Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / કઙ્ખાવિતરણી-અભિનવ-ટીકા • Kaṅkhāvitaraṇī-abhinava-ṭīkā |
૩. તતિયપારાજિકવણ્ણના
3. Tatiyapārājikavaṇṇanā
સન્તિ સહત્થે ઉપસગ્ગો. તેન સદ્ધિં ઉસ્સુક્કવચનમેતં ‘‘સઞ્ચિચ્ચા’’તિ આહ ‘‘સઞ્ચેતેત્વા’’તિઆદિ. ઉસ્સુક્કવચનન્તિ એત્થ ઉસ્સુક્કવચનં (સારત્થ॰ ટી॰ ૨.૧૭૨) નામ પુબ્બકાલકિરિયાવચનં. અયઞ્હિ સમાનકત્તુકેસુ પુબ્બાપરકાલકિરિયાવચનેસુ પુબ્બકાલકિરિયાવચનસ્સ નિરુત્તિવોહારો. ઇદાનિ ‘‘સદ્ધિં ચેતેત્વા’’તિ ઇમિના સઙ્ખેપેન વુત્તમેવત્થં પાકટં કત્વા દસ્સેતું ‘‘પાણો’’તિઆદિમાહ. તત્થ ‘‘પાણો’’તિ સઞ્ઞાય સદ્ધિંયેવાતિ ‘‘પાણો’’તિ સઞ્ઞં અવિજહિત્વા એવ, ‘‘પાણો’’તિ સઞ્ઞુપ્પત્તિયા અનન્તરન્તિ વુત્તં હોતિ. એવઞ્ચ કત્વા કથં એકક્ખણે એકસ્સ ચિત્તસ્સ ઉભયારમ્મણભાવોતિ એદિસી ચોદના અનવકાસાતિ દટ્ઠબ્બં. કેચિ પન ‘‘ઞાતપરિઞ્ઞાય દિટ્ઠસભાવેસુ ધમ્મેસુ તીરણપરિઞ્ઞાય તિલક્ખણં આરોપેત્વા (સારત્થ॰ ટી॰ ૨.૧૭૨) ‘રૂપં અનિચ્ચ’ન્તિઆદિના સભાવેન સદ્ધિં એકક્ખણે અનિચ્ચાદિલક્ખણજાનનં વિય ‘પાણો’તિ સઞ્ઞાય સદ્ધિંયેવ ‘વધામિ ન’ન્તિ જાનાતી’’તિ વદન્તિ. અપરે પન આચરિયા તત્થાપિ એવં ન કથેન્તિ. એત્થ ચ મનુસ્સવિગ્ગહો’’તિ અવત્વા ‘‘પાણો’’તિ વચનં ‘‘મનુસ્સો અય’’ન્તિ અજાનિત્વા કેવલં સત્તસઞ્ઞાય ઘાતેન્તસ્સાપિ પારાજિકભાવદસ્સનત્થં વુત્તં. ચેતેત્વાતિ ચિન્તેત્વા. પકપ્પેત્વાતિ અભિવિચારેત્વા, સન્નિટ્ઠાનં કરિત્વાતિ અત્થો.
Santi sahatthe upasaggo. Tena saddhiṃ ussukkavacanametaṃ ‘‘sañciccā’’ti āha ‘‘sañcetetvā’’tiādi. Ussukkavacananti ettha ussukkavacanaṃ (sārattha. ṭī. 2.172) nāma pubbakālakiriyāvacanaṃ. Ayañhi samānakattukesu pubbāparakālakiriyāvacanesu pubbakālakiriyāvacanassa niruttivohāro. Idāni ‘‘saddhiṃ cetetvā’’ti iminā saṅkhepena vuttamevatthaṃ pākaṭaṃ katvā dassetuṃ ‘‘pāṇo’’tiādimāha. Tattha ‘‘pāṇo’’ti saññāya saddhiṃyevāti ‘‘pāṇo’’ti saññaṃ avijahitvā eva, ‘‘pāṇo’’ti saññuppattiyā anantaranti vuttaṃ hoti. Evañca katvā kathaṃ ekakkhaṇe ekassa cittassa ubhayārammaṇabhāvoti edisī codanā anavakāsāti daṭṭhabbaṃ. Keci pana ‘‘ñātapariññāya diṭṭhasabhāvesu dhammesu tīraṇapariññāya tilakkhaṇaṃ āropetvā (sārattha. ṭī. 2.172) ‘rūpaṃ anicca’ntiādinā sabhāvena saddhiṃ ekakkhaṇe aniccādilakkhaṇajānanaṃ viya ‘pāṇo’ti saññāya saddhiṃyeva ‘vadhāmi na’nti jānātī’’ti vadanti. Apare pana ācariyā tatthāpi evaṃ na kathenti. Ettha ca manussaviggaho’’ti avatvā ‘‘pāṇo’’ti vacanaṃ ‘‘manusso aya’’nti ajānitvā kevalaṃ sattasaññāya ghātentassāpi pārājikabhāvadassanatthaṃ vuttaṃ. Cetetvāti cintetvā. Pakappetvāti abhivicāretvā, sanniṭṭhānaṃ karitvāti attho.
ઇદાનિ મનુસ્સઅત્તભાવં આદિતો પટ્ઠાય દસ્સેતું ‘‘મનુસ્સવિગ્ગહ’’ન્તિઆદિમાહ. તત્થ કલલતો પટ્ઠાયાતિ પટિસન્ધિવિઞ્ઞાણેન સદ્ધિં ઉપ્પન્નકલલરૂપતો પટ્ઠાય. કલલરૂપં નામ ઇત્થિપુરિસાનં કાયવત્થુભાવદસકવસેન સમતિંસ રૂપાનિ, નપુંસકાનં કાયવત્થુદસકવસેન વીસતિ. તત્થ ઇત્થિપુરિસાનં કલલરૂપં જાતિઉણ્ણાય એકેન અંસુના ઉદ્ધટતેલબિન્દુમત્તં હોતિ અચ્છં વિપ્પસન્નં. વુત્તઞ્હેતં અટ્ઠકથાયં –
Idāni manussaattabhāvaṃ ādito paṭṭhāya dassetuṃ ‘‘manussaviggaha’’ntiādimāha. Tattha kalalato paṭṭhāyāti paṭisandhiviññāṇena saddhiṃ uppannakalalarūpato paṭṭhāya. Kalalarūpaṃ nāma itthipurisānaṃ kāyavatthubhāvadasakavasena samatiṃsa rūpāni, napuṃsakānaṃ kāyavatthudasakavasena vīsati. Tattha itthipurisānaṃ kalalarūpaṃ jātiuṇṇāya ekena aṃsunā uddhaṭatelabindumattaṃ hoti acchaṃ vippasannaṃ. Vuttañhetaṃ aṭṭhakathāyaṃ –
‘‘તિલતેલસ્સ યથા બિન્દુ, સપ્પિમણ્ડો અનાવિલો;
‘‘Tilatelassa yathā bindu, sappimaṇḍo anāvilo;
એવંવણ્ણપ્પટિભાગં, ‘કલલ’ન્તિ પવુચ્ચતી’’તિ. (સં॰ નિ॰ અટ્ઠ॰ ૧.૧.૨૩૫; વિભ॰ અટ્ઠ॰ ૨૬; પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૧૭૨);
Evaṃvaṇṇappaṭibhāgaṃ, ‘kalala’nti pavuccatī’’ti. (saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.235; vibha. aṭṭha. 26; pārā. aṭṭha. 2.172);
એવં પરિત્તકં વત્થું આદિં કત્વા યાવ મરણકાલા એત્થન્તરે અનુપુબ્બેન વુડ્ઢિપ્પત્તો અત્તભાવો મનુસ્સવિગ્ગહો નામાતિ વુત્તં હોતિ. ઇદઞ્ચ યેભુય્યવસેનેવ વુત્તં. ઓપપાતિકસંસેદજાપિ હિ મનુસ્સા પારાજિકવત્થુયેવ. કલલકાલેપીતિ પઠમસત્તાહેપિ. તત્થ હિ સન્તતિવસેન પવત્તમાનં કલલસઙ્ખાતં અત્તભાવં જીવિતા વોરોપેતું સક્કા, ન પન સબ્બપઠમં કલલરૂપં. પટિસન્ધિચિત્તેન હિ સદ્ધિં તિંસ કમ્મજરૂપાનિ નિબ્બત્તન્તિ. તેસુ પન ઠિતેસુયેવ સોળસ ભવઙ્ગચિત્તાનિ ઉપ્પજ્જિત્વા નિરુજ્ઝન્તિ. એતસ્મિં અન્તરે ગહિતપટિસન્ધિકસ્સ દારકસ્સ વા માતુયા વા પનસ્સ અન્તરાયો નત્થિ. અયઞ્હિ મરણસ્સ અનોકાસો નામ. ભેસજ્જસમ્પદાનેનાતિ ગબ્ભપાતનભેસજ્જદાનેન. તતો વા ઉદ્ધમ્પીતિ અબ્બુદપેસિકાલાદીસુપિ. જીવિતા વિયોજેય્યાતિ સન્તતિવિકોપનવસેન જીવિતિન્દ્રિયતો અપનેય્ય.
