| Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / પટિસમ્ભિદામગ્ગ-અટ્ઠકથા • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
(૨) યુગનદ્ધવગ્ગો
(2) Yuganaddhavaggo
૧. યુગનદ્ધકથા
1. Yuganaddhakathā
યુગનદ્ધકથાવણ્ણના
Yuganaddhakathāvaṇṇanā
૧. ઇદાનિ મણ્ડપેય્યગુણસ્સ અરિયમગ્ગસ્સ યુગનદ્ધગુણં દસ્સેન્તેન કથિતાય સુત્તન્તપુબ્બઙ્ગમાય યુગનદ્ધકથાય અપુબ્બત્થાનુવણ્ણના. યસ્મા પન ધમ્મસેનાપતિ ધમ્મરાજે ધરમાનેયેવ ધમ્મરાજસ્સ પરિનિબ્બાનસંવચ્છરે પરિનિબ્બુતો, તસ્મા ધમ્મરાજે ધરમાનેયેવ ધમ્મભણ્ડાગારિકેન દેસિતં ઇદં સુત્તન્તં તસ્સેવ સમ્મુખા સુત્વા એવં મે સુતન્તિઆદિમાહાતિ વેદિતબ્બં. તત્થ આયસ્માતિ પિયવચનં ગરુવચનં સગારવસપ્પતિસ્સવચનં, આયુમાતિ અત્થો. આનન્દોતિ તસ્સ થેરસ્સ નામં. સો હિ જાયમાનોયેવ કુલે આનન્દં ભુસં તુટ્ઠિં અકાસિ. તસ્માસ્સ ‘‘આનન્દો’’તિ નામં કતન્તિ વેદિતબ્બં. કોસમ્બિયન્તિ એવંનામકે નગરે. તસ્સ હિ નગરસ્સ આરામપોક્ખરણીઆદીસુ તેસુ તેસુ ઠાનેસુ કોસમ્બરુક્ખા ઉસ્સન્ના અહેસું, તસ્મા તં કોસમ્બીતિ સઙ્ખં અગમાસિ. ‘‘કુસમ્બસ્સ ઇસિનો અસ્સમતો અવિદૂરે માપિતત્તા’’તિ એકે.
1. Idāni maṇḍapeyyaguṇassa ariyamaggassa yuganaddhaguṇaṃ dassentena kathitāya suttantapubbaṅgamāya yuganaddhakathāya apubbatthānuvaṇṇanā. Yasmā pana dhammasenāpati dhammarāje dharamāneyeva dhammarājassa parinibbānasaṃvacchare parinibbuto, tasmā dhammarāje dharamāneyeva dhammabhaṇḍāgārikena desitaṃ idaṃ suttantaṃ tasseva sammukhā sutvā evaṃ me sutantiādimāhāti veditabbaṃ. Tattha āyasmāti piyavacanaṃ garuvacanaṃ sagāravasappatissavacanaṃ, āyumāti attho. Ānandoti tassa therassa nāmaṃ. So hi jāyamānoyeva kule ānandaṃ bhusaṃ tuṭṭhiṃ akāsi. Tasmāssa ‘‘ānando’’ti nāmaṃ katanti veditabbaṃ. Kosambiyanti evaṃnāmake nagare. Tassa hi nagarassa ārāmapokkharaṇīādīsu tesu tesu ṭhānesu kosambarukkhā ussannā ahesuṃ, tasmā taṃ kosambīti saṅkhaṃ agamāsi. ‘‘Kusambassa isino assamato avidūre māpitattā’’ti eke.
