાપત્તિયો લભિત્વા ઝાનકીળાય કીળન્તો વિહાસિ. સો તત્થ વસન્તોયેવ ‘‘એવરૂપમ્પિ નામ મે દુચ્છિન્દનિયં પુત્તદારબન્ધનં કિલેસબન્ધનં છિન્ન’’ન્તિ ઇમં ઉદાનં ઉદાનેસિ.

    Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto ekasmiṃ duggatagahapatikule nibbatti. Tassa vayappattassa pitā kālamakāsi. So bhatiṃ katvā mātaraṃ posesi. Athassa mātā anicchamānasseva ekaṃ kuladhītaraṃ gehe katvā aparabhāge kālamakāsi. Bhariyāyapissa kucchiyaṃ gabbho patiṭṭhahi. So gabbhassa patiṭṭhitabhāvaṃ ajānantova, ‘‘bhadde, tvaṃ bhatiṃ katvā jīva, ahaṃ pabbajissāmī’’ti āha. ‘‘Sāmi, nanu gabbho me patiṭṭhito, mayi vijātāya dārakaṃ disvā pabbajissasī’’ti āha. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā tassā vijātakāle, ‘‘bhadde, tvaṃ sotthinā vijātā, idāni ahaṃ pabbajissāmī’’ti āpucchi. Atha naṃ sā ‘‘puttassa tāva thanapānato apagamanakālaṃ āgamehī’’ti vatvā puna gabbhaṃ gaṇhi. So cintesi – ‘‘imaṃ sampaṭicchāpetvā gantuṃ na sakkā, imissā anācikkhitvāva palāyitvā pabbajissāmī’’ti. So tassā anācikkhitvāva rattibhāge uṭṭhāya palāyi. Atha naṃ nagaraguttikā aggahesuṃ. So ‘‘ahaṃ, sāmi, mātuposako nāma, vissajjetha ma’’nti attānaṃ vissajjāpetvā ekasmiṃ ṭhāne vasitvā isipabbajjaṃ pabbajitvā abhiññāsamāpattiyo labhitvā jhānakīḷāya kīḷanto vihāsi. So tattha vasantoyeva ‘‘evarūpampi nāma me ducchindaniyaṃ puttadārabandhanaṃ kilesabandhanaṃ chinna’’nti imaṃ udānaṃ udānesi.

    સત્થા ઇમં અતીતં આહરિત્વા તેન ઉદાનિતં ઉદાનં પકાસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

    Satthā imaṃ atītaṃ āharitvā tena udānitaṃ udānaṃ pakāsento imā gāthā abhāsi –

    ૩૪૫.

    345.

    ‘‘ન તં દળ્હં બન્ધનમાહુ ધીરા,

    ‘‘Na taṃ daḷhaṃ bandhanamāhu dhīrā,

    યદાયસં દારુજપબ્બજઞ્ચ;

    Yadāyasaṃ dārujapabbajañca;

    સારત્તરત્તા મણિકુણ્ડલેસુ,

    Sārattarattā maṇikuṇḍalesu,

    પુત્તેસુ દારેસુ ચ યા અપેક્ખા.

    Puttesu dāresu ca yā apekkhā.

    ૩૪૬.

    346.

    ‘‘એતં દળ્હં બન્ધનમાહુ ધીરા,

    ‘‘Etaṃ daḷhaṃ bandhanamāhu dhīrā,

    ઓહારિનં સિથિલં દુપ્પમુઞ્ચં;

    Ohārinaṃ sithilaṃ duppamuñcaṃ;

    એતમ્પિ છેત્વાન પરિબ્બજન્તિ,

    Etampi chetvāna paribbajanti,

    અનપેક્ખિનો કામસુખં પહાયા’’તિ.

    Anapekkhino kāmasukhaṃ pahāyā’’ti.

    તત્થ ધીરાતિ બુદ્ધાદયો પણ્ડિતપુરિસા યં સઙ્ખલિકસઙ્ખાતં અયસા નિબ્બત્તં આયસં, અન્દુબન્ધનસઙ્ખાતં દારુજં, યઞ્ચ પબ્બજતિણેહિ વા અઞ્ઞેહિ વા વાકાદીહિ રજ્જું કત્વા કતં રજ્જુબન્ધનં, તં અસિઆદીહિ છિન્દિતું સક્કુણેય્યભાવેન થિરન્તિ ન વદન્તીતિ અત્થો. સારત્તરત્તાતિ સારત્તા હુત્વા રત્તા, બહલતરરાગરત્તાતિ અત્થો. મણિકુણ્ડલેસૂતિ મણીસુ ચેવ કુણ્ડલેસુ ચ, મણિવિચિત્તેસુ વા કુણ્ડલેસુ. એતં દળ્હન્તિ યે મણિકુણ્ડલેસુ સારત્તરત્તા, તેસં સો રાગો ચ યા પુત્તદારેસુ અપેક્ખા તણ્હા, એતં કિલેસમયં બન્ધનઞ્ચ પણ્ડિતપુરિસા દળ્હન્તિ વદન્તિ. ઓહારિનન્તિ આકડ્ઢિત્વા ચતૂસુ અપાયેસુ પાતનતો અવહરતિ હેટ્ઠા હરતીતિ ઓહારિનં. સિથિલન્તિ બન્ધનટ્ઠાને છવિચમ્મમંસાનિ ન છિન્દતિ, લોહિતં ન નીહરતિ, બન્ધનભાવમ્પિ અજાનાપેત્વા થલપથજલપથાદીસુ કમ્માનિ કાતું દેતીતિ સિથિલં. દુપ્પમુઞ્ચન્તિ લોભવસેન હિ એકવારમ્પિ ઉપ્પન્નં કિલેસબન્ધનં દટ્ઠટ્ઠાનતો કચ્છપો વિય દુમ્મોચિયં હોતીતિ દુપ્પમુઞ્ચં. એતમ્પિ છેત્વાનાતિ એતં દળ્હમ્પિ કિલેસબન્ધનં ઞાણખગ્ગેન છિન્દિત્વા અનપેક્ખિનો હુત્વા કામસુખં પહાય પરિબ્બજન્તિ, પક્કમન્તિ પબ્બજન્તીતિ અત્થો.

    Tattha dhīrāti buddhādayo paṇḍitapurisā yaṃ saṅkhalikasaṅkhātaṃ ayasā nibbattaṃ āyasaṃ, andubandhanasaṅkhātaṃ dārujaṃ, yañca pabbajatiṇehi vā aññehi vā vākādīhi rajjuṃ katvā kataṃ rajjubandhanaṃ, taṃ asiādīhi chindituṃ sakkuṇeyyabhāvena thiranti na vadantīti attho. Sārattarattāti sārattā hutvā rattā, bahalatararāgarattāti attho. Maṇikuṇḍalesūti maṇīsu ceva kuṇḍalesu ca, maṇivicittesu vā kuṇḍalesu. Etaṃ daḷhanti ye maṇikuṇḍalesu sārattarattā, tesaṃ so rāgo ca yā puttadāresu apekkhā taṇhā, etaṃ kilesamayaṃ bandhanañca paṇḍitapurisā daḷhanti vadanti. Ohārinanti ākaḍḍhitvā catūsu apāyesu pātanato avaharati heṭṭhā haratīti ohārinaṃ. Sithilanti bandhanaṭṭhāne chavicammamaṃsāni na chindati, lohitaṃ na nīharati, bandhanabhāvampi ajānāpetvā thalapathajalapathādīsu kammāni kātuṃ detīti sithilaṃ. Duppamuñcanti lobhavasena hi ekavārampi uppannaṃ kilesabandhanaṃ daṭṭhaṭṭhānato kacchapo viya dummociyaṃ hotīti duppamuñcaṃ. Etampi chetvānāti etaṃ daḷhampi kilesabandhanaṃ ñāṇakhaggena chinditvā anapekkhino hutvā kāmasukhaṃ pahāya paribbajanti, pakkamanti pabbajantīti attho.

    દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

    Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.

    બન્ધનાગારવત્થુ ચતુત્થં.

    Bandhanāgāravatthu catutthaṃ.

    ૫. ખેમાથેરીવત્થુ

    5. Khemātherīvatthu

    યે રાગરત્તાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો ખેમં નામ રઞ્ઞો બિમ્બિસારસ્સ અગ્ગમહેસિં આરબ્ભ કથેસિ.

    Ye rāgarattāti imaṃ dhammadesanaṃ satthā veḷuvane viharanto khemaṃ nāma rañño bimbisārassa aggamahesiṃ ārabbha kathesi.

    સા કિર પદુમુત્તરપાદમૂલે પત્થિતપત્થના અતિવિય અભિરૂપા પાસાદિકા અહોસિ. ‘‘સત્થા કિર રૂપસ્સ દોસં કથેતી’’તિ સુત્વા પન સત્થુ સન્તિકં ગન્તું ન ઇચ્છિ. રાજા તસ્સા રૂપમદમત્તભાવં ઞત્વા વેળુવનવણ્ણનાપટિસંયુત્તાનિ ગીતાનિ કારેત્વા નટાદીનં દાપેસિ. તેસં તાનિ ગાયન્તાનં સદ્દં સુત્વા તસ્સા વેળુવનં અદિટ્ઠપુબ્બં વિય અસુતપુબ્બં વિય ચ અહોસિ. સા ‘‘કતરં ઉય્યાનં સન્ધાય ગાયથા’’તિ પુચ્છિત્વા, ‘‘દેવી, તુમ્હાકં વેળુવનુય્યાનમેવા’’તિ વુત્તે ઉય્યાનં ગન્તુકામા અહોસિ. સત્થા તસ્સા આગમનં ઞત્વા પરિસમજ્ઝે નિસીદિત્વા ધમ્મં દેસેન્તોવ તાલવણ્ટં આદાય અત્તનો પસ્સે ઠત્વા બીજમાનં અભિરૂપં ઇત્થિં નિમ્મિનિ. ખેમા, દેવીપિ પવિસમાનાવ તં ઇત્થિં દિસ્વા ચિન્તેસિ – ‘‘સમ્માસમ્બુદ્ધો રૂપસ્સ દોસં કથેતીતિ વદન્તિ, અયઞ્ચસ્સ સન્તિકે ઇત્થી બીજયમાના ઠિતા, નાહં ઇમિસ્સા કલભાગમ્પિ ઉપેમિ, ન મયા ઈદિસં ઇત્થિરૂપં દિટ્ઠપુબ્બં, સત્થારં અભૂતેન અબ્ભાચિક્ખન્તિ મઞ્ઞે’’તિ ચિન્તેત્વા તથાગતસ્સ કથાસદ્દમ્પિ અનિસામેત્વા તમેવ ઇત્થિં ઓલોકયમાના અટ્ઠાસિ. સત્થા તસ્સા તસ્મિં રૂપે ઉપ્પન્નબહુમાનતં ઞત્વા તં રૂપં પઠમવયાદિવસેન દસ્સેત્વા હેટ્ઠા વુત્તનયેનેવ પરિયોસાને અટ્ઠિમત્તાવસાનં કત્વા દસ્સેસિ. ખેમા તં દિસ્વા ‘‘એવરૂપમ્પિ નામેતં રૂપં મુહુત્તેનેવ ખયવયં સમ્પત્તં, નત્થિ વત ઇમસ્મિં રૂપે સારો’’તિ ચિન્તેસિ. સત્થા તસ્સા ચિત્તાચારં ઓલોકેત્વા, ‘‘ખેમે, ત્વં ‘ઇમસ્મિં રૂપે સારો અત્થી’તિ ચિન્તેસિ, પસ્સ દાનિસ્સ અસારભાવ’’ન્તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

    Sā kira padumuttarapādamūle patthitapatthanā ativiya abhirūpā pāsādikā ahosi. ‘‘Satthā kira rūpassa dosaṃ kathetī’’ti sutvā pana satthu santikaṃ gantuṃ na icchi. Rājā tassā rūpamadamattabhāvaṃ ñatvā veḷuvanavaṇṇanāpaṭisaṃyuttāni gītāni kāretvā naṭādīnaṃ dāpesi. Tesaṃ tāni gāyantānaṃ saddaṃ sutvā tassā veḷuvanaṃ adiṭṭhapubbaṃ viya asutapubbaṃ viya ca ahosi. Sā ‘‘kataraṃ uyyānaṃ sandhāya gāyathā’’ti pucchitvā, ‘‘devī, tumhākaṃ veḷuvanuyyānamevā’’ti vutte uyyānaṃ gantukāmā ahosi. Satthā tassā āgamanaṃ ñatvā parisamajjhe nisīditvā dhammaṃ desentova tālavaṇṭaṃ ādāya attano passe ṭhatvā bījamānaṃ abhirūpaṃ itthiṃ nimmini. Khemā, devīpi pavisamānāva taṃ itthiṃ disvā cintesi – ‘‘sammāsambuddho rūpassa dosaṃ kathetīti vadanti, ayañcassa santike itthī bījayamānā ṭhitā, nāhaṃ imissā kalabhāgampi upemi, na mayā īdisaṃ itthirūpaṃ diṭṭhapubbaṃ, satthāraṃ abhūtena abbhācikkhanti maññe’’ti cintetvā tathāgatassa kathāsaddampi anisāmetvā tameva itthiṃ olokayamānā aṭṭhāsi. Satthā tassā tasmiṃ rūpe uppannabahumānataṃ ñatvā taṃ rūpaṃ paṭhamavayādivasena dassetvā heṭṭhā vuttanayeneva pariyosāne aṭṭhimattāvasānaṃ katvā dassesi. Khemā taṃ disvā ‘‘evarūpampi nāmetaṃ rūpaṃ muhutteneva khayavayaṃ sampattaṃ, natthi vata imasmiṃ rūpe sāro’’ti cintesi. Satthā tassā cittācāraṃ oloketvā, ‘‘kheme, tvaṃ ‘imasmiṃ rūpe sāro atthī’ti cintesi, passa dānissa asārabhāva’’nti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘આતુરં અસુચિં પૂતિં, પસ્સ ખેમે સમુસ્સયં;

    ‘‘Āturaṃ asuciṃ pūtiṃ, passa kheme samussayaṃ;

    ઉગ્ઘરન્તં પગ્ઘરન્તં, બાલાનં અભિપત્થિત’’ન્તિ. (અપ॰ થેરી ૨.૨.૩૫૪);

    Uggharantaṃ paggharantaṃ, bālānaṃ abhipatthita’’nti. (apa. therī 2.2.354);

    સા ગાથાપરિયોસાને સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ. અથ નં સત્થા, ‘‘ખેમે, ઇમે સત્તા રાગરત્તા દોસપદુટ્ઠા મોહમૂળ્હા અત્તનો તણ્હાસોતં સમતિક્કમિતું ન સક્કોન્તિ, તત્થેવ લગ્ગન્તી’’તિ વત્વા ધમ્મં દેસેન્તો ઇમં ગાથમાહ –

    Sā gāthāpariyosāne sotāpattiphale patiṭṭhahi. Atha naṃ satthā, ‘‘kheme, ime sattā rāgarattā dosapaduṭṭhā mohamūḷhā attano taṇhāsotaṃ samatikkamituṃ na sakkonti, tattheva laggantī’’ti vatvā dhammaṃ desento imaṃ gāthamāha –

    ૩૪૭.

    347.

    ‘‘યે રાગરત્તાનુપતન્તિ સોતં,

    ‘‘Ye rāgarattānupatanti sotaṃ,

    સયં કતં મક્કટકોવ જાલં;

    Sayaṃ kataṃ makkaṭakova jālaṃ;

    એતમ્પિ છેત્વાન વજન્તિ ધીરા,

    Etampi chetvāna vajanti dhīrā,

    અનપેક્ખિનો સબ્બદુક્ખં પહાયા’’તિ.