Evaṃ parittakaṃ vatthuṃ ādiṃ katvā yāva maraṇakālā etthantare anupubbena vuḍḍhippatto attabhāvo manussaviggaho nāmāti vuttaṃ hoti. Idañca yebhuyyavaseneva vuttaṃ. Opapātikasaṃsedajāpi hi manussā pārājikavatthuyeva. Kalalakālepīti paṭhamasattāhepi. Tattha hi santativasena pavattamānaṃ kalalasaṅkhātaṃ attabhāvaṃ jīvitā voropetuṃ sakkā, na pana sabbapaṭhamaṃ kalalarūpaṃ. Paṭisandhicittena hi saddhiṃ tiṃsa kammajarūpāni nibbattanti. Tesu pana ṭhitesuyeva soḷasa bhavaṅgacittāni uppajjitvā nirujjhanti. Etasmiṃ antare gahitapaṭisandhikassa dārakassa vā mātuyā vā panassa antarāyo natthi. Ayañhi maraṇassa anokāso nāma. Bhesajjasampadānenāti gabbhapātanabhesajjadānena. Tato vā uddhampīti abbudapesikālādīsupi. Jīvitā viyojeyyāti santativikopanavasena jīvitindriyato apaneyya.
ઇમસ્સ પનત્થસ્સાતિ ‘‘સઞ્ચિચ્ચ મનુસ્સવિગ્ગહં જીવિતા વોરોપેય્યા’’તિ (પારા॰ ૧૭૧) ઇમસ્સ અત્થસ્સ. આવિભાવત્થન્તિ પકાસનત્થં. પાણસ્સ અતિપાતો પાણાતિપાતો, પાણવધો પાણઘાતોતિ વુત્તં હોતિ. સત્તોતિ ખન્ધસન્તાનો. તત્થ હિ સત્તપઞ્ઞત્તિ. જીવિતિન્દ્રિયન્તિ રૂપારૂપજીવિતિન્દ્રિયં. રૂપજીવિતિન્દ્રિયે હિ વિકોપિતે ઇતરમ્પિ તંસમ્બન્ધતાય વિનસ્સતીતિ. યાય ચેતનાયાતિ તસ્મિં પાણે પાણસઞ્ઞિનો કાયવચીદ્વારાનં અઞ્ઞતરદ્વારપ્પવત્તાય યાય ચેતનાય. મનોદ્વારે પન પવત્તાય વધકચેતનાય પાણાતિપાતભાવો નત્થિ. સા ચેતનાતિ સા જીવિતિન્દ્રિયુપચ્છેદકઉપક્કમસમુટ્ઠાપિકા કાયવચીદ્વારાનં અઞ્ઞતરદ્વારપ્પવત્તા વધકચેતના. ઇદં વુત્તં હોતિ – યાય ચેતનાય પવત્તમાનસ્સ જીવિતિન્દ્રિયસ્સ નિસ્સયભૂતેસુ મહાભૂતેસુ ઉપક્કમકરણહેતુ તંમહાભૂતપચ્ચયા ઉપ્પજ્જનકમહાભૂતા નુપ્પજ્જિસ્સન્તિ (સારત્થ॰ ટી॰ ૨.૧૭૨), સા તાદિસપયોગસમુટ્ઠાપિકા ચેતના પાણાતિપાતો. લદ્ધૂપક્કમાનિ હિ મહાભૂતાનિ ઇતરભૂતાનિ વિય ન વિસદાનીતિ સમાનજાતિકાનં કારણં ન હોન્તીતિ.
Imassapanatthassāti ‘‘sañcicca manussaviggahaṃ jīvitā voropeyyā’’ti (pārā. 171) imassa atthassa. Āvibhāvatthanti pakāsanatthaṃ. Pāṇassa atipāto pāṇātipāto, pāṇavadho pāṇaghātoti vuttaṃ hoti. Sattoti khandhasantāno. Tattha hi sattapaññatti. Jīvitindriyanti rūpārūpajīvitindriyaṃ. Rūpajīvitindriye hi vikopite itarampi taṃsambandhatāya vinassatīti. Yāya cetanāyāti tasmiṃ pāṇe pāṇasaññino kāyavacīdvārānaṃ aññataradvārappavattāya yāya cetanāya. Manodvāre pana pavattāya vadhakacetanāya pāṇātipātabhāvo natthi. Sā cetanāti sā jīvitindriyupacchedakaupakkamasamuṭṭhāpikā kāyavacīdvārānaṃ aññataradvārappavattā vadhakacetanā. Idaṃ vuttaṃ hoti – yāya cetanāya pavattamānassa jīvitindriyassa nissayabhūtesu mahābhūtesu upakkamakaraṇahetu taṃmahābhūtapaccayā uppajjanakamahābhūtā nuppajjissanti (sārattha. ṭī. 2.172), sā tādisapayogasamuṭṭhāpikā cetanā pāṇātipāto. Laddhūpakkamāni hi mahābhūtāni itarabhūtāni viya na visadānīti samānajātikānaṃ kāraṇaṃ na hontīti.
પાણાતિપાતો અસ્સ અત્થીતિ પાણાતિપાતી. સંસગ્ગે અયમીકારો. તેનાહ ‘‘વુત્તચેતનાય સમઙ્ગિપુગ્ગલો’’તિ. સકો હત્થો સહત્થો, તેન નિબ્બત્તો પયોગો સાહત્થિકો. નિસ્સજ્જનં નિસ્સગ્ગો, સોવ નિસ્સગ્ગિયો. એવં આણત્તિકો. વિજ્જામયો મન્તપરિજપ્પનયોગો. ઇદ્ધિમયો કમ્મવિપાકજિદ્ધિમયો.
Pāṇātipāto assa atthīti pāṇātipātī. Saṃsagge ayamīkāro. Tenāha ‘‘vuttacetanāya samaṅgipuggalo’’ti. Sako hattho sahattho, tena nibbatto payogo sāhatthiko. Nissajjanaṃ nissaggo, sova nissaggiyo. Evaṃ āṇattiko. Vijjāmayo mantaparijappanayogo. Iddhimayo kammavipākajiddhimayo.