ઘોસિતારામેતિ ઘોસિતસેટ્ઠિના કારિતે આરામે. કોસમ્બિયઞ્હિ તયો સેટ્ઠિનો અહેસું ઘોસિતસેટ્ઠિ કુક્કુટસેટ્ઠિ પાવારિકસેટ્ઠીતિ. તે તયોપિ ‘‘લોકે બુદ્ધો ઉપ્પન્નો’’તિ સુત્વા પઞ્ચહિ પઞ્ચહિ સકટસતેહિ દાનૂપકરણાનિ ગાહાપેત્વા સાવત્થિં ગન્ત્વા જેતવનસમીપે ખન્ધાવારં બન્ધિત્વા સત્થુ સન્તિકં ગન્ત્વા વન્દિત્વા પટિસન્થારં કત્વા નિસિન્ના સત્થુ ધમ્મદેસનં સુત્વા સોતાપત્તિફલે પતિટ્ઠહિત્વા સત્થારં નિમન્તેત્વા બુદ્ધપ્પમુખસ્સ ભિક્ખુસઙ્ઘસ્સ અડ્ઢમાસમત્તં મહાદાનં દત્વા ભગવતો પાદમૂલે નિપજ્જિત્વા સકજનપદગમનત્થં ભગવન્તં યાચિત્વા ‘‘સુઞ્ઞાગારે ખો ગહપતયો તથાગતા અભિરમન્તી’’તિ ભગવતા વુત્તે ‘‘દિન્ના નો ભગવતા પટિઞ્ઞા’’તિ ઞત્વા અતિવિય તુટ્ઠા દસબલં વન્દિત્વા નિક્ખન્તા અન્તરામગ્ગે યોજને યોજને ભગવતો નિવાસત્થં વિહારં કારેન્તા અનુપુબ્બેન કોસમ્બિં પત્વા અત્તનો અત્તનો આરામે મહન્તં ધનપરિચ્ચાગં કત્વા ભગવતો વિહારે કારાપયિંસુ. તત્થ ઘોસિતસેટ્ઠિના કારિતો ઘોસિતારામો નામ અહોસિ, કુક્કુટસેટ્ઠિના કારિતો કુક્કુટારામો નામ, પાવારિકસેટ્ઠિના અમ્બવને કારિતો પાવારિકમ્બવનં નામ. તં સન્ધાય વુત્તં ‘‘ઘોસિતસેટ્ઠિના કારિતે આરામે’’તિ.
Ghositārāmeti ghositaseṭṭhinā kārite ārāme. Kosambiyañhi tayo seṭṭhino ahesuṃ ghositaseṭṭhi kukkuṭaseṭṭhi pāvārikaseṭṭhīti. Te tayopi ‘‘loke buddho uppanno’’ti sutvā pañcahi pañcahi sakaṭasatehi dānūpakaraṇāni gāhāpetvā sāvatthiṃ gantvā jetavanasamīpe khandhāvāraṃ bandhitvā satthu santikaṃ gantvā vanditvā paṭisanthāraṃ katvā nisinnā satthu dhammadesanaṃ sutvā sotāpattiphale patiṭṭhahitvā satthāraṃ nimantetvā buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa aḍḍhamāsamattaṃ mahādānaṃ datvā bhagavato pādamūle nipajjitvā sakajanapadagamanatthaṃ bhagavantaṃ yācitvā ‘‘suññāgāre kho gahapatayo tathāgatā abhiramantī’’ti bhagavatā vutte ‘‘dinnā no bhagavatā paṭiññā’’ti ñatvā ativiya tuṭṭhā dasabalaṃ vanditvā nikkhantā antarāmagge yojane yojane bhagavato nivāsatthaṃ vihāraṃ kārentā anupubbena kosambiṃ patvā attano attano ārāme mahantaṃ dhanapariccāgaṃ katvā bhagavato vihāre kārāpayiṃsu. Tattha ghositaseṭṭhinā kārito ghositārāmo nāma ahosi, kukkuṭaseṭṭhinā kārito kukkuṭārāmo nāma, pāvārikaseṭṭhinā ambavane kārito pāvārikambavanaṃ nāma. Taṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘ghositaseṭṭhinā kārite ārāme’’ti.
આવુસો ભિક્ખવોતિ એત્થ બુદ્ધા ભગવન્તો સાવકે આલપન્તા ‘‘ભિક્ખવો’’તિ આલપન્તિ. સાવકા પન ‘‘બુદ્ધેહિ સદિસા મા હોમા’’તિ ‘‘આવુસો’’તિ પઠમં વત્વા પચ્છા ‘‘ભિક્ખવો’’તિ વદન્તિ. બુદ્ધેહિ ચ આલપિતે ભિક્ખુસઙ્ઘો ‘‘ભદન્તે’’તિ પટિવચનં દેતિ, સાવકેહિ આલપિતે ‘‘આવુસો’’તિ.
Āvuso bhikkhavoti ettha buddhā bhagavanto sāvake ālapantā ‘‘bhikkhavo’’ti ālapanti. Sāvakā pana ‘‘buddhehi sadisā mā homā’’ti ‘‘āvuso’’ti paṭhamaṃ vatvā pacchā ‘‘bhikkhavo’’ti vadanti. Buddhehi ca ālapite bhikkhusaṅgho ‘‘bhadante’’ti paṭivacanaṃ deti, sāvakehi ālapite ‘‘āvuso’’ti.