    Anapekkhino sabbadukkhaṃ pahāyā’’ti.

    તત્થ મક્કટકોવ જાલન્તિ યથા નામ મક્કટકો સુત્તજાલં કત્વા મજ્ઝે ઠાને નાભિમણ્ડલે નિપન્નો પરિયન્તે પતિતં પટઙ્ગં વા મક્ખિકં વા વેગેન ગન્ત્વા વિજ્ઝિત્વા તસ્સ રસં પિવિત્વા પુન ગન્ત્વા તસ્મિંયેવ ઠાને નિપજ્જતિ, એવમેવ યે સત્તા રાગરત્તા દોસપદુટ્ઠા મોહમૂળ્હા સયંકતં તણ્હાસોતં અનુપતન્તિ, તે તં સમતિક્કમિતું ન સક્કોન્તિ, એવં દુરતિક્કમં. એતમ્પિ છેત્વાન વજન્તિ ધીરાતિ પણ્ડિતા એતં બન્ધનં છેત્વા અનપેક્ખિનો નિરાલયા હુત્વા અરહત્તમગ્ગેન સબ્બદુક્ખં પહાય વજન્તિ, ગચ્છન્તીતિ અત્થો.

    Tattha makkaṭakova jālanti yathā nāma makkaṭako suttajālaṃ katvā majjhe ṭhāne nābhimaṇḍale nipanno pariyante patitaṃ paṭaṅgaṃ vā makkhikaṃ vā vegena gantvā vijjhitvā tassa rasaṃ pivitvā puna gantvā tasmiṃyeva ṭhāne nipajjati, evameva ye sattā rāgarattā dosapaduṭṭhā mohamūḷhā sayaṃkataṃ taṇhāsotaṃ anupatanti, te taṃ samatikkamituṃ na sakkonti, evaṃ duratikkamaṃ. Etampi chetvāna vajanti dhīrāti paṇḍitā etaṃ bandhanaṃ chetvā anapekkhino nirālayā hutvā arahattamaggena sabbadukkhaṃ pahāya vajanti, gacchantīti attho.

    દેસનાવસાને ખેમા અરહત્તે પતિટ્ઠહિ, મહાજનસ્સાપિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસિ. સત્થા રાજાનં આહ – ‘‘મહારાજ, ખેમાય પબ્બજિતું વા પરિનિબ્બાયિતું વા વટ્ટતી’’તિ. ભન્તે, પબ્બાજેથ નં, અલં પરિનિબ્બાનેનાતિ. સા પબ્બજિત્વા અગ્ગસાવિકા અહોસીતિ.

    Desanāvasāne khemā arahatte patiṭṭhahi, mahājanassāpi sātthikā dhammadesanā ahosi. Satthā rājānaṃ āha – ‘‘mahārāja, khemāya pabbajituṃ vā parinibbāyituṃ vā vaṭṭatī’’ti. Bhante, pabbājetha naṃ, alaṃ parinibbānenāti. Sā pabbajitvā aggasāvikā ahosīti.

    ખેમાથેરીવત્થુ પઞ્ચમં.

    Khemātherīvatthu pañcamaṃ.

    ૬. ઉગ્ગસેનવત્થુ

    6. Uggasenavatthu

    મુઞ્ચ પુરેતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા વેળુવને વિહરન્તો ઉગ્ગસેનં આરબ્ભ કથેસિ.

    Muñca pureti imaṃ dhammadesanaṃ satthā veḷuvane viharanto uggasenaṃ ārabbha kathesi.

    પઞ્ચસતા કિર નટા સંવચ્છરે વા છમાસે વા પત્તે રાજગહં ગન્ત્વા રઞ્ઞો સત્તાહં સમજ્જં કત્વા બહું હિરઞ્ઞસુવણ્ણં લભન્તિ, અન્તરન્તરે ઉક્ખેપદાયાનં પરિયન્તો નત્થિ. મહાજનો મઞ્ચાતિમઞ્ચાદીસુ ઠત્વા સમજ્જં ઓલોકેસિ. અથેકા લઙ્ઘિકધીતા વંસં અભિરુય્હ તસ્સ ઉપરિ પરિવત્તિત્વા તસ્સ પરિયન્તે આકાસે ચઙ્કમમાના નચ્ચતિ ચેવ ગાયતિ ચ. તસ્મિં સમયે ઉગ્ગસેનો નામ સેટ્ઠિપુત્તો સહાયકેન સદ્ધિં મઞ્ચાતિમઞ્ચે ઠિતો તં ઓલોકેત્વા તસ્સા હત્થપાદવિક્ખેપાદીસુ ઉપ્પન્નસિનેહો ગેહં ગન્ત્વા ‘‘તં લભન્તો જીવિસ્સામિ, અલભન્તસ્સ મે ઇધેવ મરણ’’ન્તિ આહારૂપચ્છેદં કત્વા મઞ્ચકે નિપજ્જિ. માતાપિતૂહિ, ‘‘તાત, કિં તે રુજ્જતી’’તિ પુચ્છિતોપિ ‘‘તં મે નટધીતરં લભન્તસ્સ જીવિતં અત્થિ, અલભન્તસ્સ મે ઇધેવ મરણ’’ન્તિ વત્વા, ‘‘તાત, મા એવં કરિ, અઞ્ઞં તે અમ્હાકં કુલસ્સ ચ ભોગાનઞ્ચ અનુરૂપં કુમારિકં આનેસ્સામા’’તિ વુત્તેપિ તથેવ વત્વા નિપજ્જિ. અથસ્સ પિતા બહું યાચિત્વાપિ તં સઞ્ઞાપેતું અસક્કોન્તો તસ્સ સહાયં પક્કોસાપેત્વા કહાપણસહસ્સં દત્વા ‘‘ઇમે કહાપણે ગહેત્વા અત્તનો ધીતરં મય્હં પુત્તસ્સ દેતૂ’’તિ પહિણિ. સો ‘‘નાહં કહાપણે ગહેત્વા દેમિ, સચે પન સો ઇમં અલભિત્વા જીવિતું ન સક્કોતિ, તેન હિ અમ્હેહિ સદ્ધિંયેવ વિચરતુ, દસ્સામિસ્સ ધીતર’’ન્તિ આહ. માતાપિતરો પુત્તસ્સ તમત્થં આરોચેસું. સો ‘‘અહં તેહિ સદ્ધિં વિચરિસ્સામી’’તિ વત્વા યાચન્તાનમ્પિ તેસં કથં અનાદિયિત્વા નિક્ખમિત્વા નાટકસ્સ સન્તિકં અગમાસિ. સો તસ્સ ધીતરં દત્વા તેન સદ્ધિંયેવ ગામનિગમરાજધાનીસુ સિપ્પં દસ્સેન્તો વિચરિ.

    Pañcasatā kira naṭā saṃvacchare vā chamāse vā patte rājagahaṃ gantvā rañño sattāhaṃ samajjaṃ katvā bahuṃ hiraññasuvaṇṇaṃ labhanti, antarantare ukkhepadāyānaṃ pariyanto natthi. Mahājano mañcātimañcādīsu ṭhatvā samajjaṃ olokesi. Athekā laṅghikadhītā vaṃsaṃ abhiruyha tassa upari parivattitvā tassa pariyante ākāse caṅkamamānā naccati ceva gāyati ca. Tasmiṃ samaye uggaseno nāma seṭṭhiputto sahāyakena saddhiṃ mañcātimañce ṭhito taṃ oloketvā tassā hatthapādavikkhepādīsu uppannasineho gehaṃ gantvā ‘‘taṃ labhanto jīvissāmi, alabhantassa me idheva maraṇa’’nti āhārūpacchedaṃ katvā mañcake nipajji. Mātāpitūhi, ‘‘tāta, kiṃ te rujjatī’’ti pucchitopi ‘‘taṃ me naṭadhītaraṃ labhantassa jīvitaṃ atthi, alabhantassa me idheva maraṇa’’nti vatvā, ‘‘tāta, mā evaṃ kari, aññaṃ te amhākaṃ kulassa ca bhogānañca anurūpaṃ kumārikaṃ ānessāmā’’ti vuttepi tatheva vatvā nipajji. Athassa pitā bahuṃ yācitvāpi taṃ saññāpetuṃ asakkonto tassa sahāyaṃ pakkosāpetvā kahāpaṇasahassaṃ datvā ‘‘ime kahāpaṇe gahetvā attano dhītaraṃ mayhaṃ puttassa detū’’ti pahiṇi. So ‘‘nāhaṃ kahāpaṇe gahetvā demi, sace pana so imaṃ alabhitvā jīvituṃ na sakkoti, tena hi amhehi saddhiṃyeva vicaratu, dassāmissa dhītara’’nti āha. Mātāpitaro puttassa tamatthaṃ ārocesuṃ. So ‘‘ahaṃ tehi saddhiṃ vicarissāmī’’ti vatvā yācantānampi tesaṃ kathaṃ anādiyitvā nikkhamitvā nāṭakassa santikaṃ agamāsi. So tassa dhītaraṃ datvā tena saddhiṃyeva gāmanigamarājadhānīsu sippaṃ dassento vicari.

    સાપિ તેન સદ્ધિં સંવાસમન્વાય નચિરસ્સેવ પુત્તં લભિત્વા કીળાપયમાના ‘‘સકટગોપકસ્સ પુત્ત, ભણ્ડહારકસ્સ પુત્ત, કિઞ્ચિ અજાનકસ્સ પુત્તા’’તિ વદતિ. સોપિ નેસં સકટપરિવત્તકં કત્વા ઠિતટ્ઠાને ગોણાનં તિણં આહરતિ, સિપ્પદસ્સનટ્ઠાને લદ્ધભણ્ડકં ઉક્ખિપિત્વા હરતિ . તદેવ કિર સન્ધાય સા ઇત્થી પુત્તં કીળાપયમાના તથા વદતિ. સો અત્તાનં આરબ્ભ તસ્સા ગાયનભાવં ઞત્વા તં પુચ્છિ – ‘‘મં સન્ધાય કથેસી’’તિ? ‘‘આમ, તં સન્ધાયા’’તિ. ‘‘એવં સન્તે અહં પલાયિસ્સામી’’તિ . સા ‘‘કિં પન મય્હં તયા પલાયિતેન વા આગતેન વા’’તિ પુનપ્પુનં તદેવ ગીતં ગાયતિ. સા કિર અત્તનો રૂપસમ્પત્તિઞ્ચેવ ધનલાભઞ્ચ નિસ્સાય તં કિસ્મિઞ્ચિ ન મઞ્ઞતિ. સો ‘‘કિં નુ ખો નિસ્સાય ઇમિસ્સા અયં માનો’’તિ ચિન્તેન્તો ‘‘સિપ્પં નિસ્સાયા’’તિ ઞત્વા ‘‘હોતુ, સિપ્પં ઉગ્ગણ્હિસ્સામી’’તિ સસુરં ઉપસઙ્કમિત્વા તસ્સ જાનનકસિપ્પં ઉગ્ગણ્હિત્વા ગામનિગમાદીસુ સિપ્પં દસ્સેન્તો અનુપુબ્બેન રાજગહં આગન્ત્વા ‘‘ઇતો સત્તમે દિવસે ઉગ્ગસેનો સેટ્ઠિપુત્તો નગરવાસીનં સિપ્પં દસ્સેસ્સતી’’તિ આરોચાપેસિ.

    Sāpi tena saddhiṃ saṃvāsamanvāya nacirasseva puttaṃ labhitvā kīḷāpayamānā ‘‘sakaṭagopakassa putta, bhaṇḍahārakassa putta, kiñci ajānakassa puttā’’ti vadati. Sopi nesaṃ sakaṭaparivattakaṃ katvā ṭhitaṭṭhāne goṇānaṃ tiṇaṃ āharati, sippadassanaṭṭhāne laddhabhaṇḍakaṃ ukkhipitvā harati . Tadeva kira sandhāya sā itthī puttaṃ kīḷāpayamānā tathā vadati. So attānaṃ ārabbha tassā gāyanabhāvaṃ ñatvā taṃ pucchi – ‘‘maṃ sandhāya kathesī’’ti? ‘‘Āma, taṃ sandhāyā’’ti. ‘‘Evaṃ sante ahaṃ palāyissāmī’’ti . Sā ‘‘kiṃ pana mayhaṃ tayā palāyitena vā āgatena vā’’ti punappunaṃ tadeva gītaṃ gāyati. Sā kira attano rūpasampattiñceva dhanalābhañca nissāya taṃ kismiñci na maññati. So ‘‘kiṃ nu kho nissāya imissā ayaṃ māno’’ti cintento ‘‘sippaṃ nissāyā’’ti ñatvā ‘‘hotu, sippaṃ uggaṇhissāmī’’ti sasuraṃ upasaṅkamitvā tassa jānanakasippaṃ uggaṇhitvā gāmanigamādīsu sippaṃ dassento anupubbena rājagahaṃ āgantvā ‘‘ito sattame divase uggaseno seṭṭhiputto nagaravāsīnaṃ sippaṃ dassessatī’’ti ārocāpesi.

    નગરવાસિનો મઞ્ચાતિમઞ્ચાદયો બન્ધાપેત્વા સત્તમે દિવસે સન્નિપતિંસુ. સોપિ સટ્ઠિહત્થં વંસં અભિરુય્હ તસ્સ મત્થકે અટ્ઠાસિ. તં દિવસં સત્થા પચ્ચૂસકાલે લોકં વોલોકેન્તો તં અત્તનો ઞાણજાલસ્સ અન્તો પવિટ્ઠં દિસ્વા ‘‘કિં નુ ખો ભવિસ્સતી’’તિ આવજ્જેન્તો ‘‘સ્વે સેટ્ઠિપુત્તો સિપ્પં દસ્સેસ્સામીતિ વંસમત્થકે ઠસ્સતિ, તસ્સ દસ્સનત્થં મહાજનો સન્નિપતિસ્સતિ. તત્ર અહં ચતુપ્પદિકં ગાથં દેસેસ્સામિ, તં સુત્વા ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો ભવિસ્સતિ, ઉગ્ગસેનોપિ અરહત્તે પતિટ્ઠહિસ્સતી’’તિ અઞ્ઞાસિ. સત્થા પુનદિવસે કાલં સલ્લક્ખેત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘપરિવુતો રાજગહં પિણ્ડાય પાવિસિ. ઉગ્ગસેનોપિ સત્થરિ અન્તોનગરં અપવિટ્ઠેયેવ ઉન્નાદનત્થાય મહાજનસ્સ અઙ્ગુલિસઞ્ઞં દત્વા વંસમત્થકે પતિટ્ઠાય આકાસેયેવ સત્ત વારે પરિવત્તિત્વા ઓરુય્હ વંસમત્થકે અટ્ઠાસિ. તસ્મિં ખણે સત્થા નગરં પવિસન્તો યથા તં પરિસા ન ઓલોકેતિ, એવં કત્વા અત્તાનમેવ ઓલોકાપેસિ. ઉગ્ગસેનો પરિસં ઓલોકેત્વા ‘‘ન મં પરિસા ઓલોકેતી’’તિ દોમનસ્સપ્પત્તો ‘‘ઇદં મયા સંવચ્છરે કત્તબ્બં સિપ્પં, સત્થરિ નગરં પવિસન્તે પરિસા મં અનોલોકેત્વા સત્થારમેવ ઓલોકેતિ, મોઘં વત મે સિપ્પદસ્સનં જાત’’ન્તિ ચિન્તેસિ.