ઇદાનિ યથાવુત્તેયેવ છ પયોગે વિભજિત્વા દસ્સેતું ‘‘તત્થા’’તિઆદિ વુત્તં. તત્થ તત્થાતિ તેસુ છસુ પયોગેસુ. સાહત્થિકોતિ એત્થ હત્થો ઉપલક્ખણભાવેન ગહિતોતિ આહ ‘‘કાયેન વા’’તિઆદિ. તત્થ કાયેનાતિ હત્થેન વા પાદેન વા મુટ્ઠિના વા જાણુના વા યેન કેનચિ અઙ્ગપચ્ચઙ્ગેન. કાયેકદેસો હેત્થ હત્થાદિકાયો અવયવે સમુદાયોપચારો યથા ‘‘ગામો દડ્ઢો’’તિ. કાયપ્પટિબદ્ધેનાતિ કાયતો અમોચિતેન અસિઆદિના પહરણેન. પહરણન્તિ કાયવિઞ્ઞત્તિસહિતાય વધકચેતનાય અધિપ્પેતત્થસાધનં. કાયેન વા સત્તિઆદીનં, કાયપ્પટિબદ્ધેન વા ઉસુયન્તપાસાણાદીનં નિસ્સજ્જનન્તિ યથાસમ્ભવં યોજેતબ્બં. તત્થાતિ તેસુ સાહત્થિકનિસ્સગ્ગિયેસુ . ઉદ્દિસ્સાનુદ્દિસ્સભેદતોતિ ઉદ્દિસિત્વા ચ અનુદ્દિસિત્વા ચ પવત્તિભેદેન. ઉદ્દિસનં ઉદ્દિસો, સો એતસ્સ અત્થીતિ ઉદ્દિસકો, પયોગો, તસ્મિં. બજ્ઝતિ એતેનાતિ બદ્ધો, કમ્મમેવ બદ્ધો કમ્મબદ્ધો, પાણાતિપાતોતિ અત્થો. અથ વા બન્ધનં બદ્ધો, કમ્મુના બદ્ધો કમ્મબદ્ધો, સો અસ્સ હોતિ, પાણાતિપાતકમ્મમસ્સ સિદ્ધન્તિ વુત્તં હોતિ. ઉભયત્થાપીતિ ઉદ્દિસકે, અનુદ્દિસકે ચાતિ દ્વીસુપિ. પચ્છા વા તેનેવ રોગેન મરતૂતિ યોજના. પહરિતક્ખણેયેવાતિ મરણાય પહોનકપ્પહારસ્સ લદ્ધક્ખણેયેવ કમ્મબદ્ધો. યદિ અવસ્સં તેન મરતીતિ અધિપ્પાયો. સચે પન મરણાધિપ્પાયેન પહારં દત્વા તેન અમતસ્સ પુન અઞ્ઞેન ચિત્તેન પહારે દિન્ને પચ્છાપિ પઠમપ્પહારેનેવ મરતિ, તદાવ કમ્મબદ્ધો. અથ દુતિયપહારેન મરતિ , નત્થિ પાણાતિપાતો. ઉભયેહિ મતેપિ પઠમપ્પહારેનેવ કમ્મબદ્ધો, ઉભયેહિપિ અમતે નેવત્તિ પાણાતિપાતો. એસ નયો બહૂહિપિ એકસ્સ પહારે દિન્ને. તત્રાપિ હિ યસ્સ પહારેન મરતિ, તસ્સેવ કમ્મબદ્ધોતિ. આણાપનં નામ વચીવિઞ્ઞત્તિસહિતાય વધકચેતનાય અધિપ્પેતત્થસાધનં.
Idāni yathāvutteyeva cha payoge vibhajitvā dassetuṃ ‘‘tatthā’’tiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti tesu chasu payogesu. Sāhatthikoti ettha hattho upalakkhaṇabhāvena gahitoti āha ‘‘kāyena vā’’tiādi. Tattha kāyenāti hatthena vā pādena vā muṭṭhinā vā jāṇunā vā yena kenaci aṅgapaccaṅgena. Kāyekadeso hettha hatthādikāyo avayave samudāyopacāro yathā ‘‘gāmo daḍḍho’’ti. Kāyappaṭibaddhenāti kāyato amocitena asiādinā paharaṇena. Paharaṇanti kāyaviññattisahitāya vadhakacetanāya adhippetatthasādhanaṃ. Kāyena vā sattiādīnaṃ, kāyappaṭibaddhena vā usuyantapāsāṇādīnaṃ nissajjananti yathāsambhavaṃ yojetabbaṃ. Tatthāti tesu sāhatthikanissaggiyesu . Uddissānuddissabhedatoti uddisitvā ca anuddisitvā ca pavattibhedena. Uddisanaṃ uddiso, so etassa atthīti uddisako, payogo, tasmiṃ. Bajjhati etenāti baddho, kammameva baddho kammabaddho, pāṇātipātoti attho. Atha vā bandhanaṃ baddho, kammunā baddho kammabaddho, so assa hoti, pāṇātipātakammamassa siddhanti vuttaṃ hoti. Ubhayatthāpīti uddisake, anuddisake cāti dvīsupi. Pacchā vā teneva rogena maratūti yojanā. Paharitakkhaṇeyevāti maraṇāya pahonakappahārassa laddhakkhaṇeyeva kammabaddho. Yadi avassaṃ tena maratīti adhippāyo. Sace pana maraṇādhippāyena pahāraṃ datvā tena amatassa puna aññena cittena pahāre dinne pacchāpi paṭhamappahāreneva marati, tadāva kammabaddho. Atha dutiyapahārena marati , natthi pāṇātipāto. Ubhayehi matepi paṭhamappahāreneva kammabaddho, ubhayehipi amate nevatti pāṇātipāto. Esa nayo bahūhipi ekassa pahāre dinne. Tatrāpi hi yassa pahārena marati, tasseva kammabaddhoti. Āṇāpanaṃ nāma vacīviññattisahitāya vadhakacetanāya adhippetatthasādhanaṃ.
ઇદાનિ ઇમસ્મિં આણત્તિકપયોગે સઙ્કેતવિસઙ્કેતભાવજાનનત્થં છબ્બિધં નિયમં દસ્સેન્તો ‘‘તત્થા’’તિઆદિમાહ. તત્થ તત્થાતિ તસ્મિં આણત્તિકપયોગે. આણત્તિનિયામકાતિ આણત્તિકપયોગસાધિકા. એતેસુ હિ અવિરજ્ઝિતેસુયેવ આણત્તિકપયોગો હોતિ, ન અઞ્ઞથાતિ.
Idāni imasmiṃ āṇattikapayoge saṅketavisaṅketabhāvajānanatthaṃ chabbidhaṃ niyamaṃ dassento ‘‘tatthā’’tiādimāha. Tattha tatthāti tasmiṃ āṇattikapayoge. Āṇattiniyāmakāti āṇattikapayogasādhikā. Etesu hi avirajjhitesuyeva āṇattikapayogo hoti, na aññathāti.
પુગ્ગલોતિ મારેતબ્બો પુગ્ગલો. તેનાહ ‘‘યં હી’’તિઆદિ. આણાપકસ્સ આપત્તીતિ આણાપકસ્સ આણત્તિક્ખણે આપત્તિ, આણત્તસ્સ મારણક્ખણે. આણાપકો મુચ્ચતીતિ આણત્તસ્સેવ કમ્મબદ્ધો, વત્થુવિસેસેન પનેત્થ કમ્મવિસેસો ચ આપત્તિવિસેસો ચ હોતીતિ. ‘‘પુરેભત્તં મારેહી’’તિ આણત્તો પુરેભત્તમેવ મારેતીતિ ‘‘અજ્જ સ્વે’’તિ અનિયમેત્વા ‘‘પુરેભત્તં મારેહી’’તિ આણત્તો યદા કદાચિ પુરેભત્તં મારેતિ. યો પન ‘‘અજ્જ પુબ્બણ્હે’’તિ વુત્તો મજ્ઝન્હે વા સાયન્હે વા સ્વે વા પુબ્બણ્હે મારેતિ, વિસઙ્કેતો હોતિ, આણાપકસ્સ નત્થિ કમ્મબદ્ધો. પુબ્બણ્હે મારેતું વાયમન્તસ્સ મજ્ઝન્હે જાતેપિ એસેવ નયો. એતેન નયેન સબ્બકાલપ્પભેદેસુ સઙ્કેતવિસઙ્કેતતા વેદિતબ્બા.