યો હિ કોચીતિ અનિયમવચનં. એતેન તાદિસાનં સબ્બભિક્ખૂનં પરિયાદાનં. મમ સન્તિકેતિ મમ સમીપે. અરહત્તપ્પત્તન્તિ અત્તના અરહત્તસ્સ પત્તં. નપુંસકે ભાવે સિદ્ધવચનં. અરહત્તં પત્તન્તિ વા પદચ્છેદો, અત્તના પત્તં અરહત્તન્તિ અત્થો. અરહત્તપ્પત્તં અત્તાનન્તિ વા પાઠસેસો. ચતૂહિ મગ્ગેહીતિ ઉપરિ વુચ્ચમાનેહિ ચતૂહિ પટિપદામગ્ગેહિ, ન અરિયમગ્ગેહિ. ‘‘ચતૂહિ મગ્ગેહી’’તિ વિસુઞ્ચ વુત્તત્તા કસ્સચિ અરહતો પઠમસ્સ અરિયમગ્ગસ્સ ધમ્મુદ્ધચ્ચપુબ્બઙ્ગમો મગ્ગો, એકસ્સ અરિયમગ્ગસ્સ સમથપુબ્બઙ્ગમો, એકસ્સ વિપસ્સનાપુબ્બઙ્ગમો, એકસ્સ યુગનદ્ધપુબ્બઙ્ગમોતિ એવં ચત્તારોપિ પટિપદા મગ્ગા હોન્તીતિ વેદિતબ્બં. એતેસં વા અઞ્ઞતરેનાતિ એતેસં ચતુન્નં પટિપદાનં મગ્ગાનં એકેન વા, પટિપદામગ્ગેન અરહત્તપ્પત્તં બ્યાકરોતીતિ અત્થો. સુક્ખવિપસ્સકસ્સ હિ અરહતો ધમ્મુદ્ધચ્ચપુબ્બઙ્ગમં સોતાપત્તિમગ્ગં પત્વા સેસમગ્ગત્તયમ્પિ સુદ્ધવિપસ્સનાહિયેવ પત્તસ્સ અરહત્તપ્પત્તિ ધમ્મુદ્ધચ્ચપુબ્બઙ્ગમમગ્ગા હોતિ. ધમ્મુદ્ધચ્ચવિગ્ગહં પત્વા વા અપ્પત્વા વા સમથપુબ્બઙ્ગમાદીનં તિણ્ણં પટિપદાનં મગ્ગાનં એકેકસ્સ વસેન પત્તચતુમગ્ગસ્સ અરહતો અરહત્તપ્પત્તિ ઇતરએકેકમગ્ગપુબ્બઙ્ગમા હોતિ. તસ્મા આહ – ‘‘એતેસં વા અઞ્ઞતરેના’’તિ.
Yo hi kocīti aniyamavacanaṃ. Etena tādisānaṃ sabbabhikkhūnaṃ pariyādānaṃ. Mama santiketi mama samīpe. Arahattappattanti attanā arahattassa pattaṃ. Napuṃsake bhāve siddhavacanaṃ. Arahattaṃ pattanti vā padacchedo, attanā pattaṃ arahattanti attho. Arahattappattaṃ attānanti vā pāṭhaseso. Catūhi maggehīti upari vuccamānehi catūhi paṭipadāmaggehi, na ariyamaggehi. ‘‘Catūhi maggehī’’ti visuñca vuttattā kassaci arahato paṭhamassa ariyamaggassa dhammuddhaccapubbaṅgamo maggo, ekassa ariyamaggassa samathapubbaṅgamo, ekassa vipassanāpubbaṅgamo, ekassa yuganaddhapubbaṅgamoti evaṃ cattāropi paṭipadā maggā hontīti veditabbaṃ. Etesaṃ vā aññatarenāti etesaṃ catunnaṃ paṭipadānaṃ maggānaṃ ekena vā, paṭipadāmaggena arahattappattaṃ byākarotīti attho. Sukkhavipassakassa hi arahato dhammuddhaccapubbaṅgamaṃ sotāpattimaggaṃ patvā sesamaggattayampi suddhavipassanāhiyeva pattassa arahattappatti dhammuddhaccapubbaṅgamamaggā hoti. Dhammuddhaccaviggahaṃ patvā vā appatvā vā samathapubbaṅgamādīnaṃ tiṇṇaṃ paṭipadānaṃ maggānaṃ ekekassa vasena pattacatumaggassa arahato arahattappatti itaraekekamaggapubbaṅgamā hoti. Tasmā āha – ‘‘etesaṃ vā aññatarenā’’ti.