    Nagaravāsino mañcātimañcādayo bandhāpetvā sattame divase sannipatiṃsu. Sopi saṭṭhihatthaṃ vaṃsaṃ abhiruyha tassa matthake aṭṭhāsi. Taṃ divasaṃ satthā paccūsakāle lokaṃ volokento taṃ attano ñāṇajālassa anto paviṭṭhaṃ disvā ‘‘kiṃ nu kho bhavissatī’’ti āvajjento ‘‘sve seṭṭhiputto sippaṃ dassessāmīti vaṃsamatthake ṭhassati, tassa dassanatthaṃ mahājano sannipatissati. Tatra ahaṃ catuppadikaṃ gāthaṃ desessāmi, taṃ sutvā caturāsītiyā pāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo bhavissati, uggasenopi arahatte patiṭṭhahissatī’’ti aññāsi. Satthā punadivase kālaṃ sallakkhetvā bhikkhusaṅghaparivuto rājagahaṃ piṇḍāya pāvisi. Uggasenopi satthari antonagaraṃ apaviṭṭheyeva unnādanatthāya mahājanassa aṅgulisaññaṃ datvā vaṃsamatthake patiṭṭhāya ākāseyeva satta vāre parivattitvā oruyha vaṃsamatthake aṭṭhāsi. Tasmiṃ khaṇe satthā nagaraṃ pavisanto yathā taṃ parisā na oloketi, evaṃ katvā attānameva olokāpesi. Uggaseno parisaṃ oloketvā ‘‘na maṃ parisā oloketī’’ti domanassappatto ‘‘idaṃ mayā saṃvacchare kattabbaṃ sippaṃ, satthari nagaraṃ pavisante parisā maṃ anoloketvā satthārameva oloketi, moghaṃ vata me sippadassanaṃ jāta’’nti cintesi.

    સત્થા તસ્સ ચિત્તં ઞત્વા મહામોગ્ગલ્લાનં આમન્તેત્વા ‘‘ગચ્છ, મોગ્ગલ્લાન, સેટ્ઠિપુત્તં વદેહિ ‘સિપ્પં કિર દસ્સેતૂ’’’તિ આહ. થેરો ગન્ત્વા વંસસ્સ હેટ્ઠા ઠિતો સેટ્ઠિપુત્તં આમન્તેત્વા ઇમં ગાથમાહ –

    Satthā tassa cittaṃ ñatvā mahāmoggallānaṃ āmantetvā ‘‘gaccha, moggallāna, seṭṭhiputtaṃ vadehi ‘sippaṃ kira dassetū’’’ti āha. Thero gantvā vaṃsassa heṭṭhā ṭhito seṭṭhiputtaṃ āmantetvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘ઇઙ્ઘ પસ્સ નટપુત્ત, ઉગ્ગસેન મહબ્બલ;

    ‘‘Iṅgha passa naṭaputta, uggasena mahabbala;

    કરોહિ રઙ્ગં પરિસાય, હાસયસ્સુ મહાજન’’ન્તિ.

    Karohi raṅgaṃ parisāya, hāsayassu mahājana’’nti.

    સો થેરસ્સ કથં સુત્વા તુટ્ઠમાનસો હુત્વા ‘‘સત્થા મઞ્ઞે મમ સિપ્પં પસ્સિતુકામો’’તિ વંસમત્થકે ઠિતકોવ ઇમં ગાથમાહ –

    So therassa kathaṃ sutvā tuṭṭhamānaso hutvā ‘‘satthā maññe mama sippaṃ passitukāmo’’ti vaṃsamatthake ṭhitakova imaṃ gāthamāha –

    ‘‘ઇઙ્ઘ પસ્સ મહાપઞ્ઞ, મોગ્ગલ્લાન મહિદ્ધિક;

    ‘‘Iṅgha passa mahāpañña, moggallāna mahiddhika;

    કરોમિ રઙ્ગં પરિસાય, હાસયામિ મહાજન’’ન્તિ.

    Karomi raṅgaṃ parisāya, hāsayāmi mahājana’’nti.

    એવઞ્ચ પન વત્વા વંસમત્થકતો વેહાસં અબ્ભુગ્ગન્ત્વા આકાસેવ ચુદ્દસક્ખત્તું પરિવત્તિત્વા ઓરુય્હ વંસમત્થકેવ અટ્ઠાસિ. અથ નં સત્થા, ‘‘ઉગ્ગસેન, પણ્ડિતેન નામ અતીતાનાગતપચ્ચુપ્પન્નેસુ ખન્ધેસુ આલયં પહાય જાતિઆદીહિ મુચ્ચિતું વટ્ટતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

    Evañca pana vatvā vaṃsamatthakato vehāsaṃ abbhuggantvā ākāseva cuddasakkhattuṃ parivattitvā oruyha vaṃsamatthakeva aṭṭhāsi. Atha naṃ satthā, ‘‘uggasena, paṇḍitena nāma atītānāgatapaccuppannesu khandhesu ālayaṃ pahāya jātiādīhi muccituṃ vaṭṭatī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ૩૪૮.

    348.

    ‘‘મુઞ્ચ પુરે મુઞ્ચ પચ્છતો,

    ‘‘Muñca pure muñca pacchato,

    મજ્ઝે મુઞ્ચ ભવસ્સ પારગૂ;

    Majjhe muñca bhavassa pāragū;

    સબ્બત્થ વિમુત્તમાનસો,

    Sabbattha vimuttamānaso,

    ન પુનં જાતિજરં ઉપેહિસી’’તિ.

    Na punaṃ jātijaraṃ upehisī’’ti.

    તત્થ મુઞ્ચ પુરેતિ અતીતેસુ ખન્ધેસુ આલયં નિકન્તિં અજ્ઝોસાનં પત્થનં પરિયુટ્ઠાનં ગાહં પરામાસં તણ્હં મુઞ્ચ. પચ્છતોતિ અનાગતેસુપિ ખન્ધેસુ આલયાદીનિ મુઞ્ચ. મજ્ઝેતિ પચ્ચુપ્પન્નેસુપિ તાનિ મુઞ્ચ. ભવસ્સ પારગૂતિ એવં સન્તે તિવિધસ્સાપિ ભવસ્સ અભિઞ્ઞાપરિઞ્ઞાપહાનભાવનાસચ્છિકિરિયવસેન પારગૂ પારઙ્ગતો હુત્વા ખન્ધધાતુઆયતનાદિભેદે સબ્બસઙ્ખતે વિમુત્તમાનસો વિહરન્તો પુન જાતિજરામરણાનિ ન ઉપગચ્છતીતિ અત્થો.

    Tattha muñca pureti atītesu khandhesu ālayaṃ nikantiṃ ajjhosānaṃ patthanaṃ pariyuṭṭhānaṃ gāhaṃ parāmāsaṃ taṇhaṃ muñca. Pacchatoti anāgatesupi khandhesu ālayādīni muñca. Majjheti paccuppannesupi tāni muñca. Bhavassa pāragūti evaṃ sante tividhassāpi bhavassa abhiññāpariññāpahānabhāvanāsacchikiriyavasena pāragū pāraṅgato hutvā khandhadhātuāyatanādibhede sabbasaṅkhate vimuttamānaso viharanto puna jātijarāmaraṇāni na upagacchatīti attho.

    દેસનાવસાને ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ. સેટ્ઠિપુત્તોપિ વંસમત્થકે ઠિતકોવ સહ પટિસમ્ભિદાહિ અરહત્તં પત્વા વંસતો ઓરુય્હ સત્થુ સન્તિકં આગન્ત્વા પઞ્ચપતિટ્ઠિતેન સત્થારં વન્દિત્વા પબ્બજ્જં યાચિ. અથ નં સત્થા દક્ખિણહત્થં પસારેત્વા ‘‘એહિ ભિક્ખૂ’’તિ આહ. સો તાવદેવ અટ્ઠપરિક્ખારધરો સટ્ઠિવસ્સિકત્થેરો વિય અહોસિ. અથ નં ભિક્ખૂ, ‘‘આવુસો ઉગ્ગસેન, સટ્ઠિહત્થસ્સ તે વંસસ્સ મત્થકતો ઓતરન્તસ્સ ભયં નામ નાહોસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘નત્થિ મે, આવુસો, ભય’’ન્તિ વુત્તે સત્થુ આરોચેસું, ‘‘ભન્તે, ઉગ્ગસેનો ‘ન ભાયામી’તિ વદતિ, અભૂતં વત્વા અઞ્ઞં બ્યાકરોતી’’તિ. સત્થા ‘‘ન, ભિક્ખવે, મમ પુત્તેન ઉગ્ગસેનેન સદિસા છિન્નસંયોજના ભિક્ખૂ ભાયન્તિ, ન તસન્તી’’તિ વત્વા બ્રાહ્મણવગ્ગે ઇમં ગાથમાહ –

    Desanāvasāne caturāsītiyā pāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi. Seṭṭhiputtopi vaṃsamatthake ṭhitakova saha paṭisambhidāhi arahattaṃ patvā vaṃsato oruyha satthu santikaṃ āgantvā pañcapatiṭṭhitena satthāraṃ vanditvā pabbajjaṃ yāci. Atha naṃ satthā dakkhiṇahatthaṃ pasāretvā ‘‘ehi bhikkhū’’ti āha. So tāvadeva aṭṭhaparikkhāradharo saṭṭhivassikatthero viya ahosi. Atha naṃ bhikkhū, ‘‘āvuso uggasena, saṭṭhihatthassa te vaṃsassa matthakato otarantassa bhayaṃ nāma nāhosī’’ti pucchitvā ‘‘natthi me, āvuso, bhaya’’nti vutte satthu ārocesuṃ, ‘‘bhante, uggaseno ‘na bhāyāmī’ti vadati, abhūtaṃ vatvā aññaṃ byākarotī’’ti. Satthā ‘‘na, bhikkhave, mama puttena uggasenena sadisā chinnasaṃyojanā bhikkhū bhāyanti, na tasantī’’ti vatvā brāhmaṇavagge imaṃ gāthamāha –

    ‘‘સબ્બસંયોજનં છેત્વા, યો વે ન પરિતસ્સતિ;

    ‘‘Sabbasaṃyojanaṃ chetvā, yo ve na paritassati;

    સઙ્ગાતિગં વિસંયુત્તં, તમહં બ્રૂમિ બ્રાહ્મણ’’ન્તિ. (ધ॰ પ॰ ૩૯૭; સુ॰ નિ॰ ૬૨૬);

    Saṅgātigaṃ visaṃyuttaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti. (dha. pa. 397; su. ni. 626);

    દેસનાવસાને બહૂનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ. પુનેકદિવસં ભિક્ખૂ ધમ્મસભાયં કથં સમુટ્ઠાપેસું ‘‘કિં નુ ખો, આવુસો, એવં અરહત્તૂપનિસ્સયસમ્પન્નસ્સ ભિક્ખુનો નટધીતરં નિસ્સાય નટેહિ સદ્ધિં વિચરણકારણં, કિં અરહત્તૂપનિસ્સયકારણ’’ન્તિ? સત્થા આગન્ત્વા ‘‘કાય નુત્થ, ભિક્ખવે, એતરહિ કથાય સન્નિસિન્ના’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઇમાય નામા’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખવે, ઉભયમ્પેતં ઇમિના એવ કત’’ન્તિ વત્વા તમત્થં પકાસેતું અતીતં આહરિ.

    Desanāvasāne bahūnaṃ dhammābhisamayo ahosi. Punekadivasaṃ bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘kiṃ nu kho, āvuso, evaṃ arahattūpanissayasampannassa bhikkhuno naṭadhītaraṃ nissāya naṭehi saddhiṃ vicaraṇakāraṇaṃ, kiṃ arahattūpanissayakāraṇa’’nti? Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte, ‘‘bhikkhave, ubhayampetaṃ iminā eva kata’’nti vatvā tamatthaṃ pakāsetuṃ atītaṃ āhari.

    અતીતે કિર કસ્સપદસબલસ્સ સુવણ્ણચેતિયે કરિયમાને બારાણસિવાસિનો કુલપુત્તા બહું ખાદનીયભોજનીયં યાનકેસુ આરોપેત્વા ‘‘હત્થકમ્મં કરિસ્સામા’’તિ ચેતિયટ્ઠાનં ગચ્છન્તા અન્તરામગ્ગે એકં થેરં પિણ્ડાય પવિસન્તં પસ્સિંસુ. અથેકા કુલધીતા થેરં ઓલોકેત્વા સામિકં આહ – ‘‘સામિ, અય્યો, પિણ્ડાય પવિસતિ, યાનકે ચ નો બહું ખાદનીયં ભોજનીયં, પત્તમસ્સ આહર, ભિક્ખં દસ્સામા’’તિ. સો તં પત્તં આહરિત્વા ખાદનીયભોજનીયસ્સ પૂરેત્વા થેરસ્સ હત્થે પતિટ્ઠપેત્વા ઉભોપિ પત્થનં કરિંસુ, ‘‘ભન્તે, તુમ્હેહિ દિટ્ઠધમ્મસ્સેવ ભાગિનો ભવેય્યામા’’તિ. સોપિ થેરો ખીણાસવોવ, તસ્મા ઓલોકેન્તો તેસં પત્થનાય સમિજ્ઝનભાવં ઞત્વા સિતં અકાસિ. તં દિસ્વા સા ઇત્થી સામિકં આહ – ‘‘અમ્હાકં, અય્યો, સિતં કરોતિ, એકો નટકારકો ભવિસ્સતી’’તિ. સામિકોપિસ્સા ‘‘એવં ભવિસ્સતિ, ભદ્દે’’તિ વત્વા પક્કામિ. ઇદં તેસં પુબ્બકમ્મં. તે તત્થ યાવતાયુકં ઠત્વા દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા તતો ચવિત્વા સા ઇત્થી નટગેહે નિબ્બત્તિ, પુરિસો સેટ્ઠિગેહે. સો ‘‘એવં, ભદ્દે, ભવિસ્સતી’’તિ તસ્સા પટિવચનસ્સ દિન્નત્તા નટેહિ સદ્ધિં વિચરિ. ખીણાસવત્થેરસ્સ દિન્નપિણ્ડપાતં નિસ્સાય અરહત્તં પાપુણિ. સાપિ નટધીતા ‘‘યા મે સામિકસ્સ ગતિ, મય્હમ્પિ સા એવ ગતી’’તિ પબ્બજિત્વા અરહત્તે પતિટ્ઠહીતિ.