Puggaloti māretabbo puggalo. Tenāha ‘‘yaṃ hī’’tiādi. Āṇāpakassa āpattīti āṇāpakassa āṇattikkhaṇe āpatti, āṇattassa māraṇakkhaṇe. Āṇāpako muccatīti āṇattasseva kammabaddho, vatthuvisesena panettha kammaviseso ca āpattiviseso ca hotīti. ‘‘Purebhattaṃ mārehī’’ti āṇatto purebhattameva māretīti ‘‘ajja sve’’ti aniyametvā ‘‘purebhattaṃ mārehī’’ti āṇatto yadā kadāci purebhattaṃ māreti. Yo pana ‘‘ajja pubbaṇhe’’ti vutto majjhanhe vā sāyanhe vā sve vā pubbaṇhe māreti, visaṅketo hoti, āṇāpakassa natthi kammabaddho. Pubbaṇhe māretuṃ vāyamantassa majjhanhe jātepi eseva nayo. Etena nayena sabbakālappabhedesu saṅketavisaṅketatā veditabbā.
એવં વત્થુકાલેસુ સઙ્કેતવિસઙ્કેતતં દસ્સેત્વા ઇદાનિ ઓકાસાદીસુ સઙ્કેતવિસઙ્કેતતં અતિદિસન્તો ‘‘ઇમિના નયેના’’તિઆદિમાહ. તત્થ ઓકાસોતિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૧૭૪) ગામો વા વનં વા ગેહદ્વારં વાતિ એવમાદિકો. આવુધન્તિ અસિ વા ઉસુ વા સત્તિ વાતિ એવમાદિ. ઇરિયાપથોતિ મારેતબ્બસ્સ ગમનં વા નિસજ્જા વાતિ એવમાદિ. કિરિયાવિસેસોતિ વિજ્ઝનં વા છેદનં વા ભેદનં વા સઙ્ખમુણ્ડકં વાતિ એવમાદિ. ઇમેસુ યથા યથા વધકો આણત્તો, તથા તથા કતે આણાપકસ્સ આપત્તિ, અઞ્ઞથા કતે વિસઙ્કેતો હોતિ. તેનાહ ‘‘ઇમિના નયેના’’તિઆદિ. તત્થ સબ્બત્થાતિ ઓકાસાદીસુ ચતૂસુ. હોતિ ચેત્થ –
Evaṃ vatthukālesu saṅketavisaṅketataṃ dassetvā idāni okāsādīsu saṅketavisaṅketataṃ atidisanto ‘‘iminā nayenā’’tiādimāha. Tattha okāsoti (pārā. aṭṭha. 2.174) gāmo vā vanaṃ vā gehadvāraṃ vāti evamādiko. Āvudhanti asi vā usu vā satti vāti evamādi. Iriyāpathoti māretabbassa gamanaṃ vā nisajjā vāti evamādi. Kiriyāvisesoti vijjhanaṃ vā chedanaṃ vā bhedanaṃ vā saṅkhamuṇḍakaṃ vāti evamādi. Imesu yathā yathā vadhako āṇatto, tathā tathā kate āṇāpakassa āpatti, aññathā kate visaṅketo hoti. Tenāha ‘‘iminā nayenā’’tiādi. Tattha sabbatthāti okāsādīsu catūsu. Hoti cettha –
‘‘યથાણત્તિવસેનેવ, આણત્તેન કતે સતિ;
‘‘Yathāṇattivaseneva, āṇattena kate sati;
આણાપકસ્સ આપત્તિ, વિસઙ્કેતોઞ્ઞથા કતે’’તિ.
Āṇāpakassa āpatti, visaṅketoññathā kate’’ti.
આણત્તિયં પન અયં વિસેસો – અધિટ્ઠાયાતિ અધિટ્ઠહિત્વા આણાપેતિ ‘‘એવં વિજ્ઝ, એવં પહર, એવં ઘાતેહી’’તિ (પારા॰ ૧૭૪) વુત્તાય પાળિયા લબ્ભતીતિ ઞાતબ્બો.
Āṇattiyaṃ pana ayaṃ viseso – adhiṭṭhāyāti adhiṭṭhahitvā āṇāpeti ‘‘evaṃ vijjha, evaṃ pahara, evaṃ ghātehī’’ti (pārā. 174) vuttāya pāḷiyā labbhatīti ñātabbo.
ઓપતન્તિ એત્થાતિ ઓપાતો, આવાટો, તસ્સ ખણનં ઓપાતક્ખણનં. અપસ્સેનસંવિધાનન્તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૧૭૭) અપસ્સેનસ્સ સંવિધાનં. નિચ્ચપરિભોગો મઞ્ચો વા પીઠં વા અપસ્સેનફલકં વા દિવાટ્ઠાને નિસીદન્તસ્સ અપસ્સેનકત્થમ્ભો વા તત્થજાતકરુક્ખો વા ચઙ્કમે અપસ્સાય તિટ્ઠન્તસ્સ આલમ્બનરુક્ખો વા આલમ્બનફલકં વા, સબ્બમ્પેતં અપસ્સનીયટ્ઠેન અપસ્સેનં નામ, તસ્મિં અપસ્સેને યથા અપસ્સયન્તં વિજ્ઝતિ વા છિન્દતિ વા, તથા કત્વા વાસિફરસુસત્તિઆરકણ્ટકાદીસુ અઞ્ઞતરસ્સ સત્થસ્સ ઠપનન્તિ અત્થો.
Opatanti etthāti opāto, āvāṭo, tassa khaṇanaṃ opātakkhaṇanaṃ. Apassenasaṃvidhānanti (pārā. aṭṭha. 2.177) apassenassa saṃvidhānaṃ. Niccaparibhogo mañco vā pīṭhaṃ vā apassenaphalakaṃ vā divāṭṭhāne nisīdantassa apassenakatthambho vā tatthajātakarukkho vā caṅkame apassāya tiṭṭhantassa ālambanarukkho vā ālambanaphalakaṃ vā, sabbampetaṃ apassanīyaṭṭhena apassenaṃ nāma, tasmiṃ apassene yathā apassayantaṃ vijjhati vā chindati vā, tathā katvā vāsipharasusattiārakaṇṭakādīsu aññatarassa satthassa ṭhapananti attho.