સમથપુબ્બઙ્ગમં વિપસ્સનં ભાવેતીતિ સમથં પુબ્બઙ્ગમં પુરેચારિકં કત્વા વિપસ્સનં ભાવેતિ, પઠમં સમાધિં ઉપ્પાદેત્વા પચ્છા વિપસ્સનં ભાવેતીતિ અત્થો. મગ્ગો સઞ્જાયતીતિ પઠમો લોકુત્તરમગ્ગો નિબ્બત્તતિ. સો તં મગ્ગન્તિઆદીસુ એકચિત્તક્ખણિકસ્સ મગ્ગસ્સ આસેવનાદીનિ નામ નત્થિ, દુતિયમગ્ગાદયો પન ઉપ્પાદેન્તો તમેવ મગ્ગં ‘‘આસેવતિ ભાવેતિ બહુલીકરોતી’’તિ વુચ્ચતિ. સઞ્ઞોજનાનિ પહીયન્તિ, અનુસયા બ્યન્તીહોન્તીતિ યાવ અરહત્તમગ્ગા કમેન સબ્બે સઞ્ઞોજના પહીયન્તિ, અનુસયા બ્યન્તીહોન્તિ. અનુસયા બ્યન્તીહોન્તીતિ ચ પુન અનુપ્પત્તિયા વિગતન્તા હોન્તીતિ અત્થો.
Samathapubbaṅgamaṃ vipassanaṃ bhāvetīti samathaṃ pubbaṅgamaṃ purecārikaṃ katvā vipassanaṃ bhāveti, paṭhamaṃ samādhiṃ uppādetvā pacchā vipassanaṃ bhāvetīti attho. Maggo sañjāyatīti paṭhamo lokuttaramaggo nibbattati. So taṃ maggantiādīsu ekacittakkhaṇikassa maggassa āsevanādīni nāma natthi, dutiyamaggādayo pana uppādento tameva maggaṃ ‘‘āsevati bhāveti bahulīkarotī’’ti vuccati. Saññojanāni pahīyanti, anusayā byantīhontīti yāva arahattamaggā kamena sabbe saññojanā pahīyanti, anusayā byantīhonti. Anusayā byantīhontīti ca puna anuppattiyā vigatantā hontīti attho.
પુન ચપરન્તિ પુન ચ અપરં કારણં. વિપસ્સનાપુબ્બઙ્ગમં સમથં ભાવેતીતિ વિપસ્સનં પુબ્બઙ્ગમં પુરેચારિકં કત્વા સમથં ભાવેતિ, પઠમં વિપસ્સનં ઉપ્પાદેત્વા પચ્છા સમાધિં ભાવેતીતિ અત્થો. યુગનદ્ધં ભાવેતીતિ યુગનદ્ધં કત્વા ભાવેતિ. એત્થ તેનેવ ચિત્તેન સમાપત્તિં સમાપજ્જિત્વા તેનેવ સઙ્ખારે સમ્મસિતું ન સક્કા. અયં પન યાવતા સમાપત્તિયો સમાપજ્જતિ, તાવતા સઙ્ખારે સમ્મસતિ. યાવતા સઙ્ખારે સમ્મસતિ, તાવતા સમાપત્તિયો સમાપજ્જતિ. કથં? પઠમજ્ઝાનં સમાપજ્જતિ, તતો વુટ્ઠાય સઙ્ખારે સમ્મસતિ. સઙ્ખારે સમ્મસિત્વા દુતિયજ્ઝાનં સમાપજ્જતિ, તતો વુટ્ઠાય સઙ્ખારે સમ્મસતિ. સઙ્ખારે સમ્મસિત્વા તતિયજ્ઝાનં…પે॰… નેવસઞ્ઞાનાસઞ્ઞાયતનસમાપત્તિં સમાપજ્જતિ, તતો વુટ્ઠાય સઙ્ખારે સમ્મસતિ. એવં સમથવિપસ્સનં યુગનદ્ધં ભાવેતિ નામ.
Puna caparanti puna ca aparaṃ kāraṇaṃ. Vipassanāpubbaṅgamaṃ samathaṃ bhāvetīti vipassanaṃ pubbaṅgamaṃ purecārikaṃ katvā samathaṃ bhāveti, paṭhamaṃ vipassanaṃ uppādetvā pacchā samādhiṃ bhāvetīti attho. Yuganaddhaṃ bhāvetīti yuganaddhaṃ katvā bhāveti. Ettha teneva cittena samāpattiṃ samāpajjitvā teneva saṅkhāre sammasituṃ na sakkā. Ayaṃ pana yāvatā samāpattiyo samāpajjati, tāvatā saṅkhāre sammasati. Yāvatā saṅkhāre sammasati, tāvatā samāpattiyo samāpajjati. Kathaṃ? Paṭhamajjhānaṃ samāpajjati, tato vuṭṭhāya saṅkhāre sammasati. Saṅkhāre sammasitvā dutiyajjhānaṃ samāpajjati, tato vuṭṭhāya saṅkhāre sammasati. Saṅkhāre sammasitvā tatiyajjhānaṃ…pe… nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiṃ samāpajjati, tato vuṭṭhāya saṅkhāre sammasati. Evaṃ samathavipassanaṃ yuganaddhaṃ bhāveti nāma.