    Atīte kira kassapadasabalassa suvaṇṇacetiye kariyamāne bārāṇasivāsino kulaputtā bahuṃ khādanīyabhojanīyaṃ yānakesu āropetvā ‘‘hatthakammaṃ karissāmā’’ti cetiyaṭṭhānaṃ gacchantā antarāmagge ekaṃ theraṃ piṇḍāya pavisantaṃ passiṃsu. Athekā kuladhītā theraṃ oloketvā sāmikaṃ āha – ‘‘sāmi, ayyo, piṇḍāya pavisati, yānake ca no bahuṃ khādanīyaṃ bhojanīyaṃ, pattamassa āhara, bhikkhaṃ dassāmā’’ti. So taṃ pattaṃ āharitvā khādanīyabhojanīyassa pūretvā therassa hatthe patiṭṭhapetvā ubhopi patthanaṃ kariṃsu, ‘‘bhante, tumhehi diṭṭhadhammasseva bhāgino bhaveyyāmā’’ti. Sopi thero khīṇāsavova, tasmā olokento tesaṃ patthanāya samijjhanabhāvaṃ ñatvā sitaṃ akāsi. Taṃ disvā sā itthī sāmikaṃ āha – ‘‘amhākaṃ, ayyo, sitaṃ karoti, eko naṭakārako bhavissatī’’ti. Sāmikopissā ‘‘evaṃ bhavissati, bhadde’’ti vatvā pakkāmi. Idaṃ tesaṃ pubbakammaṃ. Te tattha yāvatāyukaṃ ṭhatvā devaloke nibbattitvā tato cavitvā sā itthī naṭagehe nibbatti, puriso seṭṭhigehe. So ‘‘evaṃ, bhadde, bhavissatī’’ti tassā paṭivacanassa dinnattā naṭehi saddhiṃ vicari. Khīṇāsavattherassa dinnapiṇḍapātaṃ nissāya arahattaṃ pāpuṇi. Sāpi naṭadhītā ‘‘yā me sāmikassa gati, mayhampi sā eva gatī’’ti pabbajitvā arahatte patiṭṭhahīti.

    ઉગ્ગસેનવત્થુ છટ્ઠં.

    Uggasenavatthu chaṭṭhaṃ.

    ૭. ચૂળધનુગ્ગહપણ્ડિતવત્થુ

    7. Cūḷadhanuggahapaṇḍitavatthu

    વિતક્કમથિતસ્સાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો ચૂળધનુગ્ગહપણ્ડિતં આરબ્ભ કથેસિ.

    Vitakkamathitassāti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto cūḷadhanuggahapaṇḍitaṃ ārabbha kathesi.

    એકો કિર દહરભિક્ખુ સલાકગ્ગે અત્તનો પત્તસલાકં ગહેત્વા સલાકયાગું આદાય આસનસાલં ગન્ત્વા પિવિ. તત્થ ઉદકં અલભિત્વા ઉદકત્થાય એકં ઘરં અગમાસિ. તત્થ તં એકા કુમારિકા દિસ્વાવ ઉપ્પન્નસિનેહા, ‘‘ભન્તે, પુન પાનીયેન અત્થે સતિ ઇધેવ આગચ્છેય્યાથા’’તિ આહ. સો તતો પટ્ઠાય યદા પાનીયં ન લભતિ, તદા તત્થેવ ગચ્છતિ. સાપિસ્સ પત્તં ગહેત્વા પાનીયં દેતિ. એવં ગચ્છન્તે કાલે યાગુમ્પિ દત્વા પુનેકદિવસં તત્થેવ નિસીદાપેત્વા ભત્તં અદાસિ. સન્તિકે ચસ્સ નિસીદિત્વા , ‘‘ભન્તે, ઇમસ્મિં ગેહે ન કિઞ્ચિ નત્થિ નામ, કેવલં મયં વિચરણકમનુસ્સમેવ ન લભામા’’તિ કથં સમુટ્ઠાપેસિ. સો કથિપાહેનેવ તસ્સા કથં સુત્વા ઉક્કણ્ઠિ. અથ નં એકદિવસં આગન્તુકા ભિક્ખૂ દિસ્વા ‘‘કસ્મા ત્વં, આવુસો, કિસો ઉપ્પણ્ડુપણ્ડુકજાતોસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘ઉક્કણ્ઠિતોમ્હિ, આવુસો’’તિ વુત્તે આચરિયુપજ્ઝાયાનં સન્તિકં નયિંસુ. તેપિ નં સત્થુ સન્તિકં નેત્વા તમત્થં આરોચેસું. સત્થા ‘‘સચ્ચં કિર ત્વં, ભિક્ખુ, ઉક્કણ્ઠિતોસી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘સચ્ચ’’ન્તિ વુત્તે ‘‘કસ્મા ત્વં માદિસસ્સ આરદ્ધવીરિયસ્સ બુદ્ધસ્સ સાસને પબ્બજિત્વા ‘સોતાપન્નો’તિ વા ‘સકદાગામી’તિ વા અત્તાનં અવદાપેત્વા ‘ઉક્કણ્ઠિતો’તિ વદાપેસિ, ભારિયં તે કમ્મં કત’’ન્તિ વત્વા ‘‘કિં કારણા ઉક્કણ્ઠિતોસી’’તિ પુચ્છિ. ‘‘ભન્તે, એકા મં ઇત્થી એવમાહા’’તિ વુત્તે, ‘‘ભિક્ખુ, અનચ્છરિયં એતં તસ્સા કિરિયં. સા હિ પુબ્બે સકલજમ્બુદીપે અગ્ગધનુગ્ગહપણ્ડિતં પહાય તંમુહુત્તદિટ્ઠકે એકસ્મિં સિનેહં ઉપ્પાદેત્વા તં જીવિતક્ખયં પાપેસી’’તિ વત્વા તસ્સત્થસ્સ પકાસનત્થં ભિક્ખૂહિ યાચિતો –

    Eko kira daharabhikkhu salākagge attano pattasalākaṃ gahetvā salākayāguṃ ādāya āsanasālaṃ gantvā pivi. Tattha udakaṃ alabhitvā udakatthāya ekaṃ gharaṃ agamāsi. Tattha taṃ ekā kumārikā disvāva uppannasinehā, ‘‘bhante, puna pānīyena atthe sati idheva āgaccheyyāthā’’ti āha. So tato paṭṭhāya yadā pānīyaṃ na labhati, tadā tattheva gacchati. Sāpissa pattaṃ gahetvā pānīyaṃ deti. Evaṃ gacchante kāle yāgumpi datvā punekadivasaṃ tattheva nisīdāpetvā bhattaṃ adāsi. Santike cassa nisīditvā , ‘‘bhante, imasmiṃ gehe na kiñci natthi nāma, kevalaṃ mayaṃ vicaraṇakamanussameva na labhāmā’’ti kathaṃ samuṭṭhāpesi. So kathipāheneva tassā kathaṃ sutvā ukkaṇṭhi. Atha naṃ ekadivasaṃ āgantukā bhikkhū disvā ‘‘kasmā tvaṃ, āvuso, kiso uppaṇḍupaṇḍukajātosī’’ti pucchitvā ‘‘ukkaṇṭhitomhi, āvuso’’ti vutte ācariyupajjhāyānaṃ santikaṃ nayiṃsu. Tepi naṃ satthu santikaṃ netvā tamatthaṃ ārocesuṃ. Satthā ‘‘saccaṃ kira tvaṃ, bhikkhu, ukkaṇṭhitosī’’ti pucchitvā ‘‘sacca’’nti vutte ‘‘kasmā tvaṃ mādisassa āraddhavīriyassa buddhassa sāsane pabbajitvā ‘sotāpanno’ti vā ‘sakadāgāmī’ti vā attānaṃ avadāpetvā ‘ukkaṇṭhito’ti vadāpesi, bhāriyaṃ te kammaṃ kata’’nti vatvā ‘‘kiṃ kāraṇā ukkaṇṭhitosī’’ti pucchi. ‘‘Bhante, ekā maṃ itthī evamāhā’’ti vutte, ‘‘bhikkhu, anacchariyaṃ etaṃ tassā kiriyaṃ. Sā hi pubbe sakalajambudīpe aggadhanuggahapaṇḍitaṃ pahāya taṃmuhuttadiṭṭhake ekasmiṃ sinehaṃ uppādetvā taṃ jīvitakkhayaṃ pāpesī’’ti vatvā tassatthassa pakāsanatthaṃ bhikkhūhi yācito –

    અતીતે ચૂળધનુગ્ગહપણ્ડિતકાલે તક્કસિલાયં દિસાપામોક્ખસ્સ આચરિયસ્સ સન્તિકે સિપ્પં ઉગ્ગહેત્વા તેન તુટ્ઠેન દિન્નં ધીતરં આદાય બારાણસિં ગચ્છન્તસ્સ એકસ્મિં અટવિમુખે એકૂનપઞ્ઞાસાય કણ્ડેહિ એકૂનપઞ્ઞાસચોરે મારેત્વા કણ્ડેસુ ખીણેસુ ચોરજેટ્ઠકં ગહેત્વા ભૂમિયં પાતેત્વા, ‘‘ભદ્દે, અસિં આહરા’’તિ વુત્તે તાય તઙ્ખણં દિટ્ઠચોરે સિનેહં કત્વા ચોરસ્સ હત્થે અસિથરું ઠપેત્વા ચોરેન ધનુગ્ગહપણ્ડિતસ્સ મારિતભાવં આવિકત્વા ચોરેન ચ તં આદાય ગચ્છન્તેન ‘‘મમ્પિ એસા અઞ્ઞં દિસ્વા અત્તનો સામિકં વિય મારાપેસ્સતિ , કિં મે ઇમાયા’’તિ એકં નદિં દિસ્વા ઓરિમતીરે તં ઠપેત્વા તસ્સા ભણ્ડકં આદાય ‘‘ત્વં ઇધેવ હોહિ, યાવાહં ભણ્ડિકં ઉત્તારેમી’’તિ તત્થેવ તં પહાય ગમનભાવઞ્ચ આવિકત્વા –

    Atīte cūḷadhanuggahapaṇḍitakāle takkasilāyaṃ disāpāmokkhassa ācariyassa santike sippaṃ uggahetvā tena tuṭṭhena dinnaṃ dhītaraṃ ādāya bārāṇasiṃ gacchantassa ekasmiṃ aṭavimukhe ekūnapaññāsāya kaṇḍehi ekūnapaññāsacore māretvā kaṇḍesu khīṇesu corajeṭṭhakaṃ gahetvā bhūmiyaṃ pātetvā, ‘‘bhadde, asiṃ āharā’’ti vutte tāya taṅkhaṇaṃ diṭṭhacore sinehaṃ katvā corassa hatthe asitharuṃ ṭhapetvā corena dhanuggahapaṇḍitassa māritabhāvaṃ āvikatvā corena ca taṃ ādāya gacchantena ‘‘mampi esā aññaṃ disvā attano sāmikaṃ viya mārāpessati , kiṃ me imāyā’’ti ekaṃ nadiṃ disvā orimatīre taṃ ṭhapetvā tassā bhaṇḍakaṃ ādāya ‘‘tvaṃ idheva hohi, yāvāhaṃ bhaṇḍikaṃ uttāremī’’ti tattheva taṃ pahāya gamanabhāvañca āvikatvā –

    ‘‘સબ્બં ભણ્ડં સમાદાય, પારં તિણ્ણોસિ બ્રાહ્મણ;

    ‘‘Sabbaṃ bhaṇḍaṃ samādāya, pāraṃ tiṇṇosi brāhmaṇa;

    પચ્ચાગચ્છ લહું ખિપ્પં, મમ્પિ તારેહિ દાનિતો.

    Paccāgaccha lahuṃ khippaṃ, mampi tārehi dānito.

    ‘‘અસન્થુતં મં ચિરસન્થુતેન,

    ‘‘Asanthutaṃ maṃ cirasanthutena,

    નિમીનિ ભોતી અદ્ધુવં ધુવેન;

    Nimīni bhotī addhuvaṃ dhuvena;

    મયાપિ ભોતી નિમિનેય્ય અઞ્ઞં,

    Mayāpi bhotī nimineyya aññaṃ,

    ઇતો અહં દૂરતરં ગમિસ્સં.

    Ito ahaṃ dūrataraṃ gamissaṃ.

    ‘‘કાયં એળગલાગુમ્બે, કરોતિ અહુહાસિયં;

    ‘‘Kāyaṃ eḷagalāgumbe, karoti ahuhāsiyaṃ;

    નયીધ નચ્ચં વા ગીતં વા, તાળં વા સુસમાહિતં;

    Nayīdha naccaṃ vā gītaṃ vā, tāḷaṃ vā susamāhitaṃ;

    અનમ્હિકાલે સુસોણિ, કિં નુ જગ્ઘસિ સોભને.

    Anamhikāle susoṇi, kiṃ nu jagghasi sobhane.

    ‘‘સિઙ્ગાલ બાલ દુમ્મેધ, અપ્પપઞ્ઞોસિ જમ્બુક;

    ‘‘Siṅgāla bāla dummedha, appapaññosi jambuka;

    જીનો મચ્છઞ્ચ પેસિઞ્ચ, કપણો વિય ઝાયસિ.

    Jīno macchañca pesiñca, kapaṇo viya jhāyasi.

    ‘‘સુદસ્સં વજ્જમઞ્ઞેસં, અત્તનો પન દુદ્દસં;

    ‘‘Sudassaṃ vajjamaññesaṃ, attano pana duddasaṃ;

    જીના પતિઞ્ચ જારઞ્ચ, મઞ્ઞે ત્વઞ્ઞેવ ઝાયસિ.

    Jīnā patiñca jārañca, maññe tvaññeva jhāyasi.

    ‘‘એવમેતં મિગરાજ, યથા ભાસસિ જમ્બુક;

    ‘‘Evametaṃ migarāja, yathā bhāsasi jambuka;

    સા નૂનાહં ઇતો ગન્ત્વા, ભત્તુ હેસ્સં વસાનુગા.

    Sā nūnāhaṃ ito gantvā, bhattu hessaṃ vasānugā.

    ‘‘યો હરે મત્તિકં થાલં, કંસથાલમ્પિ સો હરે;

    ‘‘Yo hare mattikaṃ thālaṃ, kaṃsathālampi so hare;

    કતઞ્ચેવ તયા પાપં, પુનપેવં કરિસ્સસી’’તિ. (જા॰ ૧.૫.૧૨૮-૧૩૪) –

    Katañceva tayā pāpaṃ, punapevaṃ karissasī’’ti. (jā. 1.5.128-134) –

    ઇમં પઞ્ચકનિપાતે ચૂળધનુગ્ગહજાતકં વિત્થારેત્વા ‘‘તદા ચૂળધનુગ્ગહપણ્ડિતો ત્વં અહોસિ, સા ઇત્થી એતરહિ અયં કુમારિકા, સિઙ્ગાલરૂપેન આગન્ત્વા તસ્સા નિગ્ગહકારકો સક્કો દેવરાજા અહમેવા’’તિ વત્વા ‘‘એવં સા ઇત્થી તંમુહુત્તદિટ્ઠકે એકસ્મિં સિનેહેન સકલજમ્બુદીપે અગ્ગપણ્ડિતં જીવિતા વોરોપેસિ, તં ઇત્થિં આરબ્ભ ઉપ્પન્નં તવ તણ્હં છિન્દિત્વા વિહરાહિ ભિક્ખૂ’’તિ તં ઓવદિત્વા ઉત્તરિમ્પિ ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા દ્વે ગાથા અભાસિ –

    Imaṃ pañcakanipāte cūḷadhanuggahajātakaṃ vitthāretvā ‘‘tadā cūḷadhanuggahapaṇḍito tvaṃ ahosi, sā itthī etarahi ayaṃ kumārikā, siṅgālarūpena āgantvā tassā niggahakārako sakko devarājā ahamevā’’ti vatvā ‘‘evaṃ sā itthī taṃmuhuttadiṭṭhake ekasmiṃ sinehena sakalajambudīpe aggapaṇḍitaṃ jīvitā voropesi, taṃ itthiṃ ārabbha uppannaṃ tava taṇhaṃ chinditvā viharāhi bhikkhū’’ti taṃ ovaditvā uttarimpi dhammaṃ desento imā dve gāthā abhāsi –

    ૩૪૯.

    349.