ઉપનિક્ખિપનં નામ સમીપે નિક્ખિપનં. મનાપસ્સ વા અમનાપસ્સ વા રૂપસ્સ ઉપહરણં સમીપે ઠપનં રૂપૂપહારો, અત્તના વા યક્ખપેતાદિવેસં ગહેત્વા તિટ્ઠનં. આદિસદ્દેન સદ્દૂપહારાદીનં ગહણં. એત્થાપીતિ થાવરપયોગેપિ . ઉદ્દિસ્સાનુદ્દિસ્સભેદો વેદિતબ્બો, યતો તત્થપિ પુબ્બે વુત્તનયેનેવ કમ્મબદ્ધો હોતિ. અયં પન વિસેસો – મૂલટ્ઠેન ઓપાતાદીસુ પરેસં મૂલેન વા મુધા વા દિન્નેસુપિ યદિ તપ્પચ્ચયા કોચિ મરતિ, મૂલટ્ઠસ્સેવ કમ્મબદ્ધો. યદિપિ તેન, અઞ્ઞેન વા તત્ર ઓપાતે વિનાસેત્વા ભૂમિસમે કતેપિ પંસુહારકા વા પંસું ગણ્હન્તા, મૂલખણકા વા મૂલાનિ ખણન્તા આવાટં કરોન્તિ, દેવે વા વસ્સન્તે કદ્દમો જાયતિ, તત્થ ચ કોચિ ઓતરિત્વા વા લગ્ગિત્વા વા મરતિ, મૂલટ્ઠસ્સેવ કમ્મબદ્ધો. યદિ પન યેન લદ્ધં, સો વા અઞ્ઞો વા વિત્થતતરં વા ગમ્ભીરતરં વા કરોતિ, તપ્પચ્ચયા ચ કોચિ મરતિ, ઉભયેસમ્પિ કમ્મબદ્ધો. યથા તુ મૂલાનિ મૂલેહિ સંસન્દન્તિ, તથા તત્થ થલે કતે મુચ્ચતિ. એવં અપસ્સેનસંવિધાનાદીસુપિ યાવ તેસં પવત્તિ, તાવ યથાસમ્ભવં કમ્મબદ્ધો વેદિતબ્બો.
Upanikkhipanaṃ nāma samīpe nikkhipanaṃ. Manāpassa vā amanāpassa vā rūpassa upaharaṇaṃ samīpe ṭhapanaṃ rūpūpahāro, attanā vā yakkhapetādivesaṃ gahetvā tiṭṭhanaṃ. Ādisaddena saddūpahārādīnaṃ gahaṇaṃ. Etthāpīti thāvarapayogepi . Uddissānuddissabhedo veditabbo, yato tatthapi pubbe vuttanayeneva kammabaddho hoti. Ayaṃ pana viseso – mūlaṭṭhena opātādīsu paresaṃ mūlena vā mudhā vā dinnesupi yadi tappaccayā koci marati, mūlaṭṭhasseva kammabaddho. Yadipi tena, aññena vā tatra opāte vināsetvā bhūmisame katepi paṃsuhārakā vā paṃsuṃ gaṇhantā, mūlakhaṇakā vā mūlāni khaṇantā āvāṭaṃ karonti, deve vā vassante kaddamo jāyati, tattha ca koci otaritvā vā laggitvā vā marati, mūlaṭṭhasseva kammabaddho. Yadi pana yena laddhaṃ, so vā añño vā vitthatataraṃ vā gambhīrataraṃ vā karoti, tappaccayā ca koci marati, ubhayesampi kammabaddho. Yathā tu mūlāni mūlehi saṃsandanti, tathā tattha thale kate muccati. Evaṃ apassenasaṃvidhānādīsupi yāva tesaṃ pavatti, tāva yathāsambhavaṃ kammabaddho veditabbo.
વિજ્જાપરિજપ્પનન્તિ આથબ્બણિકેહિ, વિજ્જાધરેહિ ચ મન્તપરિજપ્પનં. કમ્મવિપાકજાય ઇદ્ધિયાતિ સાતિસયકમ્મનિબ્બત્તાય કમ્મવિપાકેન સહજાતાય ઇદ્ધિયા, કમ્મસ્સ વા વિપાકભાવેન જાતાય ઇદ્ધિયા. પયોજનન્તિ પવત્તનં, કરણન્તિ અત્થો, દાઠાવુધાદીનં દાઠાકોટનાદીનમિવ મારણત્થં કમ્મવિપાકજિદ્ધિવિકારકરણન્તિ વુત્તં હોતિ.
Vijjāparijappananti āthabbaṇikehi, vijjādharehi ca mantaparijappanaṃ. Kammavipākajāya iddhiyāti sātisayakammanibbattāya kammavipākena sahajātāya iddhiyā, kammassa vā vipākabhāvena jātāya iddhiyā. Payojananti pavattanaṃ, karaṇanti attho, dāṭhāvudhādīnaṃ dāṭhākoṭanādīnamiva māraṇatthaṃ kammavipākajiddhivikārakaraṇanti vuttaṃ hoti.
કમ્મસાધનો વાયં હારકસદ્દો બહુલંવિધાનેન તત્થાપિ ણ્વુપચ્ચયસ્સ સિજ્ઝનતોતિ આહ ‘‘અથ વા’’તિઆદિ. જીવિતહરણકં, ઉપનિક્ખિપિતબ્બં વા સત્થમેવ હારકન્તિ (સારત્થ॰ ટી॰ ૨.૧૭૨) વિકપ્પદ્વયેન વુત્તન્તિ આહ ‘‘સત્થઞ્ચ તં હારકઞ્ચાતિ સત્થહારક’’ન્તિ. ‘‘હારકસત્થ’’ન્તિ વત્તબ્બે વિસેસનસ્સ પરનિપાતં કત્વા એવં વુત્તન્તિ દટ્ઠબ્બં. પરિયેસેય્યાતિ ગવેસેય્ય. ‘‘યથા લભતિ, તથા કરેય્યા’’તિ ઇમિના પન અધિપ્પાયત્થમાહ, ‘‘ઉપનિક્ખિપેય્યા’’તિ ઇમિના સિખાપત્તમત્થં. ઇતરથા હિ ‘‘પરિયેસેય્યા’’તિ ઇમસ્સ ‘‘ઉપનિક્ખિપેય્યા’’તિ અયમત્થો અધિપ્પેતો ન સિયા. પરિયિટ્ઠમત્તેયેવાતિ પરિયેસિતમત્તેયેવ. યદિ એવં અથ કસ્મા પાળિયં ‘‘સત્થહારકં વાસ્સ પરિયેસેય્યાતિ અસિં વા સત્તિં વા ભેણ્ડિં વા લગુળં વા પાસાણં વા સત્થં વા વિસં વા રજ્જું વા’’તિ (પારા॰ ૧૭૨) વુત્તન્તિ આહ ‘‘પદભાજને પના’’તિઆદિ. અસ્સાતિ ‘‘સત્થહારકં વાસ્સ પરિયેસેય્યા’’તિ ઇમસ્સ પદસ્સ. બ્યઞ્જનાનુરૂપતો પરિપુણ્ણં કત્વા અત્થસ્સ અવુત્તત્તા ‘‘બ્યઞ્જનં અનાદિયિત્વા’’તિ વુત્તં. સસતિ હિંસતીતિ સત્થં, સસન્તિ હિંસન્તિ એતેનાતિ વા સત્થં. આદિસદ્દેન ‘‘સત્તિં વા’’તિઆદિપાળિસેસં સઙ્ગણ્હાતિ. તત્થ લગુળન્તિ મુગ્ગરો. સત્થન્તિ વુત્તાવસેસં યં કિઞ્ચિ સમુખં વેદિતબ્બં.
Kammasādhano vāyaṃ hārakasaddo bahulaṃvidhānena tatthāpi ṇvupaccayassa sijjhanatoti āha ‘‘atha vā’’tiādi. Jīvitaharaṇakaṃ, upanikkhipitabbaṃ vā satthameva hārakanti (sārattha. ṭī. 2.172) vikappadvayena vuttanti āha ‘‘satthañca taṃ hārakañcāti satthahāraka’’nti. ‘‘Hārakasattha’’nti vattabbe visesanassa paranipātaṃ katvā evaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Pariyeseyyāti gaveseyya. ‘‘Yathā labhati, tathā kareyyā’’ti iminā pana adhippāyatthamāha, ‘‘upanikkhipeyyā’’ti iminā sikhāpattamatthaṃ. Itarathā hi ‘‘pariyeseyyā’’ti imassa ‘‘upanikkhipeyyā’’ti ayamattho adhippeto na siyā. Pariyiṭṭhamatteyevāti pariyesitamatteyeva. Yadi evaṃ atha kasmā pāḷiyaṃ ‘‘satthahārakaṃ vāssa pariyeseyyāti asiṃ vā sattiṃ vā bheṇḍiṃ vā laguḷaṃ vā pāsāṇaṃ vā satthaṃ vā visaṃ vā rajjuṃ vā’’ti (pārā. 172) vuttanti āha ‘‘padabhājane panā’’tiādi. Assāti ‘‘satthahārakaṃ vāssa pariyeseyyā’’ti imassa padassa. Byañjanānurūpato paripuṇṇaṃ katvā atthassa avuttattā ‘‘byañjanaṃ anādiyitvā’’ti vuttaṃ. Sasati hiṃsatīti satthaṃ, sasanti hiṃsanti etenāti vā satthaṃ. Ādisaddena ‘‘sattiṃ vā’’tiādipāḷisesaṃ saṅgaṇhāti. Tattha laguḷanti muggaro. Satthanti vuttāvasesaṃ yaṃ kiñci samukhaṃ veditabbaṃ.