ધમ્મુદ્ધચ્ચવિગ્ગહિતં માનસં હોતીતિ એત્થ મન્દપઞ્ઞાનં વિપસ્સકાનં ઉપક્કિલેસવત્થુત્તા વિપસ્સનુપક્કિલેસસઞ્ઞિતેસુ ઓભાસાદીસુ દસસુ ધમ્મેસુ ભન્તતાવસેન ઉદ્ધચ્ચસહગતચિત્તુપ્પત્તિયા વિક્ખેપસઙ્ખાતં ઉદ્ધચ્ચં ધમ્મુદ્ધચ્ચં, તેન ધમ્મુદ્ધચ્ચેન વિગ્ગહિતં વિરૂપગ્ગહિતં વિરોધમાપાદિતં માનસં ચિત્તં ધમ્મુદ્ધચ્ચવિગ્ગહિતં માનસં હોતિ, તેન વા ધમ્મુદ્ધચ્ચેન કારણભૂતેન તમ્મૂલકતણ્હામાનદિટ્ઠુપ્પત્તિયા વિગ્ગહિતં માનસં હોતિ. ધમ્મુદ્ધચ્ચવિગ્ગહિતમાનસન્તિ વા પાઠો. હોતિ સો આવુસો સમયોતિ ઇમિના મગ્ગામગ્ગવવત્થાનેન તં ધમ્મુદ્ધચ્ચં પટિબાહિત્વા પુન વિપસ્સનાવીથિં પટિપન્નકાલં દસ્સેતિ. યં તં ચિત્તન્તિ યસ્મિં સમયે તં વિપસ્સનાવીથિં ઓક્કમિત્વા પવત્તં ચિત્તં. અજ્ઝત્તમેવ સન્તિટ્ઠતીતિ વિપસ્સનાવીથિં પચ્ચોતરિત્વા તસ્મિં સમયે ગોચરજ્ઝત્તસઙ્ખાતે આરમ્મણે સન્તિટ્ઠતિ પતિટ્ઠાતિ. સન્નિસીદતીતિ તત્થેવ પવત્તિવસેન સમ્મા નિસીદતિ. એકોદિ હોતીતિ એકગ્ગં હોતિ. સમાધિયતીતિ સમ્મા આધિયતિ સુટ્ઠુ ઠિતં હોતીતિ.
Dhammuddhaccaviggahitaṃ mānasaṃ hotīti ettha mandapaññānaṃ vipassakānaṃ upakkilesavatthuttā vipassanupakkilesasaññitesu obhāsādīsu dasasu dhammesu bhantatāvasena uddhaccasahagatacittuppattiyā vikkhepasaṅkhātaṃ uddhaccaṃ dhammuddhaccaṃ, tena dhammuddhaccena viggahitaṃ virūpaggahitaṃ virodhamāpāditaṃ mānasaṃ cittaṃ dhammuddhaccaviggahitaṃ mānasaṃ hoti, tena vā dhammuddhaccena kāraṇabhūtena tammūlakataṇhāmānadiṭṭhuppattiyā viggahitaṃ mānasaṃ hoti. Dhammuddhaccaviggahitamānasanti vā pāṭho. Hoti so āvuso samayoti iminā maggāmaggavavatthānena taṃ dhammuddhaccaṃ paṭibāhitvā puna vipassanāvīthiṃ paṭipannakālaṃ dasseti. Yaṃ taṃ cittanti yasmiṃ samaye taṃ vipassanāvīthiṃ okkamitvā pavattaṃ cittaṃ. Ajjhattameva santiṭṭhatīti vipassanāvīthiṃ paccotaritvā tasmiṃ samaye gocarajjhattasaṅkhāte ārammaṇe santiṭṭhati patiṭṭhāti. Sannisīdatīti tattheva pavattivasena sammā nisīdati. Ekodi hotīti ekaggaṃ hoti. Samādhiyatīti sammā ādhiyati suṭṭhu ṭhitaṃ hotīti.
અયં સુત્તન્તવણ્ણના.
Ayaṃ suttantavaṇṇanā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / પટિસમ્ભિદામગ્ગપાળિ • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ૧. યુગનદ્ધકથા • 1. Yuganaddhakathā