    ‘‘વિતક્કમથિતસ્સ જન્તુનો,

    ‘‘Vitakkamathitassa jantuno,

    તિબ્બરાગસ્સ સુભાનુપસ્સિનો;

    Tibbarāgassa subhānupassino;

    ભિય્યો તણ્હા પવડ્ઢતિ,

    Bhiyyo taṇhā pavaḍḍhati,

    એસ ખો દળ્હં કરોતિ બન્ધનં.

    Esa kho daḷhaṃ karoti bandhanaṃ.

    ૩૫૦.

    350.

    ‘‘વિતક્કૂપસમે ચ યો રતો,

    ‘‘Vitakkūpasame ca yo rato,

    અસુભં ભાવયતે સદા સતો;

    Asubhaṃ bhāvayate sadā sato;

    એસ ખો બ્યન્તિ કાહિતિ,

    Esa kho byanti kāhiti,

    એસ છેચ્છતિ મારબન્ધન’’ન્તિ.

    Esa checchati mārabandhana’’nti.

    તત્થ વિતક્કમથિતસ્સાતિ કામવિતક્કાદીહિ વિતક્કેહિ નિમ્મથિતસ્સ. તિબ્બરાગસ્સાતિ બહલરાગસ્સ. સુભાનુપસ્સિનોતિ ઇટ્ઠારમ્મણે સુભનિમિત્તગાહાદિવસેન વિસ્સટ્ઠમાનસતાય સુભન્તિ અનુપસ્સન્તસ્સ. તણ્હાતિ એવરૂપસ્સ ઝાનાદીસુ એકમ્પિ ન વડ્ઢતિ, અથ ખો છદ્વારિકા તણ્હાયેવ ભિય્યો વડ્ઢતિ. એસ ખોતિ એસો પુગ્ગલો તણ્હાબન્ધનં દળ્હં સુથિરં કરોતિ. વિતક્કૂપસમેતિ મિચ્છાવિતક્કાદીનં વૂપસમસઙ્ખાતે દસસુ અસુભેસુ પઠમજ્ઝાને. સદા સતોતિ યો એત્થ અભિરતો હુત્વા નિચ્ચં ઉપટ્ઠિતસતિતાય સતો તં અસુભઝાનં ભાવેતિ. બ્યન્તિ કાહિતીતિ એસ ભિક્ખુ તીસુ ભવેસુ ઉપ્પજ્જનકં તણ્હં વિગતન્તં કરિસ્સતિ. મારબન્ધનન્તિ એસો તેભૂમકવટ્ટસઙ્ખાતં મારબન્ધનમ્પિ છિન્દિસ્સતીતિ અત્થો.

    Tattha vitakkamathitassāti kāmavitakkādīhi vitakkehi nimmathitassa. Tibbarāgassāti bahalarāgassa. Subhānupassinoti iṭṭhārammaṇe subhanimittagāhādivasena vissaṭṭhamānasatāya subhanti anupassantassa. Taṇhāti evarūpassa jhānādīsu ekampi na vaḍḍhati, atha kho chadvārikā taṇhāyeva bhiyyo vaḍḍhati. Esa khoti eso puggalo taṇhābandhanaṃ daḷhaṃ suthiraṃ karoti. Vitakkūpasameti micchāvitakkādīnaṃ vūpasamasaṅkhāte dasasu asubhesu paṭhamajjhāne. Sadā satoti yo ettha abhirato hutvā niccaṃ upaṭṭhitasatitāya sato taṃ asubhajhānaṃ bhāveti. Byanti kāhitīti esa bhikkhu tīsu bhavesu uppajjanakaṃ taṇhaṃ vigatantaṃ karissati. Mārabandhananti eso tebhūmakavaṭṭasaṅkhātaṃ mārabandhanampi chindissatīti attho.

    દેસનાવસાને સો ભિક્ખુ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિ, સમ્પત્તાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

    Desanāvasāne so bhikkhu sotāpattiphale patiṭṭhahi, sampattānampi sātthikā dhammadesanā ahosīti.

    ચૂળધનુગ્ગહપણ્ડિતવત્થુ સત્તમં.

    Cūḷadhanuggahapaṇḍitavatthu sattamaṃ.

    ૮. મારવત્થુ

    8. Māravatthu

    નિટ્ઠઙ્ગતોતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો મારં આરબ્ભ કથેસિ.

    Niṭṭhaṅgatoti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto māraṃ ārabbha kathesi.

    એકદિવસઞ્હિ વિકાલે સમ્બહુલા થેરા જેતવનવિહારં પવિસિત્વા રાહુલત્થેરસ્સ વસનટ્ઠાનં ગન્ત્વા તં ઉટ્ઠાપેસું. સો અઞ્ઞત્થ વસનટ્ઠાનં અપસ્સન્તો તથાગતસ્સ ગન્ધકુટિયા પમુખે નિપજ્જિ. તદા સો આયસ્મા અરહત્તં પત્તો અવસ્સિકોવ હોતિ. મારો વસવત્તિભવને ઠિતોયેવ તં આયસ્મન્તં ગન્ધકુટિપમુખે નિપન્નં દિસ્વા ચિન્તેસિ – ‘‘સમણસ્સ ગોતમસ્સ રુજનકઅઙ્ગુલી બહિ નિપન્નો, સયં અન્તોગન્ધકુટિયં નિપન્નો, અઙ્ગુલિયા પીળિયમાનાય સયમ્પિ પીળિતો ભવિસ્સતી’’તિ. સો મહન્તં હત્થિરાજવણ્ણં અભિનિમ્મિનિત્વા આગમ્મ સોણ્ડાય થેરસ્સ મત્થકં પરિક્ખિપિત્વા મહન્તેન સદ્દેન કોઞ્ચનાદં રવિ. સત્થા ગન્ધકુટિયં નિસિન્નોવ તસ્સ મારભાવં ઞત્વા, ‘‘માર, તાદિસાનં સતસહસ્સેનાપિ મમ પુત્તસ્સ ભયં ઉપ્પાદેતું ન સક્કા. પુત્તો હિ મે અસન્તાસી વીતતણ્હો મહાવીરિયો મહાપઞ્ઞો’’તિ વત્વા ઇમા ગાથા અભાસિ –

    Ekadivasañhi vikāle sambahulā therā jetavanavihāraṃ pavisitvā rāhulattherassa vasanaṭṭhānaṃ gantvā taṃ uṭṭhāpesuṃ. So aññattha vasanaṭṭhānaṃ apassanto tathāgatassa gandhakuṭiyā pamukhe nipajji. Tadā so āyasmā arahattaṃ patto avassikova hoti. Māro vasavattibhavane ṭhitoyeva taṃ āyasmantaṃ gandhakuṭipamukhe nipannaṃ disvā cintesi – ‘‘samaṇassa gotamassa rujanakaaṅgulī bahi nipanno, sayaṃ antogandhakuṭiyaṃ nipanno, aṅguliyā pīḷiyamānāya sayampi pīḷito bhavissatī’’ti. So mahantaṃ hatthirājavaṇṇaṃ abhinimminitvā āgamma soṇḍāya therassa matthakaṃ parikkhipitvā mahantena saddena koñcanādaṃ ravi. Satthā gandhakuṭiyaṃ nisinnova tassa mārabhāvaṃ ñatvā, ‘‘māra, tādisānaṃ satasahassenāpi mama puttassa bhayaṃ uppādetuṃ na sakkā. Putto hi me asantāsī vītataṇho mahāvīriyo mahāpañño’’ti vatvā imā gāthā abhāsi –

    ૩૫૧.

    351.

    ‘‘નિટ્ઠઙ્ગતો અસન્તાસી, વીતતણ્હો અનઙ્ગણો;

    ‘‘Niṭṭhaṅgato asantāsī, vītataṇho anaṅgaṇo;

    અચ્છિન્દિ ભવસલ્લાનિ, અન્તિમોયં સમુસ્સયો.

    Acchindi bhavasallāni, antimoyaṃ samussayo.

    ૩૫૨.

    352.

    ‘‘વીતતણ્હો અનાદાનો, નિરુત્તિપદકોવિદો;

    ‘‘Vītataṇho anādāno, niruttipadakovido;

    અક્ખરાનં સન્નિપાતં, જઞ્ઞા પુબ્બાપરાનિ ચ;

    Akkharānaṃ sannipātaṃ, jaññā pubbāparāni ca;

    સ વે અન્તિમસારીરો,

    Sa ve antimasārīro,

    મહાપઞ્ઞો મહાપુરિસોતિ વુચ્ચતી’’તિ.

    Mahāpañño mahāpurisoti vuccatī’’ti.

    તત્થ નિટ્ઠઙ્ગતોતિ ઇમસ્મિં સાસને પબ્બજિતાનં અરહત્તં નિટ્ઠં નામ, તં ગતો પત્તોતિ અત્થો. અસન્તાસીતિ અબ્ભન્તરે રાગસન્તાસાદીનં અભાવેન અસન્તસનકો. અચ્છિન્દિ ભવસલ્લાનીતિ સબ્બાનિપિ ભવગામીનિ સલ્લાનિ અચ્છિન્દિ. સમુસ્સયોતિ અયં એતસ્સ અન્તિમો દેહો.

    Tattha niṭṭhaṅgatoti imasmiṃ sāsane pabbajitānaṃ arahattaṃ niṭṭhaṃ nāma, taṃ gato pattoti attho. Asantāsīti abbhantare rāgasantāsādīnaṃ abhāvena asantasanako. Acchindi bhavasallānīti sabbānipi bhavagāmīni sallāni acchindi. Samussayoti ayaṃ etassa antimo deho.

    અનાદાનોતિ ખન્ધાદીસુ નિગ્ગહણો. નિરુત્તિપદકોવિદોતિ નિરુત્તિયઞ્ચ સેસપદેસુ ચાતિ ચતૂસુપિ પટિસમ્ભિદાસુ છેકોતિ અત્થો. અક્ખરાનં સન્નિપાતં, જઞ્ઞા પુબ્બાપરાનિ ચાતિ અક્ખરાનં સન્નિપાતસઙ્ખાતં અક્ખરપિણ્ડઞ્ચ જાનાતિ, પુબ્બક્ખરેન અપરક્ખરં, અપરક્ખરેન પુબ્બક્ખરઞ્ચ જાનાતિ. પુબ્બક્ખરેન અપરક્ખરં જાનાતિ નામ – આદિમ્હિ પઞ્ઞાયમાને મજ્ઝપરિયોસાનેસુ અપઞ્ઞાયમાનેસુપિ ‘‘ઇમેસં અક્ખરાનં ઇદં મજ્ઝં, ઇદં પરિયોસાન’’ન્તિ જાનાતિ. અપરક્ખરેન પુબ્બક્ખરં જાનાતિ નામ – અન્તે પઞ્ઞાયમાને આદિમજ્ઝેસુ અપઞ્ઞાયમાનેસુ ‘‘ઇમેસં અક્ખરાનં ઇદં મજ્ઝં, અયં આદી’’તિ જાનાતિ. મજ્ઝે પઞ્ઞાયમાનેપિ ‘‘ઇમેસં અક્ખરાનં અયં આદિ, અયં અન્તો’’તિ જાનાતિ. એવં મહાપઞ્ઞો. સ વે અન્તિમસારીરોતિ એસ કોટિયં ઠિતસરીરો, મહન્તાનં અત્થધમ્મનિરુત્તિપટિભાનાનં સીલક્ખન્ધાદીનઞ્ચ પરિગ્ગાહિકાય પઞ્ઞાય સમન્નાગતત્તા મહાપઞ્ઞો, ‘‘વિમુત્તચિત્તત્તા ખ્વાહં, સારિપુત્ત, મહાપુરિસોતિ વદામી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૫.૩૭૭) વચનતો વિમુત્તચિત્તતાય ચ મહાપુરિસોતિ વુચ્ચતીતિ અત્થો.

    Anādānoti khandhādīsu niggahaṇo. Niruttipadakovidoti niruttiyañca sesapadesu cāti catūsupi paṭisambhidāsu chekoti attho. Akkharānaṃ sannipātaṃ, jaññā pubbāparāni cāti akkharānaṃ sannipātasaṅkhātaṃ akkharapiṇḍañca jānāti, pubbakkharena aparakkharaṃ, aparakkharena pubbakkharañca jānāti. Pubbakkharena aparakkharaṃ jānāti nāma – ādimhi paññāyamāne majjhapariyosānesu apaññāyamānesupi ‘‘imesaṃ akkharānaṃ idaṃ majjhaṃ, idaṃ pariyosāna’’nti jānāti. Aparakkharena pubbakkharaṃ jānāti nāma – ante paññāyamāne ādimajjhesu apaññāyamānesu ‘‘imesaṃ akkharānaṃ idaṃ majjhaṃ, ayaṃ ādī’’ti jānāti. Majjhe paññāyamānepi ‘‘imesaṃ akkharānaṃ ayaṃ ādi, ayaṃ anto’’ti jānāti. Evaṃ mahāpañño. Sa ve antimasārīroti esa koṭiyaṃ ṭhitasarīro, mahantānaṃ atthadhammaniruttipaṭibhānānaṃ sīlakkhandhādīnañca pariggāhikāya paññāya samannāgatattā mahāpañño, ‘‘vimuttacittattā khvāhaṃ, sāriputta, mahāpurisoti vadāmī’’ti (saṃ. ni. 5.377) vacanato vimuttacittatāya ca mahāpurisoti vuccatīti attho.

    દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસુ. મારોપિ પાપિમા ‘‘જાનાતિ મં સમણો ગોતમો’’તિ તત્થેવન્તરધાયીતિ.

    Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsu. Māropi pāpimā ‘‘jānāti maṃ samaṇo gotamo’’ti tatthevantaradhāyīti.

    મારવત્થુ અટ્ઠમં.

    Māravatthu aṭṭhamaṃ.

    ૯. ઉપકાજીવકવત્થુ

    9. Upakājīvakavatthu

    સબ્બાભિભૂતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા અન્તરામગ્ગે ઉપકં આજીવકં આરબ્ભ કથેસિ.

    Sabbābhibhūti imaṃ dhammadesanaṃ satthā antarāmagge upakaṃ ājīvakaṃ ārabbha kathesi.

    એકસ્મિઞ્હિ સમયે સત્થા પત્તસબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણો બોધિમણ્ડે સત્તસત્તાહં વીતિનામેત્વા અત્તનો પત્તચીવરમાદાય ધમ્મચક્કપવત્તનત્થં બારાણસિં સન્ધાય અટ્ઠારસયોજનમગ્ગં પટિપન્નો અન્તરામગ્ગે ઉપકં આજીવકં અદ્દસ. સોપિ સત્થારં દિસ્વા ‘‘વિપ્પસન્નાનિ ખો તે, આવુસો, ઇન્દ્રિયાનિ, પરિસુદ્ધો છવિવણ્ણો પરિયોદાતો, કંસિ ત્વં, આવુસો, ઉદ્દિસ્સ પબ્બજિતો, કો વા તે સત્થા, કસ્સ વા ત્વં ધમ્મં રોચેસી’’તિ પુચ્છિ. અથસ્સ સત્થા ‘‘મય્હં ઉપજ્ઝાયો વા આચરિયો વા નત્થી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

    Ekasmiñhi samaye satthā pattasabbaññutaññāṇo bodhimaṇḍe sattasattāhaṃ vītināmetvā attano pattacīvaramādāya dhammacakkapavattanatthaṃ bārāṇasiṃ sandhāya aṭṭhārasayojanamaggaṃ paṭipanno antarāmagge upakaṃ ājīvakaṃ addasa. Sopi satthāraṃ disvā ‘‘vippasannāni kho te, āvuso, indriyāni, parisuddho chavivaṇṇo pariyodāto, kaṃsi tvaṃ, āvuso, uddissa pabbajito, ko vā te satthā, kassa vā tvaṃ dhammaṃ rocesī’’ti pucchi. Athassa satthā ‘‘mayhaṃ upajjhāyo vā ācariyo vā natthī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ૩૫૩.