યો એવં મરતીતિ યો સત્થં વા આહરિત્વા, વિસં વા ખાદિત્વા, રજ્જુયા વા ઉબ્બન્ધિત્વા, સોબ્ભાદીસુ વા પતિત્વા, અઞ્ઞેહિ વા અગ્ગિપવેસનઉદકપવેસનાદીહિ ઉપાયેહિ મરતિ. ‘‘સો ધનં વા લભતી’’તિઆદિના નયેનાતિ સો ધનં વા લભતિ, યસં વા લભતિ, સગ્ગં વા ગચ્છતિ, ધમ્મો વાસ્સ હોતીતિ ઇમિના નયેન. કિમનેન વેદિતબ્બન્તિ આહ ‘‘એતેના’’તિઆદિ. તત્થ એતેનાતિ ‘‘મરણવણ્ણં વા સંવણ્ણેય્યા’’તિ એતેન વચનેન. નયિધ એવન્તિ ઇધ મનુસ્સવિગ્ગહપારાજિકે ન એવં, ન પરિયાયકથાય મુચ્ચતીતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘સંવણ્ણેય્યા’’તિઆદિ.
Yo evaṃ maratīti yo satthaṃ vā āharitvā, visaṃ vā khāditvā, rajjuyā vā ubbandhitvā, sobbhādīsu vā patitvā, aññehi vā aggipavesanaudakapavesanādīhi upāyehi marati. ‘‘So dhanaṃ vā labhatī’’tiādinā nayenāti so dhanaṃ vā labhati, yasaṃ vā labhati, saggaṃ vā gacchati, dhammo vāssa hotīti iminā nayena. Kimanena veditabbanti āha ‘‘etenā’’tiādi. Tattha etenāti ‘‘maraṇavaṇṇaṃ vā saṃvaṇṇeyyā’’ti etena vacanena. Nayidha evanti idha manussaviggahapārājike na evaṃ, na pariyāyakathāya muccatīti attho. Tenāha ‘‘saṃvaṇṇeyyā’’tiādi.
‘‘સત્થં વા આહરા’’તિઆદિનાતિ એત્થ આદિસદ્દેન ‘‘વિસં વા ખાદ, રજ્જુયા વા ઉબ્બન્ધિત્વા કાલં કરોહિ, સોબ્ભે વા નરકે વા પપાતે વા પપતા’’તિઆદિં (પારા॰ ૧૭૨) સબ્બં મરણૂપાયં સઙ્ગણ્હાતિ. એત્થ ચ નરકો (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૧૭૨) નામ તત્થ તત્થ ફલન્તિયા ભૂમિયા સયમેવ નિબ્બત્તા મહાદરી, યત્થ હત્થીપિ પતન્તિ, ચોરાપિ નિલીયિત્વા તિટ્ઠન્તિ. પપાતોતિ પબ્બતન્તરે વા થલન્તરે વા એકતો છિન્નો. પાપકેનાતિ લામકેન. દુજ્જીવિતેનાતિ દુક્ખબહુલત્તા દુક્ખેન જીવિતેન. મતં તે જીવિતા સેય્યાતિ તવ મરણં જીવિતા સુન્દરતરં. ચિત્તમસ્સ અત્થીતિ ચિત્તો. તથા મનો. ઇતિ-સદ્દો ‘‘સબ્બમત્થીતિ ખો, કચ્ચાન, અયમેકો અન્તો, સબ્બં નત્થીતિ ખો, કચ્ચાન, અયં દુતિયો અન્તો’’તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૨.૧૫; ૩.૯૦) વિય નિદસ્સને દટ્ઠબ્બો યથાવુત્તસ્સ બુદ્ધિયં વિપરિવત્તમાનસ્સ મરણસ્સ નિદસ્સનતો. તેનેવાહ ‘‘મતં તે જીવિતા સેય્યો’’તિઆદિ.
‘‘Satthaṃ vā āharā’’tiādināti ettha ādisaddena ‘‘visaṃ vā khāda, rajjuyā vā ubbandhitvā kālaṃ karohi, sobbhe vā narake vā papāte vā papatā’’tiādiṃ (pārā. 172) sabbaṃ maraṇūpāyaṃ saṅgaṇhāti. Ettha ca narako (pārā. aṭṭha. 2.172) nāma tattha tattha phalantiyā bhūmiyā sayameva nibbattā mahādarī, yattha hatthīpi patanti, corāpi nilīyitvā tiṭṭhanti. Papātoti pabbatantare vā thalantare vā ekato chinno. Pāpakenāti lāmakena. Dujjīvitenāti dukkhabahulattā dukkhena jīvitena. Mataṃ te jīvitā seyyāti tava maraṇaṃ jīvitā sundarataraṃ. Cittamassa atthīti citto. Tathā mano. Iti-saddo ‘‘sabbamatthīti kho, kaccāna, ayameko anto, sabbaṃ natthīti kho, kaccāna, ayaṃ dutiyo anto’’tiādīsu (saṃ. ni. 2.15; 3.90) viya nidassane daṭṭhabbo yathāvuttassa buddhiyaṃ viparivattamānassa maraṇassa nidassanato. Tenevāha ‘‘mataṃ te jīvitā seyyo’’tiādi.
નનુ ચેત્થ ‘‘મનો’’તિ ઇદમ્પિ અત્થતો ચિત્તમેવ, અથ કસ્મા વુત્તન્તિ આહ ‘‘એત્થ ચા’’તિઆદિ. ચિત્તસ્સ અત્થદીપનત્થં વુત્તન્તિ નાયં ચિત્તસદ્દો ‘‘ચિત્તસઙ્કપ્પો’’તિઆદીસુ (પારા॰ ૧૭૧) વિય વિચિત્તાદિઅત્થો, અથ ખો વિઞ્ઞાણવચનોતિ તસ્સ અત્થદીપનત્થં વુત્તં. ઇમિના પુનરુત્તિદોસાભાવં દસ્સેતિ. કથમેતં વિઞ્ઞાયતીતિ આહ ‘‘તેનેવસ્સા’’તિઆદિ. ચિત્તો નાનાપ્પકારકો સઙ્કપ્પો અસ્સાતિ ચિત્તસઙ્કપ્પો. વિચિત્તત્થો હેત્થ ચિત્તસદ્દો ‘‘નાહં, ભિક્ખવે, અઞ્ઞં એકનિકાયમ્પિ સમનુપસ્સામિ એવં ચિત્તં, યથયિદં, ભિક્ખવે, તિરચ્છાનગતા’’તિઆદીસુ (સં॰ નિ॰ ૩.૧૦૦) વિય. તેનાહ ‘‘વિચિત્તસઙ્કપ્પો’’તિ. એત્થાપિ ઇતિસદ્દો આહરિતબ્બોતિ ‘‘ચિત્તસઙ્કપ્પો’’તિ ઇમસ્મિં પદેપિ અધિકારવસેન ઇતિસદ્દો આહરિતબ્બો. ઇદઞ્હિ ‘‘ઇતિ ચિત્તસઙ્કપ્પો’’તિ એવં અવુત્તમ્પિ અધિકારતો વુત્તમેવ હોતીતિ. સઙ્કપ્પોતિ ચેત્થ ‘‘તક્કો વિતક્કો સઙ્કપ્પો’’તિઆદીસુ (ધ॰ સ॰ ૭) વિય ન વિતક્કસ્સેવ નામં, અથ ખો તસ્સ ચ અઞ્ઞેસઞ્ચાતિ દસ્સેતું ‘‘સઙ્કપ્પોતિ ચા’’તિઆદિ આરદ્ધં. સંવિદહનમત્તસ્સાતિ સઞ્ઞાચેતનાવિતક્કસઙ્ખાતસ્સ સબ્બસ્સ સંવિદહનસ્સ. સામઞ્ઞત્થો હેત્થ મત્તસદ્દો ‘‘બ્રાહ્મણમત્તં ભોજેતી’’તિઆદીસુ વિય. તેનાહ ‘‘તઞ્ચ સંવિદહન’’ન્તિઆદિ. ઇમિના સંવિદહનં નામેત્થ ન વિધાનન્તિ દસ્સેતિ. અધિપ્પાયો નામ વિતક્કો.
Nanu cettha ‘‘mano’’ti idampi atthato cittameva, atha kasmā vuttanti āha ‘‘ettha cā’’tiādi. Cittassa atthadīpanatthaṃ vuttanti nāyaṃ cittasaddo ‘‘cittasaṅkappo’’tiādīsu (pārā. 171) viya vicittādiattho, atha kho viññāṇavacanoti tassa atthadīpanatthaṃ vuttaṃ. Iminā punaruttidosābhāvaṃ dasseti. Kathametaṃ viññāyatīti āha ‘‘tenevassā’’tiādi. Citto nānāppakārako saṅkappo assāti cittasaṅkappo. Vicittattho hettha cittasaddo ‘‘nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ ekanikāyampi samanupassāmi evaṃ cittaṃ, yathayidaṃ, bhikkhave, tiracchānagatā’’tiādīsu (saṃ. ni. 3.100) viya. Tenāha ‘‘vicittasaṅkappo’’ti. Etthāpi itisaddo āharitabboti ‘‘cittasaṅkappo’’ti imasmiṃ padepi adhikāravasena itisaddo āharitabbo. Idañhi ‘‘iti cittasaṅkappo’’ti evaṃ avuttampi adhikārato vuttameva hotīti. Saṅkappoti cettha ‘‘takko vitakko saṅkappo’’tiādīsu (dha. sa. 7) viya na vitakkasseva nāmaṃ, atha kho tassa ca aññesañcāti dassetuṃ ‘‘saṅkappoti cā’’tiādi āraddhaṃ. Saṃvidahanamattassāti saññācetanāvitakkasaṅkhātassa sabbassa saṃvidahanassa. Sāmaññattho hettha mattasaddo ‘‘brāhmaṇamattaṃ bhojetī’’tiādīsu viya. Tenāha ‘‘tañca saṃvidahana’’ntiādi. Iminā saṃvidahanaṃ nāmettha na vidhānanti dasseti. Adhippāyo nāma vitakko.
ઉચ્ચાવચેન કારણેનાતિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૧૭૨) મહન્તામહન્તેન ઉપાયેન. તત્થ મરણવણ્ણસંવણ્ણને તાવ જીવિતે આદીનવદસ્સનવસેન અવચાકારતા, મરણે વણ્ણભણનવસેન ઉચ્ચાકારતા વેદિતબ્બા. સમાદપને પન મુટ્ઠિજાણુનિપ્પોથનાદીહિ મરણસમાદપનવસેન ઉચ્ચાકારતા, એકતો ભુઞ્જન્તસ્સ નખે વિસં પક્ખિપિત્વા મરણાદિસમાદપનવસેન અવચાકારતા વેદિતબ્બા.
Uccāvacena kāraṇenāti (pārā. aṭṭha. 2.172) mahantāmahantena upāyena. Tattha maraṇavaṇṇasaṃvaṇṇane tāva jīvite ādīnavadassanavasena avacākāratā, maraṇe vaṇṇabhaṇanavasena uccākāratā veditabbā. Samādapane pana muṭṭhijāṇunippothanādīhi maraṇasamādapanavasena uccākāratā, ekato bhuñjantassa nakhe visaṃ pakkhipitvā maraṇādisamādapanavasena avacākāratā veditabbā.
એવં અસાધારણવિનિચ્છયં વત્વા ઇદાનિ સાધારણવિનિચ્છયં દસ્સેતું ‘‘વેસાલિય’’ન્તિઆદિમાહ. ઓપાતક્ખણનાદીસુ દુક્કટન્તિ એત્થ સચેપિ જાતપથવિં ખણતિ, પાણાતિપાતસ્સ પુબ્બપયોગત્તા પયોગે પયોગે દુક્કટં. મનુસ્સવિગ્ગહો નાગસુપણ્ણાદિસદિસો તિરચ્છાનગતો તિરચ્છાનગતમનુસ્સવિગ્ગહો, યક્ખો ચ પેતો ચ તિરચ્છાનગતમનુસ્સવિગ્ગહો ચ યક્ખપેતતિરચ્છાનગતમનુસ્સવિગ્ગહા, તેસં. ‘‘તથા’’તિ ઇમિના થુલ્લચ્ચયં અતિદિસતિ. ઇદાનિ ‘‘ઇમિના નયેના’’તિઆદિના અપસ્સેનસંવિધાનાદીસુપિ યથાવુત્તઆપત્તિભેદં અતિદિસતિ. સબ્બત્થાતિ અપસ્સેનસંવિધાનાદીસુ સબ્બેસુ પયોગેસુ.
Evaṃ asādhāraṇavinicchayaṃ vatvā idāni sādhāraṇavinicchayaṃ dassetuṃ ‘‘vesāliya’’ntiādimāha. Opātakkhaṇanādīsu dukkaṭanti ettha sacepi jātapathaviṃ khaṇati, pāṇātipātassa pubbapayogattā payoge payoge dukkaṭaṃ. Manussaviggaho nāgasupaṇṇādisadiso tiracchānagato tiracchānagatamanussaviggaho, yakkho ca peto ca tiracchānagatamanussaviggaho ca yakkhapetatiracchānagatamanussaviggahā, tesaṃ. ‘‘Tathā’’ti iminā thullaccayaṃ atidisati. Idāni ‘‘iminānayenā’’tiādinā apassenasaṃvidhānādīsupi yathāvuttaāpattibhedaṃ atidisati. Sabbatthāti apassenasaṃvidhānādīsu sabbesu payogesu.
ઇદાનિ અનાપત્તિં દસ્સેતું ‘‘અસઞ્ચિચ્ચા’’તિઆદિમાહ. એત્થ ચ ‘‘અસઞ્ચિચ્ચા’’તિ (સારત્થ॰ ટી॰ ૨.૧૭૯) ઇદં મરણસંવત્તનિકઉપક્કમસ્સ અસલ્લક્ખણં સન્ધાય વુત્તં , ‘‘અજાનન્તસ્સા’’તિ ઇદં પન મરણસંવત્તનિકઉપકરણસ્સ અજાનનં સન્ધાય, ‘‘નમરણાધિપ્પાયસ્સા’’તિ ઇદં ઉપક્કમં જાનન્તસ્સાપિ મરણાધિપ્પાયસ્સ અભાવં. તેનાહ ‘‘અસઞ્ચિચ્ચા’’તિઆદિ. અચેતેત્વાતિ અસલ્લક્ખેત્વા, વિરજ્ઝિત્વાતિ વુત્તં હોતિ.