    353.

    ‘‘સબ્બાભિભૂ સબ્બવિદૂહમસ્મિ,

    ‘‘Sabbābhibhū sabbavidūhamasmi,

    સબ્બેસુ ધમ્મેસુ અનૂપલિત્તો;

    Sabbesu dhammesu anūpalitto;

    સબ્બઞ્જહો તણ્હક્ખયે વિમુત્તો,

    Sabbañjaho taṇhakkhaye vimutto,

    સયં અભિઞ્ઞાય કમુદ્દિસેય્ય’’ન્તિ.

    Sayaṃ abhiññāya kamuddiseyya’’nti.

    તત્થ સબ્બાભિભૂતિ સબ્બેસં તેભૂમકધમ્માનં અભિભવનતો સબ્બાભિભૂ. સબ્બવિદૂતિ વિદિતસબ્બચતુભૂમકધમ્મો. સબ્બેસુ ધમ્મેસૂતિ સબ્બેસુપિ તેભૂમકધમ્મેસુ તણ્હાદિટ્ઠીહિ અનૂપલિત્તો. સબ્બઞ્જહોતિ સબ્બે તેભૂમકધમ્મે જહિત્વા ઠિતો. તણ્હક્ખયે વિમુત્તોતિ તણ્હક્ખયન્તે ઉપ્પાદિતે તણ્હક્ખયસઙ્ખાતે અરહત્તે અસેખાય વિમુત્તિયા વિમુત્તો. સયં અભિઞ્ઞાયાતિ અભિઞ્ઞેય્યાદિભેદે ધમ્મે સયમેવ જાનિત્વા. કમુદ્દિસેય્યન્તિ ‘‘અયં મે ઉપજ્ઝાયો વા આચરિયો વા’’તિ કં નામ ઉદ્દિસેય્યન્તિ.

    Tattha sabbābhibhūti sabbesaṃ tebhūmakadhammānaṃ abhibhavanato sabbābhibhū. Sabbavidūti viditasabbacatubhūmakadhammo. Sabbesu dhammesūti sabbesupi tebhūmakadhammesu taṇhādiṭṭhīhi anūpalitto. Sabbañjahoti sabbe tebhūmakadhamme jahitvā ṭhito. Taṇhakkhaye vimuttoti taṇhakkhayante uppādite taṇhakkhayasaṅkhāte arahatte asekhāya vimuttiyā vimutto. Sayaṃ abhiññāyāti abhiññeyyādibhede dhamme sayameva jānitvā. Kamuddiseyyanti ‘‘ayaṃ me upajjhāyo vā ācariyo vā’’ti kaṃ nāma uddiseyyanti.

    દેસનાવસાને ઉપકો આજીવકો તથાગતસ્સ વચનં નેવાભિનન્દિ, ન પટિક્કોસિ. સીસં પન ચાલેત્વા જિવ્હં નિલ્લાળેત્વા એકપદિકમગ્ગં ગહેત્વા અઞ્ઞતરં લુદ્દકનિવાસનટ્ઠાનં અગમાસીતિ.

    Desanāvasāne upako ājīvako tathāgatassa vacanaṃ nevābhinandi, na paṭikkosi. Sīsaṃ pana cāletvā jivhaṃ nillāḷetvā ekapadikamaggaṃ gahetvā aññataraṃ luddakanivāsanaṭṭhānaṃ agamāsīti.

    ઉપકાજીવકવત્થુ નવમં.

    Upakājīvakavatthu navamaṃ.

    ૧૦. સક્કપઞ્હવત્થુ

    10. Sakkapañhavatthu

    સબ્બદાનન્તિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો સક્કં દેવરાજાનં આરબ્ભ કથેસિ.

    Sabbadānanti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto sakkaṃ devarājānaṃ ārabbha kathesi.

    એકસ્મિઞ્હિ સમયે તાવતિંસદેવલોકે દેવતા સન્નિપતિત્વા ચત્તારો પઞ્હે સમુટ્ઠાપેસું ‘‘કતરં દાનં નુ ખો દાનેસુ, કતરો રસો રસેસુ, કતરા રતિ રતીસુ જેટ્ઠકા, તણ્હક્ખયોવ કસ્મા જેટ્ઠકોતિ વુચ્ચતી’’તિ? તે પઞ્હે એકા દેવતાપિ વિનિચ્છિતું નાસક્ખિ. એકો પન દેવો એકં દેવં, સોપિ અપરન્તિ એવં અઞ્ઞમઞ્ઞં પુચ્છન્તા દસસુ ચક્કવાળસહસ્સેસુ દ્વાદસ સંવચ્છરાનિ વિચરિંસુ. એત્તકેનાપિ કાલેન પઞ્હાનં અત્થં અદિસ્વા દસસહસ્સચક્કવાળદેવતા સન્નિપતિત્વા ચતુન્નં મહારાજાનં સન્તિકં ગન્ત્વા ‘‘કિં, તાતા, મહાદેવતાસન્નિપાતો’’તિ વુત્તે ‘‘ચત્તારો પઞ્હે સમુટ્ઠાપેત્વા વિનિચ્છિતું અસક્કોન્તા તુમ્હાકં સન્તિકં આગતમ્હા’’તિ. ‘‘કિં પઞ્હં નામેતં, તાતા’’તિ. ‘‘દાનરસરતીસુ કતમા દાનરસરતી નુ ખો સેટ્ઠા, તણ્હક્ખયોવ કસ્મા સેટ્ઠો’’તિ ઇમે પઞ્હે વિનિચ્છિતું અસક્કોન્તા આગતમ્હાતિ. તાતા, મયમ્પિ ઇમેસં અત્થે ન જાનામ, અમ્હાકં પન રાજા જનસહસ્સેન ચિન્તિતે અત્થે ચિન્તેત્વા તઙ્ખણેનેવ જાનાતિ, સો અમ્હેહિ પઞ્ઞાય ચ પુઞ્ઞેન ચ વિસિટ્ઠો, એથ, તસ્સ સન્તિકં ગચ્છામાતિ તમેવ દેવગણં આદાય સક્કસ્સ દેવરઞ્ઞો સન્તિકં ગન્ત્વા તેનાપિ ‘‘કિં, તાતા, મહન્તો દેવસન્નિપાતો’’તિ વુત્તે તમત્થં આરોચેસું. ‘‘તાતા, ઇમેસં પઞ્હાનં અત્થં અઞ્ઞોપિ જાનિતું ન સક્કોતિ, બુદ્ધવિસયા હેતે. સત્થા પનેતરહિ કહં વિહરતી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘જેતવને’’તિ સુત્વા ‘‘એથ, તસ્સ સન્તિકં ગમિસ્સામા’’તિ દેવગણેન સદ્ધિં રત્તિભાગે સકલં જેતવનં ઓભાસેત્વા સત્થારં ઉપસઙ્કમિત્વા વન્દિત્વા એકમન્તં ઠિતો ‘‘કિં, મહારાજ, મહતા દેવસઙ્ઘેન આગતોસી’’તિ વુત્તે, ‘‘ભન્તે, દેવગણેન ઇમે નામ પઞ્હા સમુટ્ઠાપિતા, અઞ્ઞો ઇમેસં અત્થં જાનિતું સમત્થો નામ નત્થિ, ઇમેસં નો અત્થં પકાસેથા’’તિ આહ.

    Ekasmiñhi samaye tāvatiṃsadevaloke devatā sannipatitvā cattāro pañhe samuṭṭhāpesuṃ ‘‘kataraṃ dānaṃ nu kho dānesu, kataro raso rasesu, katarā rati ratīsu jeṭṭhakā, taṇhakkhayova kasmā jeṭṭhakoti vuccatī’’ti? Te pañhe ekā devatāpi vinicchituṃ nāsakkhi. Eko pana devo ekaṃ devaṃ, sopi aparanti evaṃ aññamaññaṃ pucchantā dasasu cakkavāḷasahassesu dvādasa saṃvaccharāni vicariṃsu. Ettakenāpi kālena pañhānaṃ atthaṃ adisvā dasasahassacakkavāḷadevatā sannipatitvā catunnaṃ mahārājānaṃ santikaṃ gantvā ‘‘kiṃ, tātā, mahādevatāsannipāto’’ti vutte ‘‘cattāro pañhe samuṭṭhāpetvā vinicchituṃ asakkontā tumhākaṃ santikaṃ āgatamhā’’ti. ‘‘Kiṃ pañhaṃ nāmetaṃ, tātā’’ti. ‘‘Dānarasaratīsu katamā dānarasaratī nu kho seṭṭhā, taṇhakkhayova kasmā seṭṭho’’ti ime pañhe vinicchituṃ asakkontā āgatamhāti. Tātā, mayampi imesaṃ atthe na jānāma, amhākaṃ pana rājā janasahassena cintite atthe cintetvā taṅkhaṇeneva jānāti, so amhehi paññāya ca puññena ca visiṭṭho, etha, tassa santikaṃ gacchāmāti tameva devagaṇaṃ ādāya sakkassa devarañño santikaṃ gantvā tenāpi ‘‘kiṃ, tātā, mahanto devasannipāto’’ti vutte tamatthaṃ ārocesuṃ. ‘‘Tātā, imesaṃ pañhānaṃ atthaṃ aññopi jānituṃ na sakkoti, buddhavisayā hete. Satthā panetarahi kahaṃ viharatī’’ti pucchitvā ‘‘jetavane’’ti sutvā ‘‘etha, tassa santikaṃ gamissāmā’’ti devagaṇena saddhiṃ rattibhāge sakalaṃ jetavanaṃ obhāsetvā satthāraṃ upasaṅkamitvā vanditvā ekamantaṃ ṭhito ‘‘kiṃ, mahārāja, mahatā devasaṅghena āgatosī’’ti vutte, ‘‘bhante, devagaṇena ime nāma pañhā samuṭṭhāpitā, añño imesaṃ atthaṃ jānituṃ samattho nāma natthi, imesaṃ no atthaṃ pakāsethā’’ti āha.

    સત્થા ‘‘સાધુ મહારાજ, મયા હિ પારમિયો પૂરેત્વા મહાપરિચ્ચાગે પરિચ્ચજિત્વા તુમ્હાદિસાનં કઙ્ખચ્છેદનત્થમેવ સબ્બઞ્ઞુતઞ્ઞાણં પટિવિદ્ધં, તયા પુચ્છિતપઞ્હેસુ હિ સબ્બદાનાનં ધમ્મદાનં સેટ્ઠં, સબ્બરસાનં ધમ્મરસો સેટ્ઠો, સબ્બરતીનં ધમ્મરતિ સેટ્ઠા, તણ્હક્ખયો પન અરહત્તં સમ્પાપકત્તા સેટ્ઠોયેવા’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

    Satthā ‘‘sādhu mahārāja, mayā hi pāramiyo pūretvā mahāpariccāge pariccajitvā tumhādisānaṃ kaṅkhacchedanatthameva sabbaññutaññāṇaṃ paṭividdhaṃ, tayā pucchitapañhesu hi sabbadānānaṃ dhammadānaṃ seṭṭhaṃ, sabbarasānaṃ dhammaraso seṭṭho, sabbaratīnaṃ dhammarati seṭṭhā, taṇhakkhayo pana arahattaṃ sampāpakattā seṭṭhoyevā’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ૩૫૪.

    354.

    ‘‘સબ્બદાનં ધમ્મદાનં જિનાતિ,

    ‘‘Sabbadānaṃ dhammadānaṃ jināti,

    સબ્બરસં ધમ્મરસો જિનાતિ;

    Sabbarasaṃ dhammaraso jināti;

    સબ્બરતિં ધમ્મરતિ જિનાતિ,

    Sabbaratiṃ dhammarati jināti,

    તણ્હક્ખયો સબ્બદુક્ખં જિનાતી’’તિ.

    Taṇhakkhayo sabbadukkhaṃ jinātī’’ti.

    તત્થ સબ્બદાનં ધમ્મદાનન્તિ સચેપિ હિ ચક્કવાળગબ્ભે યાવ બ્રહ્મલોકા નિરન્તરં કત્વા સન્નિસિન્નાનં બુદ્ધપચ્ચેકબુદ્ધખીણાસવાનં કદલિગબ્ભસદિસાનિ ચીવરાનિ દદેય્ય, તસ્મિં સમાગમે ચતુપ્પદિકાય ગાથાય કતાનુમોદનાવ સેટ્ઠા. તઞ્હિ દાનં તસ્સા ગાથાય સોળસિં કલં નાગ્ઘતિ. એવં ધમ્મસ્સ દેસનાપિ વાચનમ્પિ સવનમ્પિ મહન્તં. યેન ચ પુગ્ગલેન બહૂનં તં ધમ્મસ્સવનં કારિતં, તસ્સેવ આનિસંસો મહા. તથારૂપાય એવ પરિસાય પણીતપિણ્ડપાતસ્સ પત્તે પૂરેત્વા દિન્નદાનતોપિ સપ્પિતેલાદીનં પત્તે પૂરેત્વા દિન્નભેસજ્જદાનતોપિ મહાવિહારસદિસાનં વિહારાનઞ્ચ લોહપાસાદસદિસાનઞ્ચ પાસાદાનં અનેકાનિ સતસહસ્સાનિ કારેત્વા દિન્નસેનાસનદાનતોપિ અનાથપિણ્ડિકાદીહિ વિહારે આરબ્ભ કતપરિચ્ચાગતોપિ અન્તમસો ચતુપ્પદિકાય ગાથાય અનુમોદનાવસેનાપિ પવત્તિતં ધમ્મદાનમેવ વરં સેટ્ઠં. કિં કારણા? એવરૂપાનિ હિ પુઞ્ઞાનિ કરોન્તા ધમ્મં સુત્વાવ કરોન્તિ, નો અસુત્વા. સચે હિ ઇમે સત્તા ધમ્મં ન સુણેય્યું, ઉળુઙ્કમત્તં યાગુમ્પિ કટચ્છુમત્તં ભત્તમ્પિ ન દદેય્યું. ઇમિના કારણેન સબ્બદાનેહિ ધમ્મદાનમેવ સેટ્ઠં. અપિચ ઠપેત્વા બુદ્ધે ચ પચ્ચેકબુદ્ધે ચ સકલકપ્પં દેવે વસ્સન્તે ઉદકબિન્દૂનિ ગણેતું સમત્થાય પઞ્ઞાય સમન્નાગતા સારિપુત્તાદયોપિ અત્તનો ધમ્મતાય સોતાપત્તિફલાદીનિ અધિગન્તું નાસક્ખિંસુ, અસ્સજિત્થેરાદીહિ કથિતધમ્મં સુત્વા સોતાપત્તિફલં સચ્છિકરિંસુ, સત્થુ ધમ્મદેસનાય સાવકપારમીઞાણં સચ્છિકરિંસુ. ઇમિનાપિ કારણેન, મહારાજ, ધમ્મદાનમેવ સેટ્ઠં. તેન વુત્તં – ‘‘સબ્બદાનં ધમ્મદાનં જિનાતી’’તિ.

    Tattha sabbadānaṃ dhammadānanti sacepi hi cakkavāḷagabbhe yāva brahmalokā nirantaraṃ katvā sannisinnānaṃ buddhapaccekabuddhakhīṇāsavānaṃ kadaligabbhasadisāni cīvarāni dadeyya, tasmiṃ samāgame catuppadikāya gāthāya katānumodanāva seṭṭhā. Tañhi dānaṃ tassā gāthāya soḷasiṃ kalaṃ nāgghati. Evaṃ dhammassa desanāpi vācanampi savanampi mahantaṃ. Yena ca puggalena bahūnaṃ taṃ dhammassavanaṃ kāritaṃ, tasseva ānisaṃso mahā. Tathārūpāya eva parisāya paṇītapiṇḍapātassa patte pūretvā dinnadānatopi sappitelādīnaṃ patte pūretvā dinnabhesajjadānatopi mahāvihārasadisānaṃ vihārānañca lohapāsādasadisānañca pāsādānaṃ anekāni satasahassāni kāretvā dinnasenāsanadānatopi anāthapiṇḍikādīhi vihāre ārabbha katapariccāgatopi antamaso catuppadikāya gāthāya anumodanāvasenāpi pavattitaṃ dhammadānameva varaṃ seṭṭhaṃ. Kiṃ kāraṇā? Evarūpāni hi puññāni karontā dhammaṃ sutvāva karonti, no asutvā. Sace hi ime sattā dhammaṃ na suṇeyyuṃ, uḷuṅkamattaṃ yāgumpi kaṭacchumattaṃ bhattampi na dadeyyuṃ. Iminā kāraṇena sabbadānehi dhammadānameva seṭṭhaṃ. Apica ṭhapetvā buddhe ca paccekabuddhe ca sakalakappaṃ deve vassante udakabindūni gaṇetuṃ samatthāya paññāya samannāgatā sāriputtādayopi attano dhammatāya sotāpattiphalādīni adhigantuṃ nāsakkhiṃsu, assajittherādīhi kathitadhammaṃ sutvā sotāpattiphalaṃ sacchikariṃsu, satthu dhammadesanāya sāvakapāramīñāṇaṃ sacchikariṃsu. Imināpi kāraṇena, mahārāja, dhammadānameva seṭṭhaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘sabbadānaṃ dhammadānaṃ jinātī’’ti.

    સબ્બે પન ગન્ધરસાદયોપિ રસા ઉક્કંસતો દેવતાનં સુધાભોજનરસોપિ સંસારવટ્ટે પાતેત્વા દુક્ખાનુભવનસ્સેવ પચ્ચયો. યો પનેસ સત્તતિંસબોધિપક્ખિયધમ્મસઙ્ખાતો ચ નવલોકુત્તરધમ્મસઙ્ખાતો ચ ધમ્મરસો, અયમેવ સબ્બરસાનં સેટ્ઠો. તેન વુત્તં – ‘‘સબ્બરસં ધમ્મરસો જિનાતી’’તિ . યાપેસા પુત્તરતિધીતુરતિધનરતિઇત્થિરતિનચ્ચગીતવાદિતાદિરતિપભેદા ચ અનેકપ્પભેદા રતી, સાપિ સંસારવટ્ટે પાતેત્વા દુક્ખાનુભવનસ્સેવ પચ્ચયો. યા પનેસા ધમ્મં કથેન્તસ્સ વા સુણન્તસ્સ વા વાચેન્તસ્સ વા અન્તો ઉપ્પજ્જમાના પીતિ ઉદગ્ગભાવં જનેતિ, અસ્સૂનિ પવત્તેતિ, લોમહંસં જનેતિ, સાયં સંસારવટ્ટસ્સ અન્તં કત્વા અરહત્તપરિયોસાના હોતિ. તસ્મા સબ્બરતીનં એવરૂપા ધમ્મરતિયેવ સેટ્ઠા. તેન વુત્તં – ‘‘સબ્બરતિં ધમ્મરતિ જિનાતી’’તિ તણ્હક્ખયો પન તણ્હાય ખયન્તે ઉપ્પન્નં અરહત્તં સકલસ્સપિ વટ્ટદુક્ખસ્સ અભિભવનતો સબ્બસેટ્ઠમેવ. તેન વુત્તં – ‘‘તણ્હક્ખયો સબ્બદુક્ખં જિનાતી’’તિ.

    Sabbe pana gandharasādayopi rasā ukkaṃsato devatānaṃ sudhābhojanarasopi saṃsāravaṭṭe pātetvā dukkhānubhavanasseva paccayo. Yo panesa sattatiṃsabodhipakkhiyadhammasaṅkhāto ca navalokuttaradhammasaṅkhāto ca dhammaraso, ayameva sabbarasānaṃ seṭṭho. Tena vuttaṃ – ‘‘sabbarasaṃ dhammaraso jinātī’’ti . Yāpesā puttaratidhīturatidhanaratiitthiratinaccagītavāditādiratipabhedā ca anekappabhedā ratī, sāpi saṃsāravaṭṭe pātetvā dukkhānubhavanasseva paccayo. Yā panesā dhammaṃ kathentassa vā suṇantassa vā vācentassa vā anto uppajjamānā pīti udaggabhāvaṃ janeti, assūni pavatteti, lomahaṃsaṃ janeti, sāyaṃ saṃsāravaṭṭassa antaṃ katvā arahattapariyosānā hoti. Tasmā sabbaratīnaṃ evarūpā dhammaratiyeva seṭṭhā. Tena vuttaṃ – ‘‘sabbaratiṃ dhammarati jinātī’’ti taṇhakkhayo pana taṇhāya khayante uppannaṃ arahattaṃ sakalassapi vaṭṭadukkhassa abhibhavanato sabbaseṭṭhameva. Tena vuttaṃ – ‘‘taṇhakkhayo sabbadukkhaṃ jinātī’’ti.

    એવં સત્થરિ ઇમિસ્સા ગાથાય અત્થં કથેન્તેયેવ ચતુરાસીતિયા પાણસહસ્સાનં ધમ્માભિસમયો અહોસિ. સક્કોપિ સત્થુ ધમ્મકથં સુત્વા સત્થારં વન્દિત્વા એવમાહ – ‘‘ભન્તે, એવંજેટ્ઠકે નામ ધમ્મદાને કિમત્થં અમ્હાકં પત્તિં ન દાપેથ, ઇતો પટ્ઠાય નો ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ કથેત્વા પત્તિં દાપેથ, ભન્તે’’તિ. સત્થા તસ્સ વચનં સુત્વા ભિક્ખુસઙ્ઘં સન્નિપાતેત્વા, ‘‘ભિક્ખવે, અજ્જાદિં કત્વા મહાધમ્મસ્સવનં વા પાકતિકધમ્મસ્સવનં વા ઉપનિસિન્નકથં વા અન્તમસો અનુમોદનમ્પિ કથેત્વા સબ્બસત્તાનં પત્તિં દદેય્યાથા’’તિ આહ.

    Evaṃ satthari imissā gāthāya atthaṃ kathenteyeva caturāsītiyā pāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi. Sakkopi satthu dhammakathaṃ sutvā satthāraṃ vanditvā evamāha – ‘‘bhante, evaṃjeṭṭhake nāma dhammadāne kimatthaṃ amhākaṃ pattiṃ na dāpetha, ito paṭṭhāya no bhikkhusaṅghassa kathetvā pattiṃ dāpetha, bhante’’ti. Satthā tassa vacanaṃ sutvā bhikkhusaṅghaṃ sannipātetvā, ‘‘bhikkhave, ajjādiṃ katvā mahādhammassavanaṃ vā pākatikadhammassavanaṃ vā upanisinnakathaṃ vā antamaso anumodanampi kathetvā sabbasattānaṃ pattiṃ dadeyyāthā’’ti āha.

    સક્કપઞ્હવત્થુ દસમં.

    Sakkapañhavatthu dasamaṃ.

    ૧૧. અપુત્તકસેટ્ઠિવત્થુ

    11. Aputtakaseṭṭhivatthu

    હનન્તિ ભોગાતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા જેતવને વિહરન્તો અપુત્તકસેટ્ઠિં નામ આરબ્ભ કથેસિ.

    Hananti bhogāti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto aputtakaseṭṭhiṃ nāma ārabbha kathesi.

    તસ્સ કિર કાલકિરિયં સુત્વા રાજા પસેનદિ કોસલો ‘‘અપુત્તકં સાપતેય્યં કસ્સ પાપુણાતી’’તિ પુચ્છિત્વા ‘‘રઞ્ઞો’’તિ સુત્વા સત્તહિ દિવસેહિ તસ્સ ગેહતો ધનં રાજકુલં અભિહરાપેત્વા સત્થુ સન્તિકં ઉપસઙ્કમિત્વા ‘‘હન્દ કુતો નુ ત્વં, મહારાજ, આગચ્છસિ દિવાદિવસ્સા’’તિ વુત્તે ‘‘ઇધ, ભન્તે, સાવત્થિયં સેટ્ઠિ, ગહપતિ, કાલકતો, તમહં અપુત્તકં સાપતેય્યં રાજન્તેપુરં અભિહરિત્વા આગચ્છામી’’તિ આહ. સબ્બં સુત્તે (સં॰ નિ॰ ૧.૧૩૦) આગતનયેનેવ વેદિતબ્બં.

    Tassa kira kālakiriyaṃ sutvā rājā pasenadi kosalo ‘‘aputtakaṃ sāpateyyaṃ kassa pāpuṇātī’’ti pucchitvā ‘‘rañño’’ti sutvā sattahi divasehi tassa gehato dhanaṃ rājakulaṃ abhiharāpetvā satthu santikaṃ upasaṅkamitvā ‘‘handa kuto nu tvaṃ, mahārāja, āgacchasi divādivassā’’ti vutte ‘‘idha, bhante, sāvatthiyaṃ seṭṭhi, gahapati, kālakato, tamahaṃ aputtakaṃ sāpateyyaṃ rājantepuraṃ abhiharitvā āgacchāmī’’ti āha. Sabbaṃ sutte (saṃ. ni. 1.130) āgatanayeneva veditabbaṃ.

    સો કિર સુવણ્ણપાતિયા નાનગ્ગરસભોજને ઉપનીતે ‘‘એવરૂપં નામ મનુસ્સા ભુઞ્જન્તિ, કિં તુમ્હે મયા સદ્ધિં ઇમસ્મિં ગેહે કેળિં કરોથા’’તિ ભોજને ઉપટ્ઠિતે લેડ્ડુદણ્ડાદીહિ પહરિત્વા પલાપેત્વા ‘‘ઇદં મનુસ્સાનં ભોજન’’ન્તિ કણાજકં ભુઞ્જતિ બિળઙ્ગદુતિયં. વત્થયાનછત્તેસુપિ મનાપેસુ ઉપટ્ઠાપિતેસુ તે મનુસ્સે લેડ્ડુદણ્ડાદીહિ પહરન્તો પલાપેત્વા સાણાનિ ધારેતિ, જજ્જરરથકેન યાતિ પણ્ણછત્તકેન ધારિયમાનેનાતિ એવં રઞ્ઞા આરોચિતે સત્થા તસ્સ પુબ્બકમ્મં કથેસિ.

    So kira suvaṇṇapātiyā nānaggarasabhojane upanīte ‘‘evarūpaṃ nāma manussā bhuñjanti, kiṃ tumhe mayā saddhiṃ imasmiṃ gehe keḷiṃ karothā’’ti bhojane upaṭṭhite leḍḍudaṇḍādīhi paharitvā palāpetvā ‘‘idaṃ manussānaṃ bhojana’’nti kaṇājakaṃ bhuñjati biḷaṅgadutiyaṃ. Vatthayānachattesupi manāpesu upaṭṭhāpitesu te manusse leḍḍudaṇḍādīhi paharanto palāpetvā sāṇāni dhāreti, jajjararathakena yāti paṇṇachattakena dhāriyamānenāti evaṃ raññā ārocite satthā tassa pubbakammaṃ kathesi.

    ભૂતપુબ્બં સો, મહારાજ, સેટ્ઠિ, ગહપતિ, તગરસિખિં નામ પચ્ચેકબુદ્ધં પિણ્ડપાતેન પટિપાદેસિ. ‘‘દેથ સમણસ્સ પિણ્ડ’’ન્તિ વત્વા સો ઉટ્ઠાયાસના પક્કામિ. તસ્મિં કિર અસ્સદ્ધે બાલે એવં વત્વા પક્કન્તે તસ્સ ભરિયા સદ્ધા પસન્ના ‘‘ચિરસ્સં વત મે ઇમસ્સ મુખતો ‘દેહી’તિ વચનં સુતં, અજ્જ મમ મનોરથં પૂરેન્તી પિણ્ડપાતં દસ્સામી’’તિ પચ્ચેકબુદ્ધસ્સ પત્તં ગહેત્વા પણીતભોજનસ્સ પૂરેત્વા અદાસિ. સોપિ નિવત્તમાનો તં દિસ્વા ‘‘કિં, સમણ, કિઞ્ચિ તે લદ્ધ’’ન્તિ પત્તં ગહેત્વા પણીતપિણ્ડપાતં દિસ્વા વિપ્પટિસારી હુત્વા એવં ચિન્તેસિ – ‘‘વરમેતં પિણ્ડપાતં દાસા વા કમ્મકરા વા ભુઞ્જેય્યું. તે હિ ઇમં ભુઞ્જિત્વા મય્હં કમ્મં કરિસ્સન્તિ, અયં પન ગન્ત્વા ભુઞ્જિત્વા નિદ્દાયિસ્સતિ, નટ્ઠો મે સો પિણ્ડપાતો’’તિ. સો ભાતુ ચ પન એકપુત્તકં સાપતેય્યસ્સ કારણા જીવિતા વોરોપેસિ. સો કિરસ્સ અઙ્ગુલિં ગહેત્વા વિચરન્તો ‘‘ઇદં મય્હં પિતુસન્તકં યાનકં, અયં તસ્સ ગોણો’’તિઆદીનિ આહ. અથ નં સો સેટ્ઠિ ‘‘ઇદાનિ તાવેસ એવં વદેતિ, ઇમસ્સ પન વુડ્ઢિપ્પત્તકાલે ઇમસ્મિં ગેહે ભોગે કો રક્ખિસ્સતી’’તિ તં અરઞ્ઞં નેત્વા એકસ્મિં ગચ્છમૂલે ગીવાય ગહેત્વા મૂલકન્દં વિય ગીવં ફાલેત્વા મારેત્વા તત્થેવ છડ્ડેસિ. ઇદમસ્સ પુબ્બકમ્મં. તેન વુત્તં –

    Bhūtapubbaṃ so, mahārāja, seṭṭhi, gahapati, tagarasikhiṃ nāma paccekabuddhaṃ piṇḍapātena paṭipādesi. ‘‘Detha samaṇassa piṇḍa’’nti vatvā so uṭṭhāyāsanā pakkāmi. Tasmiṃ kira assaddhe bāle evaṃ vatvā pakkante tassa bhariyā saddhā pasannā ‘‘cirassaṃ vata me imassa mukhato ‘dehī’ti vacanaṃ sutaṃ, ajja mama manorathaṃ pūrentī piṇḍapātaṃ dassāmī’’ti paccekabuddhassa pattaṃ gahetvā paṇītabhojanassa pūretvā adāsi. Sopi nivattamāno taṃ disvā ‘‘kiṃ, samaṇa, kiñci te laddha’’nti pattaṃ gahetvā paṇītapiṇḍapātaṃ disvā vippaṭisārī hutvā evaṃ cintesi – ‘‘varametaṃ piṇḍapātaṃ dāsā vā kammakarā vā bhuñjeyyuṃ. Te hi imaṃ bhuñjitvā mayhaṃ kammaṃ karissanti, ayaṃ pana gantvā bhuñjitvā niddāyissati, naṭṭho me so piṇḍapāto’’ti. So bhātu ca pana ekaputtakaṃ sāpateyyassa kāraṇā jīvitā voropesi. So kirassa aṅguliṃ gahetvā vicaranto ‘‘idaṃ mayhaṃ pitusantakaṃ yānakaṃ, ayaṃ tassa goṇo’’tiādīni āha. Atha naṃ so seṭṭhi ‘‘idāni tāvesa evaṃ vadeti, imassa pana vuḍḍhippattakāle imasmiṃ gehe bhoge ko rakkhissatī’’ti taṃ araññaṃ netvā ekasmiṃ gacchamūle gīvāya gahetvā mūlakandaṃ viya gīvaṃ phāletvā māretvā tattheva chaḍḍesi. Idamassa pubbakammaṃ. Tena vuttaṃ –