Idāni anāpattiṃ dassetuṃ ‘‘asañciccā’’tiādimāha. Ettha ca ‘‘asañciccā’’ti (sārattha. ṭī. 2.179) idaṃ maraṇasaṃvattanikaupakkamassa asallakkhaṇaṃ sandhāya vuttaṃ , ‘‘ajānantassā’’ti idaṃ pana maraṇasaṃvattanikaupakaraṇassa ajānanaṃ sandhāya, ‘‘namaraṇādhippāyassā’’ti idaṃ upakkamaṃ jānantassāpi maraṇādhippāyassa abhāvaṃ. Tenāha ‘‘asañciccā’’tiādi. Acetetvāti asallakkhetvā, virajjhitvāti vuttaṃ hoti.
મુસલુસ્સાપનવત્થુસ્મિં વિયાતિ ‘‘તેન ખો પન સમયેન અઞ્ઞતરો ભિક્ખુ ભત્તગ્ગે અન્તરઘરે આસનં પઞ્ઞપેન્તો મુસલે ઉસ્સિતે એકં મુસલં અગ્ગહેસિ. દુતિયો મુસલો પરિપતિત્વા અઞ્ઞતરસ્સ દારકસ્સ મત્થકે અવત્થાસિ. સો કાલમકાસિ. તસ્સ કુક્કુચ્ચં અહોસિ…પે॰… કિંચિત્તો ત્વં ભિક્ખૂતિ. અસઞ્ચિચ્ચ અહં ભગવાતિ. અનાપત્તિ ભિક્ખુ અસઞ્ચિચ્ચા’’તિ (પારા॰ ૧૮૦) ઇમસ્મિં વત્થુસ્મિં વિય.
Musalussāpanavatthusmiṃ viyāti ‘‘tena kho pana samayena aññataro bhikkhu bhattagge antaraghare āsanaṃ paññapento musale ussite ekaṃ musalaṃ aggahesi. Dutiyo musalo paripatitvā aññatarassa dārakassa matthake avatthāsi. So kālamakāsi. Tassa kukkuccaṃ ahosi…pe… kiṃcitto tvaṃ bhikkhūti. Asañcicca ahaṃ bhagavāti. Anāpatti bhikkhu asañciccā’’ti (pārā. 180) imasmiṃ vatthusmiṃ viya.
વિસગતપિણ્ડપાતવત્થુસ્મિં વિયાતિ ‘‘તેન ખો પન સમયેન અઞ્ઞતરો પિણ્ડચારિકો ભિક્ખુ વિસગતં પિણ્ડપાતં લભિત્વા પટિક્કમનં હરિત્વા ભિક્ખૂનં અગ્ગકારિકં અદાસિ. તે ભિક્ખૂ કાલમકંસુ. તસ્સ કુક્કુચ્ચં અહોસિ…પે॰… કિંચિત્તો ત્વં ભિક્ખૂતિ. નાહં ભગવા જાનામીતિ. અનાપત્તિ ભિક્ખુ અજાનન્તસ્સા’’તિ (પારા॰ ૧૮૧) ઇમસ્મિં વત્થુસ્મિં વિય.
Visagatapiṇḍapātavatthusmiṃ viyāti ‘‘tena kho pana samayena aññataro piṇḍacāriko bhikkhu visagataṃ piṇḍapātaṃ labhitvā paṭikkamanaṃ haritvā bhikkhūnaṃ aggakārikaṃ adāsi. Te bhikkhū kālamakaṃsu. Tassa kukkuccaṃ ahosi…pe… kiṃcitto tvaṃ bhikkhūti. Nāhaṃ bhagavā jānāmīti. Anāpatti bhikkhu ajānantassā’’ti (pārā. 181) imasmiṃ vatthusmiṃ viya.
ભેસજ્જવત્થુસ્મિં વિયાતિ ‘‘તેન ખો પન સમયેન અઞ્ઞતરા વઞ્ઝા ઇત્થી કુલૂપકં ભિક્ખું એતદવોચ ‘‘ઇઙ્ઘાય્ય ભેસજ્જં જાનાહિ, યેનાહં વિજાયેય્ય’ન્તિ. ‘સુટ્ઠુ ભગિની’તિ તસ્સા ભેસજ્જં અદાસિ. સા કાલમકાસિ. તસ્સ કુક્કુચ્ચં અહોસિ…પે॰… અનાપત્તિ ભિક્ખુ પારાજિકસ્સ, આપત્તિ દુક્કટસ્સા’’તિ (પારા॰ ૧૮૭) ઇમસ્મિં વત્થુસ્મિં વિય. ઇધ આદિકમ્મિકા અઞ્ઞમઞ્ઞં જીવિતા વોરોપિતભિક્ખૂ, તેસં અનાપત્તિ. અવસેસાનં મરણવણ્ણસંવણ્ણનકાદીનં આપત્તિયેવ.
Bhesajjavatthusmiṃ viyāti ‘‘tena kho pana samayena aññatarā vañjhā itthī kulūpakaṃ bhikkhuṃ etadavoca ‘‘iṅghāyya bhesajjaṃ jānāhi, yenāhaṃ vijāyeyya’nti. ‘Suṭṭhu bhaginī’ti tassā bhesajjaṃ adāsi. Sā kālamakāsi. Tassa kukkuccaṃ ahosi…pe… anāpatti bhikkhu pārājikassa, āpatti dukkaṭassā’’ti (pārā. 187) imasmiṃ vatthusmiṃ viya. Idha ādikammikā aññamaññaṃ jīvitā voropitabhikkhū, tesaṃ anāpatti. Avasesānaṃ maraṇavaṇṇasaṃvaṇṇanakādīnaṃ āpattiyeva.
અથ કથં દુક્ખવેદનન્તિ, નનુ રાજાનો ચોરં દિસ્વા હસમાનાપિ ‘‘ગચ્છથ, નં ઘાતેથા’’તિ વદન્તીતિ? સચ્ચં હસમાના વદન્તિ, સો પન હાસો તેસં અઞ્ઞવિસયો, સન્નિટ્ઠાપકચેતના દુક્ખસમ્પયુત્તાવ. વુત્તઞ્હેતં સમન્તપાસાદિકાયં ‘‘સચેપિ હિ સિરિસયનં આરુળ્હો રજ્જસમ્પત્તિસુખમનુભવન્તો રાજા ‘ચોરો દેવ આનીતો’તિ વુત્તે ‘ગચ્છથ નં મારેથા’તિ હસમાનો ભણતિ, દોમનસ્સચિત્તેનેવ ભણતીતિ વેદિતબ્બો. સુખવોકિણ્ણત્તા, પન અનુપ્પબન્ધાભાવા ચ દુજ્જાનમેતં પુથુજ્જનેહી’’તિ (પારા॰ અટ્ઠ॰ ૨.૧૭૯).
Atha kathaṃ dukkhavedananti, nanu rājāno coraṃ disvā hasamānāpi ‘‘gacchatha, naṃ ghātethā’’ti vadantīti? Saccaṃ hasamānā vadanti, so pana hāso tesaṃ aññavisayo, sanniṭṭhāpakacetanā dukkhasampayuttāva. Vuttañhetaṃ samantapāsādikāyaṃ ‘‘sacepi hi sirisayanaṃ āruḷho rajjasampattisukhamanubhavanto rājā ‘coro deva ānīto’ti vutte ‘gacchatha naṃ mārethā’ti hasamāno bhaṇati, domanassacitteneva bhaṇatīti veditabbo. Sukhavokiṇṇattā, pana anuppabandhābhāvā ca dujjānametaṃ puthujjanehī’’ti (pārā. aṭṭha. 2.179).
તતિયપારાજિકવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Tatiyapārājikavaṇṇanā niṭṭhitā.