    ‘‘યં ખો સો, મહારાજ, સેટ્ઠિ, ગહપતિ, તગરસિખિં પચ્ચેકબુદ્ધં પિણ્ડપાતેન પટિપાદેસિ, તસ્સ કમ્મસ્સ વિપાકેન સત્તક્ખત્તું સુગતિં સગ્ગં લોકં ઉપપજ્જિ, તસ્સેવ કમ્મસ્સ વિપાકાવસેસેન ઇમિસ્સાયેવ સાવત્થિયા સત્તક્ખત્તું સેટ્ઠિત્તં કારેસિ. યં ખો સો, મહારાજ, સેટ્ઠિ, ગહપતિ, દત્વા પચ્છા વિપ્પટિસારી અહોસિ ‘વરમેતં પિણ્ડપાતં દાસા વા કમ્મકરા વા ભુઞ્જેય્યુ’ન્તિ, તસ્સ કમ્મસ્સ વિપાકેન નાસ્સુળારાય ભત્તભોગાય ચિત્તં નમતિ, નાસ્સુળારાય વત્થભોગાય, નાસ્સુળારાય યાનભોગાય, નાસ્સુળારાનં પઞ્ચન્નં કામગુણાનં ભોગાય ચિત્તં નમતિ. યં ખો સો, મહારાજ, સેટ્ઠિ, ગહપતિ, ભાતુ ચ પન એકપુત્તં સાપતેય્યસ્સ કારણા જીવિતા વોરોપેસિ, તસ્સ કમ્મસ્સ વિપાકેન બહૂનિ વસ્સસતાનિ બહૂનિ વસ્સસહસ્સાનિ બહૂનિ વસ્સસતસહસ્સાનિ નિરયે પચ્ચિત્થ, તસ્સેવ કમ્મસ્સ વિપાકાવસેસેન ઇદં સત્તમં અપુત્તકં સાપતેય્યં રાજકોસં પવેસેતિ. તસ્સ ખો પન, મહારાજ, સેટ્ઠિસ્સ ગહપતિસ્સ પુરાણઞ્ચ પુઞ્ઞં પરિક્ખીણં, નવઞ્ચ પુઞ્ઞં અનુપચિતં. અજ્જ પન, મહારાજ, સેટ્ઠિ, ગહપતિ, મહારોરુવે નિરયે પચ્ચતી’’તિ (સં॰ નિ॰ ૧.૧૩૧).

    ‘‘Yaṃ kho so, mahārāja, seṭṭhi, gahapati, tagarasikhiṃ paccekabuddhaṃ piṇḍapātena paṭipādesi, tassa kammassa vipākena sattakkhattuṃ sugatiṃ saggaṃ lokaṃ upapajji, tasseva kammassa vipākāvasesena imissāyeva sāvatthiyā sattakkhattuṃ seṭṭhittaṃ kāresi. Yaṃ kho so, mahārāja, seṭṭhi, gahapati, datvā pacchā vippaṭisārī ahosi ‘varametaṃ piṇḍapātaṃ dāsā vā kammakarā vā bhuñjeyyu’nti, tassa kammassa vipākena nāssuḷārāya bhattabhogāya cittaṃ namati, nāssuḷārāya vatthabhogāya, nāssuḷārāya yānabhogāya, nāssuḷārānaṃ pañcannaṃ kāmaguṇānaṃ bhogāya cittaṃ namati. Yaṃ kho so, mahārāja, seṭṭhi, gahapati, bhātu ca pana ekaputtaṃ sāpateyyassa kāraṇā jīvitā voropesi, tassa kammassa vipākena bahūni vassasatāni bahūni vassasahassāni bahūni vassasatasahassāni niraye paccittha, tasseva kammassa vipākāvasesena idaṃ sattamaṃ aputtakaṃ sāpateyyaṃ rājakosaṃ paveseti. Tassa kho pana, mahārāja, seṭṭhissa gahapatissa purāṇañca puññaṃ parikkhīṇaṃ, navañca puññaṃ anupacitaṃ. Ajja pana, mahārāja, seṭṭhi, gahapati, mahāroruve niraye paccatī’’ti (saṃ. ni. 1.131).

    રાજા સત્થુ વચનં સુત્વા ‘‘અહો, ભન્તે, ભારિયં કમ્મં, એત્તકે નામ ભોગે વિજ્જમાને નેવ અત્તના પરિભુઞ્જિ, ન તુમ્હાદિસે બુદ્ધે ધુરવિહારે વિહરન્તે પુઞ્ઞકમ્મં અકાસી’’તિ આહ . સત્થા ‘‘એવમેતં, મહારાજ, દુમ્મેધપુગ્ગલા નામ ભોગે લભિત્વા નિબ્બાનં ન ગવેસન્તિ, ભોગે નિસ્સાય ઉપ્પન્નતણ્હા પનેતે દીઘરત્તં હનતી’’તિ વત્વા ઇમં ગાથમાહ –

    Rājā satthu vacanaṃ sutvā ‘‘aho, bhante, bhāriyaṃ kammaṃ, ettake nāma bhoge vijjamāne neva attanā paribhuñji, na tumhādise buddhe dhuravihāre viharante puññakammaṃ akāsī’’ti āha . Satthā ‘‘evametaṃ, mahārāja, dummedhapuggalā nāma bhoge labhitvā nibbānaṃ na gavesanti, bhoge nissāya uppannataṇhā panete dīgharattaṃ hanatī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ૩૫૫.

    355.

    ‘‘હનન્તિ ભોગા દુમ્મેધં, નો ચ પારગવેસિનો;

    ‘‘Hananti bhogā dummedhaṃ, no ca pāragavesino;

    ભોગતણ્હાય દુમ્મેધો, હન્તિ અઞ્ઞેવ અત્તન’’ન્તિ.

    Bhogataṇhāya dummedho, hanti aññeva attana’’nti.

    તત્થ નો ચ પારગવેસિનોતિ યે પન નિબ્બાનપારગવેસિનો પુગ્ગલા, ન તે ભોગા હનન્તિ. અઞ્ઞેવ અત્તનન્તિ ભોગે નિસ્સાય ઉપ્પન્નાય તણ્હાય દુપ્પઞ્ઞો પુગ્ગલો પરે વિય અત્તાનમેવ હનતીતિ અત્થો.

    Tattha no ca pāragavesinoti ye pana nibbānapāragavesino puggalā, na te bhogā hananti. Aññeva attananti bhoge nissāya uppannāya taṇhāya duppañño puggalo pare viya attānameva hanatīti attho.

    દેસનાવસાને બહૂ સોતાપત્તિફલાદીનિ પાપુણિંસૂતિ.

    Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.

    અપુત્તકસેટ્ઠિવત્થુ એકાદસમં.

    Aputtakaseṭṭhivatthu ekādasamaṃ.

    ૧૨. અઙ્કુરવત્થુ

    12. Aṅkuravatthu

    તિણદોસાનીતિ ઇમં ધમ્મદેસનં સત્થા પણ્ડુકમ્બલસિલાયં વિહરન્તો અઙ્કુરં આરબ્ભ કથેસિ. વત્થુ ‘‘યે ઝાનપ્પસુતા ધીરા’’તિ (ધ॰ પ॰ ૧૮૧) ગાથાય વિત્થારિતમેવ. વુત્તઞ્હેતં તત્થ ઇન્દકં આરબ્ભ. સો કિર અનુરુદ્ધત્થેરસ્સ અન્તોગામં પિણ્ડાય પવિટ્ઠસ્સ અત્તનો આભતં કટચ્છુમત્તકં ભિક્ખં દાપેસિ. તદસ્સ પુઞ્ઞં અઙ્કુરેન દસવસ્સસહસ્સાનિ દ્વાદસયોજનિકં ઉદ્ધનપન્તિં કત્વા દિન્નદાનતો મહપ્ફલતરં જાતં. તસ્મા એવમાહ. એવં વુત્તે સત્થા, ‘‘અઙ્કુર, દાનં નામ વિચેય્ય દાતું વટ્ટતિ, એવં તં સુખેત્તે સુવુત્તબીજં વિય મહપ્ફલં હોતિ. ત્વં પન તથા નાકાસિ, તેન તે દાનં ન મહપ્ફલં જાત’’ન્તિ ઇમમત્થં વિભાવેન્તો –

    Tiṇadosānīti imaṃ dhammadesanaṃ satthā paṇḍukambalasilāyaṃ viharanto aṅkuraṃ ārabbha kathesi. Vatthu ‘‘ye jhānappasutā dhīrā’’ti (dha. pa. 181) gāthāya vitthāritameva. Vuttañhetaṃ tattha indakaṃ ārabbha. So kira anuruddhattherassa antogāmaṃ piṇḍāya paviṭṭhassa attano ābhataṃ kaṭacchumattakaṃ bhikkhaṃ dāpesi. Tadassa puññaṃ aṅkurena dasavassasahassāni dvādasayojanikaṃ uddhanapantiṃ katvā dinnadānato mahapphalataraṃ jātaṃ. Tasmā evamāha. Evaṃ vutte satthā, ‘‘aṅkura, dānaṃ nāma viceyya dātuṃ vaṭṭati, evaṃ taṃ sukhette suvuttabījaṃ viya mahapphalaṃ hoti. Tvaṃ pana tathā nākāsi, tena te dānaṃ na mahapphalaṃ jāta’’nti imamatthaṃ vibhāvento –

    ‘‘વિચેય્ય દાનં દાતબ્બં, યત્થ દિન્નં મહપ્ફલં;

    ‘‘Viceyya dānaṃ dātabbaṃ, yattha dinnaṃ mahapphalaṃ;

    વિચેય્ય દાનં સુગતપ્પસત્થં,

    Viceyya dānaṃ sugatappasatthaṃ,

    યે દક્ખિણેય્યા ઇધ જીવલોકે;

    Ye dakkhiṇeyyā idha jīvaloke;

    એતેસુ દિન્નાનિ મહપ્ફલાનિ,

    Etesu dinnāni mahapphalāni,

    બીજાનિ વુત્તાનિ યથાસુખેત્તે’’તિ. (પે॰ વ॰ ૩૨૯) –

    Bījāni vuttāni yathāsukhette’’ti. (pe. va. 329) –

    વત્વા ઉત્તરિમ્પિ ધમ્મં દેસેન્તો ઇમા ગાથા અભાસિ –

    Vatvā uttarimpi dhammaṃ desento imā gāthā abhāsi –

    ૩૫૬.

    356.

    ‘‘તિણદોસાનિ ખેત્તાનિ, રાગદોસા અયં પજા;

    ‘‘Tiṇadosāni khettāni, rāgadosā ayaṃ pajā;

    તસ્મા હિ વીતરાગેસુ, દિન્નં હોતિ મહપ્ફલં.

    Tasmā hi vītarāgesu, dinnaṃ hoti mahapphalaṃ.

    ૩૫૭.

    357.

    ‘‘તિણદોસાનિ ખેત્તાનિ, દોસદોસા અયં પજા;

    ‘‘Tiṇadosāni khettāni, dosadosā ayaṃ pajā;

    તસ્મા હિ વીતદોસેસુ, દિન્નં હોતિ મહપ્ફલં.

    Tasmā hi vītadosesu, dinnaṃ hoti mahapphalaṃ.

    ૩૫૮.

    358.

    ‘‘તિણદોસાનિ ખેત્તાનિ, મોહદોસા અયં પજા;

    ‘‘Tiṇadosāni khettāni, mohadosā ayaṃ pajā;

    તસ્મા હિ વીતમોહેસુ, દિન્નં હોતિ મહપ્ફલં.

    Tasmā hi vītamohesu, dinnaṃ hoti mahapphalaṃ.

    ૩૫૯.

    359.

    ‘‘તિણદોસાનિ ખેત્તાનિ, ઇચ્છાદોસા અયં પજા;

    ‘‘Tiṇadosāni khettāni, icchādosā ayaṃ pajā;

    તસ્મા હિ વિગતિચ્છેસુ, દિન્નં હોતિ મહપ્ફલ’’ન્તિ.

    Tasmā hi vigaticchesu, dinnaṃ hoti mahapphala’’nti.

    તત્થ તિણદોસાનીતિ સામાકાદીનિ તિણાનિ ઉટ્ઠહન્તાનિ પુબ્બણ્ણાપરણ્ણાનિ ખેત્તાનિ દૂસેન્તિ, તેન તાનિ ન બહુફલાનિ હોન્તિ. એવં સત્તાનમ્પિ અન્તો રાગો ઉપ્પજ્જન્તો સત્તે દૂસેતિ, તેન તેસુ દિન્નં મહપ્ફલં ન હોતિ . ખીણાસવેસુ દિન્નં પન મહપ્ફલં હોતિ. તેન વુત્તં –

    Tattha tiṇadosānīti sāmākādīni tiṇāni uṭṭhahantāni pubbaṇṇāparaṇṇāni khettāni dūsenti, tena tāni na bahuphalāni honti. Evaṃ sattānampi anto rāgo uppajjanto satte dūseti, tena tesu dinnaṃ mahapphalaṃ na hoti . Khīṇāsavesu dinnaṃ pana mahapphalaṃ hoti. Tena vuttaṃ –

    ‘‘તિણદોસાનિ ખેત્તાનિ, રાગદોસા અયં પજા;

    ‘‘Tiṇadosāni khettāni, rāgadosā ayaṃ pajā;

    તસ્મા હિ વીતરાગેસુ, દિન્નં હોતિ મહપ્ફલ’’ન્તિ. –

    Tasmā hi vītarāgesu, dinnaṃ hoti mahapphala’’nti. –

    સેસગાથાસુપિ એસેવ નયો.

    Sesagāthāsupi eseva nayo.

    દેસનાવસાને અઙ્કુરો ચ ઇન્દકો ચ સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિંસુ, સમ્પત્તાનમ્પિ સાત્થિકા ધમ્મદેસના અહોસીતિ.

    Desanāvasāne aṅkuro ca indako ca sotāpattiphale patiṭṭhahiṃsu, sampattānampi sātthikā dhammadesanā ahosīti.

    અઙ્કુરવત્થુ દ્વાદસમં.

    Aṅkuravatthu dvādasamaṃ.

    તણ્હાવગ્ગવણ્ણના નિટ્ઠિતા.

    Taṇhāvaggavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ચતુવીસતિમો વગ્ગો.

    Catuvīsatimo vaggo.







    Related texts:



    તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / ધમ્મપદપાળિ • Dhammapadapāḷi / ૨૪. તણ્હાવગ્ગો • 24. Taṇhāvaggo


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact